Устуоруйа

Быйыл 2024 сылга дойду үрдүнэн БАМ тимир суолун тутуу саҕаламмыта 50 сылын  бэлиэтээһин бэрт тэрээһиннээхтик ыытылла турар.  
БАМ тимир суолун тутуу 1974 сыл муус устар 25 күнүгэр ЫБСЛКС  XVII сийиэһигэр Бүтүн Сойуустааҕы ударнай хомсомуоллуу тутуунан биллэриллибитэ.  Нөҥүө күнүгэр Кремиллээҕи сийиэстэр дыбарыастарыттан 600 хомсомуоллаах бастакы ударнай тутар этэрээт БАМ тимир суолун тутуугар аттаммыта. Этэрээт айанын устатыгар Транссиб элбэх ыстаансыйаларыгар кинилэри олохтоохтор уруйдуу-айхалыы көрсүбүттэрэ.  Улахан миитиннээх көрсүһүүлэр Тайшетка, Усть-Кутка, Сковородиноҕа буолбуттара. 

Оччолорго хомсомуол бачыымын Саха Сирин үрдүнэн  эмиэ күүскэ өйөөбүттэрэ, үгүс ыччат тимир суол тутуутугар баҕа өртүлэринэн тылланан барбыттара, тутар этэрээттэргэ үлэлээбиттэрэ.  Ол саҕана өссө  бэрт элбэх ырыа айыллан, уос номоҕор киирэн билиҥҥэ диэри аҕа саастаах дьон уоһуттан түспэттэр. “БАМы тут, оҥор диэн баартыйа ыҥырда...” диэн тыллардаах ырыа Саха Сирин бары муннуктарыгар ылланара. Ити кэмнэргэ Саха АССР салалтата эмиэ улахан тэрийэр үлэни ыытан, Аччыгый БАМ диэн Тыындаттан Беркаккикка диэри Амур-Дьокуускай тимир суолун бастакы рельсалары ууруллубуттара. Кэлин Аллараа Бэстээххэ диэри  кэлбит тимир суол аартыга ити күүрээннээх кэмнэргэ аһыллыбыта, олуга ууруллубута. Саха Сирин соҕуруу өртүгэр чоҕу хостуур улахан Соҕуруу Саха Сиринээҕи оттук производствотын комплекса, сир баайын туһаҕа таһаарар бааза тэриллибитэ. Ону кытта Нерюнгри куорат, Беркакит, Чульман уо.д.а курдук бөдөҥ бөһүөлэктэр үөскээбиттэрэ. Бу барыта дойду сайдыытыгар сүүнэ кылааты киллэрбитэ, билигин да туһалыы, Арассыыйа экэниэмикэтин күүһүрдэ, бөҕөргөтө тураллар. БАМ-тан саҕалаан тахсыбыт кэлиҥҥи бырайыактар үксүлэрэ кэриэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын хаамыытыгар улаханнык дьайбыттара уонна салгыы сүүһүнэн сылларга туһалыахтара.   
БАМ дойду уһук илин өртүгэр олус уустук усулуобуйаҕа тутуллубута.  Тимир суол үрдүк хайалары, дохсун сүүрүктээх өрүстэри быһа ааһыахтааҕа.  Хабаровскай кыраай, Бурятия, Забайкальскай кыраа, Амурскай, Иркутскай уобаластарын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин түҥкэтэх, суол-иис төрүкү суох сирдэринэн барара. Инженернай-геологическай уонна топографическай өртүнэн уустук тутуу буолан, ол кэмҥэ тэҥнээҕэ суоҕа, билигин да ону баһыйар бырайыак баара биллибэт.  

