Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -11 oC

Улуу Кыайыы үбүлүөйдээх сыла үүннэ. Сэбиэскэй норуот кыргыс толоонугар уонна тыылга тугунан да кыайан кэмнэммэт ыартан ыар сүтүгү, сиэртибэни ууран туран ситиспит Улуу Кыайыыта.1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитин туһунан сурулунна ини, суруллубата ини. Сэриилэспит, чэгиэн эттэрэ сэймэктэммит, тыылга тиһэх өлөр мөхсүүлэринэн кыайыыны аҕалсыбыт бүтүн көлүөнэлэр олохтон бардылар.

Улуу Кыайыы үбүлүөйдээх сыла үүннэ. Сэбиэскэй норуот кыргыс толоонугар уонна тыылга тугунан да кыайан кэмнэммэт ыартан ыар сүтүгү, сиэртибэни ууран туран ситиспит Улуу Кыайыыта.1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитин туһунан сурулунна ини, суруллубата ини. Сэриилэспит, чэгиэн эттэрэ сэймэктэммит, тыылга тиһэх өлөр мөхсүүлэринэн кыайыыны аҕалсыбыт бүтүн көлүөнэлэр олохтон бардылар.

Оҕо саастарын сэрии дьулааннаах уотугар салаппыт көлүөнэлэр тоороттон, улам аҕыйаан иһэллэр. Сотору кэминэн сэрии алдьархайдаах сылларын өйдүүр, оччотооҕу оҕо саастаах дьону дэҥ-дуҥ көрөр, истэр буолуохпут. Хааннаах кыргыһыыларга илэ кыттыбыт, тыылга тиһэх күүстэрин түмүнэн күннэри-түүннэри үлэлээбит дьон кэлиҥҥи кэпсээннэрэ барылара маарыннаһаллар, биирдиҥилэр. Кыргыс толоонугар ахсаана суох өлүү-сүтүү, бааһырыы, чугуйуу, уоттаах атаакалар, кыайтарыы уонна кыайыы. Тыылга — күүһү таһынан ыар үлэ, хоргуйуу, маассабай өлүү-сүтүү, эмиэ биир оннук оҕолуун-улаханныын тулаайахсыйыы, оҕо саастан матыы, кыайыы күнүгэр үктэнии. Хайдах маарыннаспат буолуохтарай? Биир аарыма дойду — Сэбиэскэй Сойуус, элбэх омуктан турар биир сэбиэскэй норуот бүттүүнэ көрсүбүт өлүүтэ-алдьархайа, ситиспит Улуу Кыайыыта этэ буоллаҕа. 87 сааһыгар үктэммит, куорат Сайсары оройуонун олохтооҕо, «Тыыл бэтэрээнэ. (Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа» дастабырыанньа, «1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр килбиэннээх үлэтин иһин» ( норуокка ааттанарынан «Ыстаалын төбөлөөх») мэтээл хаһаайкалара, сэрии сылларын оҕото Ульяна Иннокентьевна Рахлееваны (Сортоева) кытта кэпсэтэбин.

