Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

Сэриигэ өлбүт тиһэх саллаат ииҥҥэ көмүллэ илигинэ, сэрии бүппэтэҕинэн ааҕыллар диэн тойонноон этии баарын билэбит. Олус үчүгэйдик уонна, саамай кылаабынайа, дириҥ түгэхтээхтик иһиллэр этии буолан баран, дьиҥнээҕинэн,  тыл киэргэлигэр эрэ туттуллуон сөптөөх. Урукку Сэбиэскэй Сойууска, билиҥҥи Арассыыйаҕа сыһыаран этэр буоллахха, «сэрии тиһэх саллаата» диэн усулуобунай өйдөбүл буолар.

Сэриигэ өлбүт тиһэх саллаат ииҥҥэ көмүллэ илигинэ, сэрии бүппэтэҕинэн ааҕыллар диэн тойонноон этии баарын билэбит. Олус үчүгэйдик уонна, саамай кылаабынайа, дириҥ түгэхтээхтик иһиллэр этии буолан баран, дьиҥнээҕинэн,  тыл киэргэлигэр эрэ туттуллуон сөптөөх. Урукку Сэбиэскэй Сойууска, билиҥҥи Арассыыйаҕа сыһыаран этэр буоллахха, «сэрии тиһэх саллаата» диэн усулуобунай өйдөбүл буолар.

Тиһэх сэбиэскэй саллаат – сүдү уобарас

Сэбиэскэй Сойуус Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ дьонун сүтүгэ улахана бэрт. Өр кэмҥэ сүтүкпүтүн 20 мөлүйүөн киһинэн билинэ сылдьыбыттаахпыт. Онтон 28 мөлүйүөн киһиэхэ  тиэрдибиттээхпит. Билигин 27 мөлүйүөн киһиэхэ тохтоон сылдьабыт. Бу сыыппараны өссө итэҕэс диэччилэр бааллар. Хайа да түбэлтэҕэ «тиһэх сэбиэскэй саллаат көмүлүннэ» диэн сирэйинэн өйдөбүлгэ этэр  кыахпыт суох. Ону бары өйдүүбүт.

Саха Сирин сэриигэ сүтүгэ эмиэ бары источниктарга араастаһар. Ардыгар 10-нуу, 20-лии тыһыынча киһиэхэ тиийэ сыыппаралар арыттаһыылара тахсан кэлээччи. Оччотооҕу Сэбиэскэй Сойуус, бэл, Арассыыйа мастааптарыгар ыллахха, маннык суоһар сүтүгү  биһиги аармыйабыт сэрии былаһын тухары  «сүкпэхтээбит аҕай» буолуохтаах. Дьиҥэ баара, кырыктаах улахан кыргыһыылар түмүктэринэн, 10 тыһыынча киһилээх сүтүк кэлин  баара-суоҕа ханнык эрэ кыра суолталаах байыаннай дакылаакка мүччү-хаччы этиллэн эбэтэр маршал мемуарыгар быстахтык ахтыллан хаалыахтарын сөптөөх.

Аҕыйах ахсааннаах саха норуотугар 100, 1000 да саха кыргыс толоонугар хааллаҕына, бу улахан сүтүк. Сэрии тиэмэтигэр сыһыаннаах сыыппаралар бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэһиспэттэрэ, атын-атын источниктарга араастаһа сылдьаллара – обьективнай биричиинэлэрдээхтэр. Кыргыһыы аан бастакы источнига, кыргыһыы тохтообутун кэнниттэн, сонно үрдүттэн, тутатына кэриэтэ толоруллар дөкүмүөннэр буолаллар. Ол оннук тиэтэллээх, үрдүттэн тутуһан көрүү быһыытыгар-майгытыгар оҥоһуллубут дөкүмүөннэр сыыһалара-халтылара, улахан алҕастардаахтара даҕаны ханна барыай.