БАМ күүскэ тутуу 1974 сылтан 1984 сылга диэри барбыта. Тимир суол Усть -Кут (Иркутскай уобалас) ыстаансыйаттан саҕаланан Комсомольск – на- Амуре (Хабаровскай кыраай) куоракка диэри тутуллубута. Хоту диэки тимир ыстаал суол Тыындаттан Беркакикка диэри ууруллубута.   10 сыл устата сүүнэ улахан кээмэйдээх  тутар-монтажтыыр үлэ ыытыллыбыта.  Ньыгыл таас хайалары курдаттаан, түҥ тайҕаны кэрдэн, кута-маар сирдэринэн уопсайа 5  тыһ. км. усталаах сүрүн уонна ыстаансыйаларга салаа суоллар  ууруллубуттара, 4200 күргэ уонна да атын искусственнай эбийиэктэр тутуллубуттара.      
БАМ аан дойдуга биир бөдөҥ  тимир суол ахсааннарыгар киисэр.  Сүрүн суолун уһуна 4287 км. тиийэр (Тайшет-Советская Гавань). Итинтэн 1000 км.  суол уһунун чиэппэрин тэҥэ  ирбэт тоҥ уонна сир хамсааһынын үрдүкү куттааллаах суонатынан барар. Ону тэҥэ,  3 тыһ. кэриҥэ араас үрүйэлэри, күөллэри, маардары, үрэхтэри, өрүстэри туоруур. Ол иһигэр Өлүөнэ, Витим, Өлүөхүмэ, Зея, бурея, Амгунь, Амур курдук улахан өрүстэри курдаттыы ааһар.

Тимир суолу тутуунан эрэ буолбакка, сойуустуу уонна автономнай өрөспүүбүлүкэлэртэн, кыраайдартан, уобаластартан шефтээх тэрилтэлэр күүстэринэн 2 саҥа куорат, тупсаҕай тутуулаах 60 бөһүөлэк, 200 ыстаансыйа уонна разъезд тутуллубуттара.  БАМ устун айааннаан истэххэ, араас дьикти ааттаах сирдэри көрөн ааһаҕын.    

БАМ - Байкаал-Амур магистрала  20 үйэ биир саамай сүдү бырайыагынан биллэр.  Бу баараҕай тутуу билиҥҥэ диэри сэбиэскэй норуот үлэһит дьонун хорсун санааларын холобурунан буолар уонна дойду экэнэмиичэскэй сайдыытыгар суолтата тугунан да кэмнэммэт, мээрэйдэммэт.  

Быйыл 2024 сылга дойду үрдүнэн БАМ тимир суолун тутуу саҕаламмыта 50 сылын  бэлиэтээһин бэрт тэрээһиннээхтик ыытылла турар.  
БАМ тимир суолун тутуу 1974 сыл муус устар 25 күнүгэр ЫБСЛКС  XVII сийиэһигэр Бүтүн Сойуустааҕы ударнай хомсомуоллуу тутуунан биллэриллибитэ.  Нөҥүө күнүгэр Кремиллээҕи сийиэстэр дыбарыастарыттан 600 хомсомуоллаах бастакы ударнай тутар этэрээт БАМ тимир суолун тутуугар аттаммыта. Этэрээт айанын устатыгар Транссиб элбэх ыстаансыйаларыгар кинилэри олохтоохтор уруйдуу-айхалыы көрсүбүттэрэ.  Улахан миитиннээх көрсүһүүлэр Тайшетка, Усть-Кутка, Сковородиноҕа буолбуттара. 

Оччолорго хомсомуол бачыымын Саха Сирин үрдүнэн  эмиэ күүскэ өйөөбүттэрэ, үгүс ыччат тимир суол тутуутугар баҕа өртүлэринэн тылланан барбыттара, тутар этэрээттэргэ үлэлээбиттэрэ.  Ол саҕана өссө  бэрт элбэх ырыа айыллан, уос номоҕор киирэн билиҥҥэ диэри аҕа саастаах дьон уоһуттан түспэттэр. “БАМы тут диэн баартыйа ыҥырда...” диэн тыллардаах ырыа Саха Сирин бары муннуктарыгар ылланара. Ити кэмнэргэ Саха АССР салалтата эмиэ улахан тэрийэр үлэни ыытан, Аччыгый БАМ диэн Тыындаттан Беркаккикка диэри Амур-Дьокуускай тимир суолун бастакы рельсалара ууруллубуттара. Кэлин Аллараа Бэстээххэ диэри  кэлбит тимир суол аартыга ити күүрээннээх кэмнэргэ аһыллыбыта, олуга ууруллубута. Саха Сирин соҕуруу өртүгэр чоҕу хостуур улахан Соҕуруу Саха Сиринээҕи оттук производствотын комплекса, сир баайын туһаҕа таһаарар бааза тэриллибитэ. Ону кытта Нерюнгри куорат, Беркакит, Чульман уо.д.а курдук бөдөҥ бөһүөлэктэр үөскээбиттэрэ. Бу барыта дойду сайдыытыгар сүүнэ кылааты киллэрбитэ, билигин да туһалыы, Арассыыйа экэниэмикэтин күүһүрдэ, бөҕөргөтө тураллар. БАМ-тан саҕалаан тахсыбыт кэлиҥҥи бырайыактар үксүлэрэ кэриэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын хаамыытыгар улаханнык дьайбыттара уонна салгыы сүүһүнэн сылларга туһалыахтара.   
БАМ дойду уһук илин өртүгэр олус уустук усулуобуйаҕа тутуллубута.  Тимир суол үрдүк хайалары, дохсун сүүрүктээх өрүстэри быһа ааһыахтааҕа.  Хабаровскай кыраай, Бурятия, Забайкальскай кыраа, Амурскай, Иркутскай уобаластарын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин түҥкэтэх, суол-иис төрүкү суох сирдэринэн барара. Инженернай-геологическай уонна топографическай өртүнэн уустук тутуу буолан, ол кэмҥэ тэҥнээҕэ суоҕа, билигин да ону баһыйар бырайыак баара биллибэт.  

БАМ күүскэ тутуу 1974 сылтан 1984 сылга диэри барбыта. Тимир суол Усть -Кут (Иркутскай уобалас) ыстаансыйаттан саҕаланан Комсомольск – на- Амуре (Хабаровскай кыраай) куоракка диэри тутуллубута. Хоту диэки тимир ыстаал суол Тыындаттан Беркакикка диэри ууруллубута.   10 сыл устата сүүнэ улахан кээмэйдээх  тутар-монтажтыыр үлэ ыытыллыбыта.  Ньыгыл таас хайалары курдаттаан, түҥ тайҕаны кэрдэн, кута-маар сирдэринэн уопсайа 5  тыһ. км. усталаах сүрүн уонна ыстаансыйаларга салаа суоллар  ууруллубуттара, 4200 күргэ уонна да атын искусственнай эбийиэктэр тутуллубуттара.      
БАМ аан дойдуга биир бөдөҥ  тимир суол ахсааннарыгар киирсэр.  Сүрүн суолун уһуна 4287 км. тиийэр (Тайшет-Советская Гавань). Итинтэн 1000 км.  суол уһунун чиэппэрин тэҥэ  ирбэт тоҥ уонна сир хамсааһынын үрдүкү куттааллаах суонатынан барар. Ону тэҥэ,  3 тыһ. кэриҥэ араас үрүйэлэри, күөллэри, маардары, үрэхтэри, өрүстэри туоруур. Ол иһигэр Өлүөнэ, Витим, Өлүөхүмэ, Зея, бурея, Амгунь, Амур курдук улахан өрүстэри курдаттыы ааһар.

Тимир суолу тутуунан эрэ буолбакка, сойуустуу уонна автономнай өрөспүүбүлүкэлэртэн, кыраайдартан, уобаластартан шефтээх тэрилтэлэр күүстэринэн 2 саҥа куорат, тупсаҕай тутуулаах 60 бөһүөлэк, 200 ыстаансыйа уонна разъезд тутуллубуттара.  БАМ устун айааннаан истэххэ, араас дьикти ааттаах сирдэри көрөн ааһаҕын.    

Хаартыскалар куйаар ситимиттэн