Общество

Былырыын сайын маҥнай курааннаан, онтон ардаҕынан сүгүннээбэккэ, оттооһун хампаанньата олус күчүмэҕэйдик бардар даҕаны, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын салаата 2024 – 2025 сыллардааҕы кыстыкка 411,8 тыһ. туонна от (былааннаммыт кээмэй 95 бырыһыана), 25 561 туонна сиилэс (былааннаммыттан 95 бырыһыана), 12 798 туонна сенаж (былаан куоһарыллан, 103 бырыһыан туолбута), 79 258 туонна уотурба, 36 626 туонна туораах бурдук, барыта 563 025 туонна аһылыктаах киирбитэ.

Улуустарга оттооһуҥҥа тириэрдиллибит сорудахтаах былааннарын Мииринэй 123, Уус Алдан уонна Нам 105-тии, Эбээн Бытантай 104, Кэбээйи 102, Хаҥалас 101, Абый, Ньурба, Ленскэй 100-түү бырыһыан толорбуттара. Оттон курааннаабыт Алдан 41, уһун ардах моһуоктаабыт Муома 53, Өймөкөөн 61,  Уус Маайа 71, Үөһээ Халыма 60 бырыһыан оттоммуттара.  СӨ бырабыыталыстыбата улуустар ынах сүөһүлэрин уонна сылгыларын кыстыгы туруктаахтык туораталларын тэрийэллэригэр анаан олохтоох бүддьүөттэргэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 50 мөл. солкуобайы тыыран тиксэрэр туһунан дьаһалы бу дьыл тохсунньу 30 күнүгэр таһаарбыта. Сүөһү аһылыгын тиэйии-таһыы ороскуотун толуйтарар испииһэккэ чычырбас оттоох Үөһээ Халыма, Өймөкөөн, Абый, Алдан, Нерюнгри, Мииринэй, Куорунай, Уус Маайа, Мэҥэ Хаҥалас, Уус Алдан улуустара уонна Дьокуускай куорат киллэриллибиттэрэ.

Билиҥҥи ааҕыынан, өрөспүүбүлүкэ хаһаайыстыбаларыгар 102 826 туонна аһылыктаахтар, ити иһигэр сиилэһэ 3 271, сенаһа 1 368, уотурбата 1 171, туораах бурдуга 913 туонналыы уонна 101 киилэ туус. Маны таһынан  кыбыыга 96 113 туонна от (23,34 бырыһыана) хаалбыт. Онон сүөһү-сылгы иитээччилэр быйылгы кыстыгы холкутук түмүктүүр, өссө сорохтор балачча оту курулатар  туруктаахтар. Манна сыһыаран суруйдахха, 2023 – 2024 сыллардааҕы кыстыктан, бэс ыйын 1 күнүнээҕи сибидиэнньэнэн, хаһаайыстыбалар 15 285 туонна оту ордоруммуттара ааспыт күһүн дьыл  кэлиитэ тардыллан, идэһэлэнии хойутаабытыгар салҕаан абыраабытын умнарбыт сатаммат.

Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтигэр улуустартан нэдиэлэ аайы түмүллэр оперативнай иһитиннэриигэ сигэннэххэ, бу дьыл муус устар 24 күнүнээҕи туругунан, 178 184 ынах сүөһү (о.и. ынаҕа – 68 064 төбө) баар. Бу сыыппаралар ааспыт сыллаах туһааннаах кэмин көрдөрүүлэригэр тэҥнээтэххэ, хомойуох иһин, тиийбэттэр: былырыын баччаҕа 181 267 ынах сүөһү, ол иһигэр 69 228 ынах кыстаан тураллара. Бырыһыаныгар таһаардахха, сүөһү бүттүүн уонна ыанньык ахсааннара 1,7-лии бырыһыанынан аҕыйаабыттар. Бүттүүн ахсааҥҥа саҥа төрүөх күннэтэ эбиллэр. Ол курдук, бу кэмҥэ 26 970 ньирэй (былырыын баччаҕа 27 350 этэ) төрөөтө. Онон төрүөҕү ылыы тэтимэ ааспыт сылтан 1,4 бырыһыанынан бытаан. Ол гынан баран, ынах 39,6 бырыһыана (былырыын 39,5 этэ) төрөөбүт. Маныаха төрүөх биэриэхтээх ынах ахсаана аҕыйаабыта сабыдыаллыыра чуолкай.

Элбэх (1 тыһыынчаны таһынан) сүөһүлээх улуустартан лаппа (ааспыт сыл туһааннаах кэмигэр баарын кытта тэҥнээтэххэ, 95 %-тан намыһах) сарбыйдылар: Өймөкөөн (1 159-тан 1 079-ка түстэ / 93,1%), Орто Халыма (1 028/863 – 83,9%), Томпо (2 427/2 304 – 94,9%),  Амма (12 555/11 365 – 90,5%), Таатта (15 500/13 002 – 83,9%), Сунтаар (14 728/13 677 – 92,9%) уонна “Дьокуускай куорат” куораттааҕы уокурук (3 443/3 186 – 92,5%).