i

Сэрии чуолаан киһи уйулҕатыгар омсолоохтук дьайара кимиэхэ баҕарар өйдөнүөхтээх. Оннук уодаһыннаах охсууга үксүгэр улахан хамандыырдар оҕустаралларын, ол түмүгэр кэрээннэриттэн тахсар, сааты-сууту умнар турукка тиийэллэрин туһунан өссө сэбиэскэй уус-уран литэрэтиирэҕэ сөптөөҕүн суруллан турар. Күннэтэ сүүһүнэн, тыһыынчанан өлүүнү көрө сылдьар, дьону уокка анньан биэрэргэ толору бырааптаах, бирикээһи толорботоҕуна бэйэтин дьылҕата бэскэ ыйанан хаалар киһиттэн, кырдьыга баара, халбарыйсыылаах түгэннэргэ тугу баҕарар күүтүөххэ сөп курдук.

Сэбиэскэй кэмҥэ байыаннай тиэмэҕэ ылсар суруйааччылар бары сэриини бэйэлэрэ ааспыт дьон этэ. Кинилэр сэрии уонна киһи туһунан суруйан хаалларбыт айымньылара – кинилэр окуопатааҕы кырдьыктара. Ол курдук, араас кыргыһыылар кэннилэриттэн, чуолаан хамандыырга бэйэтигэр бэрдэ суоҕунан дьайыан сөптөөх араас бөрүкүтэ суох түбэлтэлэр таҕыстахтарына, «сэрии барытын сотон кэбиһиэҕэ» диэн боруоҥҥа саамай туттуллар тыллар кэннилэриттэн, дөкүмүөннэр араастаан «көннөрүллэн» хаалалларын туһунан кэпсээни сымыйаргыаххын баҕарбаккын.

Улахан өлүүлээх-сүтүүлээх, алдьархайдаах сэрии билигин да аһылла илик элбэх кистэлэҥнэрдээх, таайтарыылаах таабырыннардаах буолуохтаах диэн, испитигэр сэмээр сэрэйэ санаан кэбиһиэҕиҥ. Өлбүт тиһэх сэбиэскэй саллаат, үйэлэргэ аналлаах миэстэтин букатыннаахтык булара, биһиги өйбүтүгэр оҥорон көрүүбүтүгэр эрэ туолар кыахтаах. Эмиэ ол курдук, «тиһэх сэбиэскэй саллаат көмүлүннэҕинэ, сэрии бүппүтүнэн ааҕыллыахтааҕа» – бу уус-уран ханалытан этии буолар. «Тиһэх сэбиэскэй саллаат» – бу өлбөөдүйбэт сүдү уобарас быһыытынан бар дьоҥҥо, норуокка хааларыгар саарбахтыы барыллыбат.

mogily sovetskih voinov 1943 g

Сыыппаралар, сыыппаралар…

Өрөспүүбүлүкэтээҕи «Өйдөбүнньүк» кинигэҕэ сурулларынан, сэрии сылларыгар Саха Сириттэн 62091 киһи ыҥырыллыбыт. Маны таһынан, 1939 сыллаахха өрөспүүбүлүкэттэн аан маҥнайгытын 321 киһи байыаннай сулууспаҕа ыҥырыллыбыт. Нөҥүө сылыгар – 412 киһи. Сэрии кэмигэр, 1941 сыллаахха – 17179, 1942 сылга – 23747, 1943 сылга – 13894 уонна 1944 сылга – 5068 киһи сэриилэһэр аармыйаҕа ыҥырыллыбыт.

418 дьахтар уонна кыыс ыҥырыллыбыт. Дойду киин үрдүк үөрэҕин кыһаларыгар үөрэнэ сылдьар устудьуоннар, аспираннар саа-саадах туппуттар.

Саха Сириттэн ыҥырыллыбыттартан 24-26 тыһыынча киһи кыргыс толоонугар охтубут уонна сураҕа суох сүппүт. 23 тыһыынча кэриҥэ киһи төннөн кэлбит. (Сэбиэскэй кэмнээҕи источниктарга, Саха Сириттэн ыҥырыллыбыттартан өлбүтүн уонна сураҕа суох сүппүтүн ахсаана 36 тыһыынча киһинэн суруллар буолара. – П.И.).