improved photo

Сүүс көлөһүнүн тилэххэ, тилэх көлөһүнүн сүүскэ аҕаан

— 1933 сыллаахха Бүлүү оройуонун Бөкчөҥөө нэһилиэгэр Эҥэнтэй уонна Огдооччуйа Сортуойаптарга төрөөбүппүн, — Ульяна Иннокентьевна, кырдьаҕас, ол үөһэ төрүкү даҕаны холку, намыын майгылаах киһи, аа-дьуо кэпсээнин саҕалыыр. — Ийэм барыта 12-тэ оҕоломмутуттан, алталара тыын­наах хаалбыппыт. Алта бастакы оҕотуттан түөрдүн «ыспааҥка», иккитин куор ыарыылартан ытыс соттубуттар. Кэлиҥҥилэртэн улахаммыт Ыстапаан 1911 сылга, Бүөтүр – 1917, Охонооһой —1924, кыргыттартан улахаммыт Бороскуобуйа – 1914, Өлөксөөн – 1928 сылларга төрөөбүттэр. Мин саамай кыралара буолабын. (Ааҕааччы, бу Сортуо­йаптар дьиэ кэргэн уолаттарын төрөөбүт сылларыгар болҕомтоҕун хатыы түһэн ыл эрэ. Булгуччу туох эрэ санаа киирэн ылыа диэн сэрэйэбин. – П.И.). Аҕам муҥнаах, оччотооҕу эр киһи барахсан курдук, үлэҕэ-хамнаска икки хос сыыйыы иҥиирдээх эбитэ буолуо ээ. Сайыҥҥы Бөтүрүөп таҥараҕа окко киириэхтэн күһүҥҥү Сэмэнэпкэ диэри, илиитин биирдэ эмэтэ арааран көрбөккө оттуура. Күһүөрү биһиги, сүөһүтэ-аһа кыстыкка киирэр бэлэммитин ситэрэн биэрэрэ. Ол кэнниттэн Өкүндү ааттаах булчута Тукка Уйбааны кытта, түүлээх соноругар Үгүлээтинэн Өлөөн сиригэр тиийэн бултуур буолаллара. Кыргыдайынан Эдьигээн сиригэр-уотугар түһэн, Өлүөнэ өрүс төрдүгэр баар аатырар «40 арыыга» бултуулларын кэпсиир этэ. Кэлин уолаттара улаатаннар окко-маска, булка-алка аҕаларын суохтаппат дьон буолбуттар. Аҕам бултаабыт күндү түүлээҕин Бүлүү куорат атыыһыттарыгар туттаран, дьиэ кэргэнин наадалааҕынан быстарбакка хааччыйара. Ийэм түргэн-тарҕан туттуулаах кыайыгас үлэһит этэ. Маннык икки үтүө үлэһит дьон, бука, дьиэлэрин-уоттарын, хаһаайыстыбаларын хара бастакыттан үчүгэйдик тэринэн олорбут буолуохтаахтар. Хаһаайыстыбаларыгар сылгылыын, ынахтыын 50-ча төбөлөммүттэр. Уолаттара, улахан кыыстара дьиэ иһинэн-таһынан туһа дьоно буолан барыылара, сыччах бэйэлэрин көлөһүннэринэн сэниэ ыал ахсааныгар киирсибиттэр. Кэтэх баайы-дуолу, сүөһүнү-аһы уопсайдааһын бэлиитикэтэ, ол иһигэр кулаактааһын ыытыллан, эбиитин ыарахан нолуогунан кыпчыйан, орто бааһынай кылааһа эмиэ эстэргэ барбыта. Ити биир-икки сыл иһигэр ситиһиллибит түмүк буолбатах. Аҕам сэрии саҕаламмыт сылыгар ыараханнык ыалдьан, дьиҥнээх орон киһитигэр кубулуйан хаалаахтаабыта. Оччолорго биһиэхэ биэлсэр, эмп-томп диэн суох. Охсор охсубут, бокоорор буолбут диэх курдук этээччилэр бааллара. Аҕам уонтан тахса сыл суорҕан-тэллэх киһитэ буолан, муҥ бөҕөтүн көрсөн өлбүтэ.

Үс бырааттыы Сортуойаптар

Кырдьаҕас киһи сынньанан ыллын, кэпсээни бэйэм салгыырга холонуум. Өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар Рев Дьаллаҕаарап диэн аатынан илии баттаммыт матырыйааллар баар буолааччылар. Бу киһи Кыайыы 50 сылын көрсө, дойдутун Бүлүү Өкүндүтүттэн сэриигэ кыттыбыт уонна өлбүт буойуттар, эмиэ өлөр-өлбөт икки ардынан тыылга үлэлээбиттэр тустарынан хаартыскаларын хомуйан, тустаахтар бэйэлэрин эбэтэр чугас дьоннорун, биир дойдулаахтарын ахтыыларын түмэн, кулуупка анал өйдөбүнньүк истиэндэни оҥорорго соргулаах соругу бэйэтигэр ылынан үлэлээбит. Ол итии сүрэхтээх Рев Дьаллаҕаарап бэлиэтээһиниттэн быһа тардан аҕалабын. Рев Дьаллаҕаарап бу суруйуутун «Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ олохторун толук уурбут үс бырааттыы Сортуойап­тар балтылара Александра Иннокентьевна 9 оҕото, Улуу Кыайыы 50 сылын көрсө, таайдарын сырдык кэриэс­тэригэр анаан өйдөбүнньүк сэргэ туруо­раары сылдьаллар» диэн түмүктээбит. Ким да умнуллуо, туох да умнуллуо суохтааҕын, бастатан бэйэбит, туох-ханнык иннинэ бэйэбит, тоһоҕолоон туран бэйэбит умнуо суохтаахпытын өрүүтүн өйдүү сылдьар буолларбыат!