Ол кэмҥэ таҥнары түһүүнү таһаарбакка, сүөһүлэрин эптилэр: Үөһээ Дьааҥы (2 099/2 467 – 117,5%), Кэбээйи (4 363/4 385 – 100,5%), Куорунай (4 917/5 129 – 104,3%), Бүлүү (10 715/10 803 – 100,8%), Нам (10 595/11 071 – 104,3%), Хаҥалас (11 264/11 590 – 102,9%), Уус Алдан (13 937/14 517 – 103,8%), Мэҥэ Хаҥалас (19 368/20 193 – 104,3%).

Ити гынан баран, ыанар ынах төбөтүн Үөһээ Дьааҥы (1 073/1 035 – 96,5%), Кэбээйи (1 844/1 762 – 95,6%), Куорунай (1 925/1 868 – 97%), Бүлүү (4 196/4 180 – 99,6%), Нам (3 869/3 782 – 97,8%), Мэҥэ Хаҥалас (7 166/6 553 – 91,4%) көҕүрэттилэр. Арай, Уус Алдан (5 322/5 540 – 104,1%) уонна Хаҥалас (4 652/4 775 – 102,6%) эптилэр. Бу кэккэҕэ сүөһү бүттүүн ахсаанын сарбыйбыт эрээри, ыанньыктарын элбэппит Дьокуускайы (1 478/1 537 – 104%) кытта Өлүөхүмэни (2 399/2 563 – 106,8%), Чурапчыны (6 216/6 505 – 104,6%) ааттаталыахха сөп. Чурапчылар ынахтарын ахсаанынан мэҥэлэри ситэн эрэллэр.

 Сылгы бүттүүн ахсаана, билигин баарынан –  174 797 төбө. Бу иһиттэн  биэтэ – 118 030. Ааспыт сыл туһааннаах кэмин көрдөрүүлэригэр эмиэ тиийбэттэр: тустааҕынан 96,4 (былырыын баччаҕа 181 370 сылгы баара) уонна 97 (121 640 биэ баара) бырыһыанныыга тэҥнэстэ. Отчуоттанар кэмҥэ 2 872 кулун төрөөтө. Былырыын баччаҕа 2 557 төрүөх ылыллыбыта. Онон быйылгы тэтим 12,3 бырыһыанынан ордук. Итиэннэ төрүөх биэриэхтээх сылгыттан 2,4 бырыһыана (ааспыт сылга 2,1 бырыһыан этэ) төрөөтө. Онон сымнаҕас кыһын үтүө өттүгэр сабыдыаллаата. Эбии аһылыкка сылгы 29,5 бырыһыана, ол эбэтэр 51 581 төбө, турар.

“Дьокуускай куорат” уонна “Сатай” куораттардааҕы уокуруктардыын 34 улууска барытыгар сылгы иитэллэрэ хайҕаллаах. Ол эрээри, кимиэнэ эрэ уонча, сорох 15-16 тыһыынчаҕа тиийэ сылгылаах. Бу сырыыга Дьөһөгөй айыы оҕолорун дэлэппит улуустары, улахан-кыра диэн араарбакка, бэлиэтиибин: Абый (1 237/1 309 – 105,8%),  Эдьигээн (5/7 – 140%), Мэҥэ Хаҥалас (15 366/15 940 – 103,7%), Муома (1 569/1 867 – 119%), Нерюнгри (60/64 – 106,7%), Уус Алдан (12 029/12 720 – 105,7%), Уус Маайа (974/1 040 – 106,8%), Усуйаана (448/462 – 103,1%) уонна “Сатай” куораттааҕы уокурук (201/324 – 161,2%).

Биэлэрин Абый (708/770 – 108,8%), Аллайыаха (21/28 – 133,3%), Анаабыр (25/26 – 104%), Үөһээ Халыма (108/119 – 110,2%), Бүлүү (5 052/5 093 – 100,8%), Уус Маайа (471/629 – 133,5%), Хаҥалас (9 989/10 674 – 106,9%), Эбээн Бытантай (781/784 – 100,4%), Дьокуускай куорат (2 027/2 109 – 104%), “Сатай” куораттааҕы уокурук (146/173 – 118,5%) эбэри ситистилэр.

Оттон кулун төрүөҕүн ылыыга Сунтаар (12/84 – 700%) уонна Үөһээ Дьааҥы (23/113 – 491,3%) былырыыҥҥы көрдөрүүлэрин таһыччы тупсардылар. Бу кэмҥэ саамай элбэх кулуну Мэҥэ Хаҥалас (678), Муома (406), Уус Алдан (371) ыллылар. Ити курдук ынах сүөһү уонна сылгы кыстыга этэҥҥэ түмүктэнэр суолугар бигэтик үктэннэ. Сотору алаастарга, сыһыыларга от бытыгыраан, туора муостаахтары, сыспай сиэллээхтэри угуйуо турдаҕа.

Василий Никифоров

Хаартыска: Алена Докторова (Улус.Медиа архыыбыттан)