Байаҥкамааттар дааннайдара

«Саха Сиринээҕи байыаннай хамыссарыйаат» пуондатын ыспыраапкатынан (2016 с. алтынньы 17 күнүнээҕи),  Саха Сириттэн барыта ыҥырыллыбыттар:

Бүлүүтээҕи холбоһуктаах оройуоннааҕы байаҥкамаат 1941 сыл бэс ыйыттан 1945 сылга диэри, Бүлүү уонна Үөһээ Бүлүү оройуоннарыттан дьону аармыйаҕа хомуйуу үлэтин ыыппыт. Бүлүү оройуонуттан 1988 киһи, атын оройуоннартан Бүлүүгэ олохсуйбуттартан 65 киһи ыҥырыллыбыт.

Намнааҕы холбоһуктаах байаҥкамаат сэрии сылларыгар Нам, Кэбээйи, уонна Уус-Алдан оройуоннарыттан байыаннай сулууспаҕа 1714 киһини ыҥырбыт.

Ньурбатааҕы холбоһуктаах байаҥкамаат Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр Ньурба, Сунтаар уонна Үөһээ Бүлүү оройуоннарыттан 1821 киһиэхэ бэбиэскэ туттарбыт.

2020 05 29 09 41 09

Өлүөхүмэтээҕи холбоһуктаах байаҥкамаат  Өлүөхүмэ, Ленскэй уонна Токко оройуоннарыттан 1941 сылга – 1952, 1942 сылга – 2487, 1943 сылга – 669, 1944 сылга – 573 уонна 1945 сылга – 386 киһини, онон барыта 6067 киһини  ыҥырбыт. Бу ыҥырыллыбыттартан 2127 киһи өлбүт уонна сураҕа суох сүппүт. 1834 буойун аата-суола мемориал кинигэҕэ ааттаммыт.  300-кэ кэриҥэ киһи аата-суола биллибэтинэн  суруллан сылдьар.

 Орджоникидзевскайдааҕы холбоһуктаах байаҥкамаатынан сэрии сылларыгар Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр 2887 киһи ыҥырыллыбыт. Мантан 93 киһи Төхтүр нэһилиэгиттэн, 117 киһи Өктөмтөн, 118 киһи Уулаах Аантан, 202 киһи Нөмүгүттэн, 271 киһи 1-кы уонна 2-с Дьөппөннөртөн, 150 киһи Хачыкааттан, 110 киһи Сиинэттэн, 130 киһи Тиит Арыыттан, 49 киһи Бэстээхтэн, 132 киһи Иһиттэн, 543 киһи 1-кы, 2-с, 4-с, 5-с уонна 6-с Малдьаҕар нэһилиэктэриттэн, 336 киһи 1-кы, 2-с уонна 3-с Алтан нэһилиэктэриттэн, Хахсыт Нөөрүктээйи уонна Эргис нэһилиэктэриттэн уонна Покровскайтан ыҥырыллыбыттар. Дьокуускайга олорор 636 оройуон олохтооҕо эмиэ бэбиэскэ туппут. Оройуонтан сэриилэһэ барбыт бу дьонтон 1134 киһи өлбүт, 662 киһи сураҕа суох сүппүт, 1091 киһи эргиллэн кэлбит.

Чурапчытааҕы холбоһуктаах байаҥкамаат сэрии сылларыгар Чурапчыттан, Амматтан, Мэҥэ Хаҥаластан, Тааттаттан уонна Уус-Алдантан барыта 11798 киһини Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырбыт. Ол иһигэр Амматтан – 1766, Мэҥэ Хаҥаластан – 3770, Уус-Алдантан – 2323, Тааттаттан – 2341 уонна Чурапчыттан – 1598 киһи бэбиэскэ туппут.