Сэрии сылларын үлэлээн туораабыт кыысчаан

— Эдьиийим Бороскуобуйа кэргэнэ, күтүөтүм Иванов Степан Афанасьевич сэриигэ 1941 сылга ыҥырыллыбыта уонна 1942 сыл от ыйыгар хара суруга кэлбитэ, — Ульяна Иннокентьевна салгыы кэпсиир. — Сэрии саҕаланарыгар мин 8 саастаахпын, оскуолаҕа киириэхтээх этим, ону ол будулҕаҥҥа умнуллан хаалбыт бэйэм буоллаҕа дуу… Сэрии иннинэ дьонум дэриэбинэҕэ киирбэккэ, кэтэх хаһаайыстыбанан алааска олорон хаалбыттара эмиэ төрүөт буолбут буолуон сөп. Аҕам ыалдьан адьас суорҕан-тэллэх киһитэ буолан хаалар. Ийэм хотонуттан, дьиэтин-уотун түбүгүттэн, аҕабын ыарыылыырыттан ордо түстэҕинэ, ииһигэр умса түһэр. Улахан эдьиийим Бороскуобуйа холкуос үүтүн пиэримэтин ыанньыксыта. Биэс дьахтарга, хас биирдиилэригэр 20-лии ыанньык ынах уонна биир оччо тарбыйах тиксэр. Ынахтарын сааҕын күрдьэн, таска таһааран балбаахтыыллар. Отторун соһон киллэрэн, күкүүрдэринэн тарҕаталлар. Ынахтарын убаҕаһын умуһахха халытан мунньан баран, туос тордуйанан баһан таһааран таһырдьа тоҕоллор. Ынахтарын уочаратынан ойбоҥҥо киллэрэн уулаталлар. Кыһыҥҥы тымныыга ынахтар эмиийдэрэ үлүйэн, хайыта баран ыарыыланан бөҕө биэрэллэрэ. Ийэм ынах эмиийин саба баайар сыалыйа диэни тигэттээн биэрэрэ эрээри, таҥас суох буолан, ол сыалыйалары улаханнык ыарытыйар эрэ сүөһүлэргэ кэтэрдэр этилэр. Эдьиийим миигин, сэрии буолбута иккис сылыттан быһыылааҕа, бэйэтин кытта наар хотоҥҥо илдьэ сылдьар буолбута. Кыра киһиэхэ даҕаны, улахан хотон илии туппай үлэтэ аҕыйаҕа суох буолара. Эдьиийим күн аайы иккилии оҕуһунан ынахтар сиир отторун тиэйэн аҕалар. Оҕуһу үчүгэйдик миинэ үөрүйэхтэнэн, ол үлэтигэр эмиэ көмө буоларым. Оттон киэһэтин хотоҥҥо тахсыһан, тымтыгы тутан биэрии диэн, оччотооҕу оҕо барытын үлэтэ буоллаҕа. Арай араастаһыыта диэн, мин хас эмэ уонунан ахсааннаах ыанар ынах түбүгэр, хас киэһэ ахсын, кыра оҕо чахчы салҕарын, сылайарын курдук олус уһуннук тымтык тутар буолар этим. Сэрии бүтүүтэ, улаата барарым диэки, оҕо киһи ханна туох кыайыах үлэтэ баарынан ыытар буолаллара. Оҕуһунан состорон бурдугу тартарар миэлиҥсэҕэ оҕуһу сиэтэрим. Ыарахана суох курдук буолан баран, сүрдээх сылаалаах үлэ этэ, күнү быһа атаххар тура хааман тахсаҕын. Сайынын биир күн тохтоло суох от былдьаһыктаах үлэтэ буолара. Эдьиийим барахсан сэрии бүппүтүн нөҥүө сылыгар өлбүтэ. Ол пиэримэҕэ бииргэ үлэлэспит түөрт ыанньыксыт дьахтар, эдьиийим кэнниттэн эмиэ уһаабатахтара, бары олохтон туораабыттара. Сорохторун кыра оҕолоро эмиэ ол пиэримэ тымныы, курас балаҕаннарыгар тыыннара быстыбыта. Барыларын күүһү таһынан ыарахан үлэ, ыар усулуобуйа эрдэ ииннэтэлээбитэ. Тус бэйэм кинилэри сэрии быһаччы сиэртибэлэринэн ааҕабын. 1945-46 үөрэх дьылыгар, 13 сааспар маҥнайгы кылааска үөрэнэ киирбитим. Ону даҕаны Бөтүҥ оскуолатын дириэктэрэ Никон Михайлович Протопопов үөрэх дьыла саҕаланыан иннинэ, ханна үөрэммэт оҕолор баалларын бэрэбиэркэлии сылдьан, миэхэ түбэһэ түһэн, оскуола аанын арыйар дьолломмутум. Биир дьиэттэн үс бииргэ төрөөбүт убайдарым, күтүөтүм сэрии толоонугар охтубуттара, эдьиийим дойдутугар күүһү таһынан ыарахан үлэттэн суорума суолламмыта. Кыайыы туһугар биир дьиэттэн, ама, мыыныылаах кыра төлөбүр, сиэртибэ дэниэ дуо?!

Олоҕу түмүктүүр кырдьар сааска

Ульяна Иннокентьевна уһун бэлиэ олоҕу олорон кэлбит киһи. Дьиҥ дьулуурунан Дьокуускайдааҕы кэпэрэтиибинэй техникуму бүтэрэн, буҕаалтыр идэтин ылан, Мэҥэ Хаҥалас оройуонугар икки сыл үлэлээн, онтон салгыы үөрэммит, идэ ылбыт кыһатыгар 33 сыл, ол иһиттэн 20 сылын кылаабынай буҕаалтырынан үлэлээн, сынньалаҥҥа тахсыбыта. Уһун сыллаах үлэтин бэлиэтэ: ССРС Потребительскай кэпэрээссийэтин киин сойууһун туйгуна, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ буолар. Тааттатан төрүттээх Афанасий Рахлеевтыын ыал буолан үс кыыс, биир уол оҕолонон толору дьолу билбиттэрэ. Ыал аҕата Афанасий Афанасьевич үйэ чиэппэрэ кэмҥэ куорат тутуутун тэрилтэлэригэр суоппарынан, болуотунньугунан үлэлээбитэ. Ол эрэн, эрдэлээн олохтон барбыта. Ульяна Иннокентьевна үөрэммит сылларын аахпакка туран, 60-тан тахса сыл Дьокуускайга олорор, куорат төрүт олохтооҕо буолар. 1958 сыллаахха тутуллубут, Сайсары оройуонун II Академическай уулуссатын 18 №-дээх чааһынай дьиэтигэр 1960 сылтан улахан дьиэ кэргэнинэн олорон кэлбиттэр. Билигин уолунаан иккиэ олороллор. Сайсары оройуонун бары уулуссалара сааһын-сайынын кууран көрөр диэни билбэккэ, чалбаҕынан, бадараанынан көрөн сыталларын куорат олохтоохторо бэркэ билэллэр. Оттон ол диэн, күн көрө буоллаҕа, Сайсары биир кырдьаҕас олохтооҕун Ульяна Рахлеева кэлиҥҥи 30-ча сыллаах соругар-муҥар тэҥниир буоллахха. Хаһааҥҥыта эрэ бүлүүһэ саҕа кээмэйдээх сытыйбыт көлүкэ сыыһа, 90-с сыллардааҕы «саҥа сахалар» холустук хамсанан, бас-баттах тутан, туттан киирэн барбыттарыттан «соһуйбута» дуу, тохтоон биэрбэт уунан сүүрүгүрдүөҕүттэн, эмээхсин олорор олоҕо огдолуйбут. Таһынааҕы ыаллара ким кыахтааҕынан уһаайбаларын, дьиэлэрин үрдэтинэн биэрэн быыһаммыттар. Бука, сир тымыра дэнэр уу сүүрүгүрдэн эрдэҕэ буолуо, кырдьаҕас дьиэтин омуһаҕар букатыннаахтык «бэрэпиискэлэммит» курдук эбит. Дьиэ боппуруоһун быһаартарыыга кырдьаҕас киһи уһун сыллаах эрэйин-муҥун сурукка тиһэ сатыы барбаппын, быһаарыллыыта чэпчэкитэ суоҕа биллэр дьыала. Ол да үрдүнэн, Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх сылыгар, тыыл уонна сэрии бэтэрээнэ, сэрии сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин мэтээллээх, сэрии сылларын оҕото Ульяна Иннокентьевна Рахлеева (Сортоева) улахан кыһалҕатыгар куораппыт мээрийэтин үрдүкү салалтата болҕомтотун хатыан сөп эбитэ буолуо дуо? Уһулуччулаах бэлиэ сылга, куораппытын тутар, сайыннарар, киэргэтэр бастыҥ тэрилтэлэрбит, фирмаларбыт, компанияларбыт истэриттэн ытык кырдьаҕаска, баҕар, үтүө санаа кыыма кылам гыныах эбитэ буолаарай?


«Сортуойап Эҥэнтэй үс уола, хайалара да ыал буолбакка сылдьаннар, ол быһыытынан кэннилэригэр оҕо-уруу диэни хаалларбакка, биирдии сылынан быысаһан кыргыс толоонугар ыҥырыллыбыттарын уонна үһүөн дойдуларыгар эргиллибэтэхтэрин туһунан биир дойдулаахтара сүрдээҕин хараастан, дьахтар өттө харахтарыгар уу-хаар баһыллан туран кэпсээбиттэрэ өйбөр умнуллубаттыы хатанан хаалбыт. Үөрүүлээҕэ, уолаттар хаартыскаларын булбутум. Бииргэ оонньоон улааппыт, үөрэммит, үлэлээбит үөлээннээхтэрин кытта кэпсэппитим. Кинилэри кытта көрсөр, кэпсэтэр кэммэр, бары сааһырбыт, кырдьаҕас дьон этилэр. Бырааттыы Сортуойаптар төрөп­пүттэрэ 1908 сыллаахха ыал буолбуттар. Барыта 12 оҕоломмуттарыттан алталара дьон буолбуттар. 1941 сыл ааҥнаан үүнэн тиийэн кэлэр. Сэрии! Улахан уол Ыстапаан 1941 сыл балаҕан ыйыгар сэриилэһэр аармыйаҕа ыҥырыллан барбыт. Хаста да бааһырбыт, хуоспуталларга сыппыт. Ол курдук, Сталинграды көмүскүүр уоттаах сэриигэ бааһыран эмтэнэ сытан, урукку Сэмэн Ноҕуруодап алпаабытынан суруйбут суруга дьонугар кэлээхтээбит курдук. Ыстапаан үөрэҕэ суох, ликбиэскэ үөрэммитинэн барбах тумуһурдатан, сүнньүнэн таайан эрэ ааҕар гына суруйаахтыыр эбит.

Ыстапаан Сталинград кыргыһыытыгар үһүс киириитигэр өлбүт. Дьонугар «хорсуннук сэриилэһэ сылдьан охтубутун уонна куорат байыаннай сулууспалаахтарын 1№-дээх кылабыыһаларыгар 952-с нүөмэринэн көмүллүбүтүн» туһунан хара суруга кэлбит. Бырааттыылар тустарынан биир дойдулаахтарын кэпсээннэриттэн: Ыстапаан орто уҥуохтаах, бигэ-таҕа көрүҥнээх, күлэ-үөрэ сылдьар, элбэх саҥалаах-иҥэлээх күөгэйэр күнүгэр сылдьар эдэр киһи этэ. Мэлдьитин кини ким эрэ туһугар кыһаллыбыт-мүһэллибит буолара, ол кини аһыныгас майгылааҕыттан. Дьоно сөбүлээбэттэрин үрдүнэн, 1935 сыллаахха холкуоска чилиэнинэн киирбитэ. Кыһынын Дьокуускайга, Алдаҥҥа ат көлөнөн таһаҕас таһыытыгар сылдьара.Үлэни-хамнаһы сатаан тэрийэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ тылын ылыннарар дьоҕурдаах эдэр киһини биригэдьииринэн талбыттара. Сэриигэ аттаныан иннинэ, дьонугар анаан-минээн маннык эппит: «Кыанан олоруоххут суоҕа, онон дэриэбинэни булаарыҥ. Көлүнэр аккытын холкуоска биэрэн, сүөһүгэ атастаһаарыҥ.

Бу дьиэҕитин, холкуос дэриэбинэҕэ көһөрөн тутан биэрэригэр кэпсэппитим. Улахан оһоллоох сэрии буолла, дьолум тобоҕо баар буоллаҕына, баҕардар, тыыннаах эргиллиэм…». Бүөтүр, ортону үрдүнэн уҥуохтаах, бэйэтин кыанар, аҕыйах саҥалаах, көнө-көрсүө майгылаах, үчүгэй үлэһит этэ. Хойутаан үөрэнэн, 5 кылааһынан уолдьаспыта. Аҕатын туоһапка саатынан тииҥи харахха ытара. Куһу-куобаҕы олох хото бултуур буолара. Ол булдуттан кыаммат олохтоох ыалларга, кырдьаҕас дьоҥҥо куруутун өлүүлээн бэрсэ сылдьар үгэстээҕэ. Бүөтүр сэрии иннинэ куорат баһаа­рынай чааһын байыаһынан үлэлээбитэ. Кэмиттэн кэмигэр дойдутугар тахсан, дьонун кытта билсэ турара. Үөс сир сонунун, куорат олоҕун туһунан тыа сирин дьонугар хамаҕатык кэпсиир буолара. Онон Бүөтүр дойдутугар таҕыстаҕына элбэх сонуну истэрбит. 1938 сыллаахха куорат уоту биэрэр ыстаансыйатыгар улахан уот баһаара турбутун умуруорар үлэҕэ, Бүөтүр харса суоҕун уонна сатабылын көрдөрөн, тэрилтэтэ бириэмийэлээбит этэ.

Сэрии инниттэн, ордук 1941 сылтан куоракка байыаннай бэлэмнэнии үөрэҕэ күүстээх тэрээһиннээхтик ыытыллара. Ол үөрэххэ Бүөтүр эт-хаан өттүнэн бэйэтин лаппа кыанар буолан, ол үөһэ бэргэнник ытарынан, хайыһарынан чэпчэкитик сүүрэринэн, саһарга сир ньуурун табыгастаахтык туһанарынан мэлдьитин холобурга сылдьара. 1942 сыллаах сайын, дьоно Хомустаахха олордохторуна, «сэриигэ барар буоллум» диэн тахсан ийэлээх-аҕатын, аймах-билэ дьонун кытта көрсүтэлээн, истиҥник кэпсэтэн, быраһаайдаһан төттөрү куоратыгар киирбитэ. Ол төннөрүгэр төрөөбүт Бэрэтигэр олорор Кииччэ оҕонньордооххо тохтоон чэйдээн, оҕо сааһа ааспыт өтөҕүн, сирин-уотун кытта бырастыылаһан ааспыта. Бүөтүр 1942 сыллаахха Арҕаа боруоҥҥа сэриилэһэ сылдьан сураҕа суох сүппүтэ эрэ баар. Охонооһой. Үрдүк уҥуохтаах, ыраас сырдык сэбэрэлээх, сэмэй, аҕыйах саҥалаах уол этэ. 7 кылааһы бүтэрбитэ. Оскуола бастыҥ үөрэнээччилэрин ахсааннарыгар киирсэрэ. Ордук матымаатыка уонна нуучча тылын биридимиэттэригэр үчүгэйэ.

Учууталлара наар кинини хайгыыр, атын оҕолорго Сортуойап Оппуонньаны холобур туттар буолаллара. Охонооһой 7 кылааһы бүтэрээтин, Дьокуускайга ФЗО куурсугар (Фабрично-заводское обучение – бырамыысыланнас оробуочай каадырын бэлэмниир оччотооҕу алын профессиональнай үөрэх. – П.И.) ыыппыттара, онтон Хаҥалас чоҕор шахтерунан үлэлээбитэ. 1943 сыллаахха сэриилэһэр аармыйаҕа ыҥырыллыбыта. Сураҕа суох сүппү­түнэн ааҕыллар».

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением
Лента новостей

Суоппар буолар уустугурда

Муус устар 1 күнүттэн байаҥкамаат бэбиэскэтиттэн куотунар дьону тырааныспары ыытар…
28.03.24 17:19
Лента новостей

Интерактивнай быыстапка

«Арассыыйа – Мин устуоруйам» мультимедийнай устуоруйа пааркатыгар кулун тутар 20 күнүттэн…
28.03.24 16:23