Дьокуускайдааҕы холбоһуктаах байаҥкамаат сэрии сылларыгар куорат чугаһынааҕы Нам (бу оройуон холбоһуктаах байаҥкамаата 1943 сыл атырдьах ыйыттан үлэлээбитэ), Куорунай, Орджоникидзевскай (бу оройуон байаҥкамаата 1943 сыл  муус устар ыйыттан үлэлээбитэ) оройуоннар кыраасданнарын эмиэ ыҥыртыыра. 1941-1945 сс. Дьокуускайдааҕы байыаннай хамыссарыйаатынан 18148 киһи ыҥырыллыбыта. Ол иһигэр 1941 сылга – 6105, 1942 сылга – 5864, 1943 сылга – 4119, 1944 сылга – 1626 уонна 1945 сылга – 534 киһи сэриилэһэр аармыйаҕа бэбиэскэ туппута. Сэрииттэн 9153 киһи эргиллэн кэлбитэ. 2583 киһи бааһырыытынан уонна ыалдьарынан учуокка турбута. 4108 киһи өлбүтэ уонна сураҕа суох сүппүтэ.

 Саха Сиригэр дьону аармыйаҕа ыҥырыы, хомуйуу  уонна тирэх пууҥҥа диэри тиэрдии улахан күчүмэҕэйдэрдээх этэ. Нэһилиэнньэлээх пууннар үксүлэрэ оройуоннар кииннэриттэн букатын чиэски ыраах бытанан олороллоро. Суол да, тиэхиньикэ да суоҕа. Ат көлөнөн эрэ тиийэр кыах баара. Ыҥырыллыахтаах дьоҥҥо бэбиэскэни кэмигэр тиэрдиигэ, дьон хомуурун ыытыыга үгүс ыарахаттар бааллара. Ыҥырыллан барааччылар, Өлүөнэнэн уу суолунан Уус-Куукка диэри, салгыы массыынанан Ангара өрүскэ тиийэн, эмиэ уу суолунан Уркуускайы булаллара. Бу айаннарын уһуна үс тыһыынча килэмиэтиргэ чугасаһара. Айаннарыгар ый кэриҥэ кэм барара.

Ыҥырыллыбыттар Забайкальетааҕы, Ураллааҕы уонна Сибиирдээҕи байыаннай уокуруктар сэриилэрин чаастарыгар бойобуой бэлэмнэниини бараллара, ол  кэнниттэн  сэриилэһэр боруоннарга  аттаналлара.

Фронтовикка байаҥкамаат иккис дьиэтигэр тэҥнээҕэ

Байыаннай хамыссарыйааттар улахан түбүктээхтик үлэлииллэрэ. Сэриигэ өлбүт буойун чугас дьонугар биэнсийэ ананыытын боппуруоһа, байаҥкамаат уонна социальнай хааччыйыы оройуоннааҕы тэрилтэтэ биир сибээстээх үлэлэрин түмүгүнэн быһаарыллара. Саллаат, эписсиэр өлбүтүн туһунан иһитиннэриитэ, атын туох баар дьыалата бастакынан байаҥкамаакка кэлэрэ. Байаҥкамаат түһэрэр дөкүмүөнүгэр олоҕуран, социальнай хааччыйыы уоргана өлбүт буойун дьонугар биэнсийэни олохтуура.

Аармыйа уонна флот лиичинэй састааптарын демобилизациялааһын 1945 сыл от ыйын 5 күнүттэн саҕаланан баран, 1948 сылга түмүктэммитэ. Сэбилэниилээх Күүстэр кэккэлэриттэн сулууспаҕа ыҥырыллар саастаах эрэдэбиэйдэри, сержаннары уонна эписсиэр састаабын сорҕотун босхолуур наада буолбута. Байыаннай сулууспаттан босхоломмут бу дьону олорор сирдэригэр диэри бары ороскуоттарын төлөөһүн, буойунускай учуокка туруоруу, үлэ уонна дьиэ булунарыгар, биэнсийэнэн хааччылларыгар көмөлөһүү, о.д.а. кыһалҕалары быһаарыы байаҥкамааттарга сүктэриллэрэ.

Александр Калашников «Аҕа дойду Улуу сэриитэ (1941-1945 сс.)» ыстатыйата туһанылынна.

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением