Физика-математика наукатын хандьытаата, Хотугулуу-Илиҥҥи бэдэрээлинэй үнүбэрсиэт доцена Марк Петрович Григорьев 1968 сылтан үнүбэрсиэттэн тэйбэккэ үлэлии сылдьар. Марк Петрович — Кыайыы сылын оҕото. Төрүт дойдута – Кэбээйи улууһун 1-кы Лүүчүн нэһилиэгэ.
Кини, чахчыта, саха биир мындыр өйдөөх киһитэ. Сааһыран иһэн, төрүччүнү суруйууга ылсыбыт. (Генеалогия — биир уус үөскээн испит историята, утума. Генеалогия өссө история тус-туспа уустар үөскээн испиттэрин үөрэтэр көмө салаатынан буоларын манна бэлиэтээн этиэххэ наада). Бу айаҕын ииттэр сүрүн үлэтин тас өттүнэн дьарыга буолар. Уоппускатын, туох баар иллэҥ кэмин барытын бу хос дьарыгар аныыр. Ырыынак сыһыаннаһыытын быһыытыгар-майгытыгар сорохтор дохуоттанар дьарык курдук өйдүөхтэрин сөп.
— Нэһилиэктэр историяларыгар, аҕа уустарын төрүччүлэригэр сыһыаннаах барыта 22 кинигэни хомуйан уонна суруйан таһааттардым, — Марк Петрович кэпсиир. – 50 сааспын аһаран баран, бу дьыалаҕа ылсыбытым. Өйдөөн кэлбитим, нэһилиэгим кырдьаҕастара, айылҕа дьэбир сокуонунан, олохтон барыталаан, адьаһын аҕыйаан барбыттар эбит. Кэбээйи улууһун 1-кы уонна 2-с Лүүчүннэрэ саамай кырдьаҕас саастаах уонна ыраах кырыыба олохтоох нэһилиэктэр буолаллар. Ойууннар, удаҕаннар, күүстээхтэр, быһыйдар, былыргы дьон араас идэлээхтэрэ уутуйан үөскээбит түөлбэлэрэ буолар. Тутуу былдьаһан, баар кырдьаҕастары кытта кэпсэтэлээн, национальнай архыыпка үлэлээн барбытым. Бастаан нэһилиэгим историятын суруйууттан саҕалаабытым. Оттон маннык үлэ булгуччу төрүччүнү кытта сибээстээх буолар. Бу үлэбэр биир дойдулааҕым, идэтинэн история учуутала Ионов Семен Семенович, адьас тэбэн туран, улахан көмө буолбута. Икки сыл үлэлэһэн, икки нэһилиэк историятын, олоҕун-дьаһаҕын, аҕа уустарын төрүччүлэрин кэпсиир «Лүүчүннэр» кинигэни 2001 сыллаахха таһааттарбыппыт. Бэйэбит тыанан-куоратынан кэпсэтэн, спонсордары буламмыт. Дьэ, итинтэн төрүөттээн үлэлэһэн барбытым.
Марк Петрович наар архыыпка, олох былыргы докумуоннары хасыһан үлэлиир киһи быһыытынан маннык этэр: «Төрүччүнү оҥорор хаһан да судургу буолбат. Ииччэҕэ-бааччаҕа үгүс. Номох, үһүйээн өттө мэлдьи бутуурдаах. Биир сүрүн итэҕэһэ – кэми-кэрдиини бутуйуу. Ол курдук, олох да чугастааҕы кэми былыргы диэһин баар буолар. Эбэтэр, төттөрүтүн, инньэ түҥ былыргы үйэтээҕи киһини чугас эт-хаан курдук ылыныы баар. Ордук иитийэххэ бэриллибиттэр дьылҕалара уустугурар эбит. Кыра оҕо сааска төрөппүттэртэн арахсыы түмүгэр, хаан урууну-аймаҕы бутуйуу түбэлтэтэ элбэх».
Дьонун барытын туора биистэр кыргыбыттарын кэннэ, Ньырбакаан кыыс саһан өрүһүнэн устан, Улуу Туймаадаҕа Тыгын Тойон олоҕор тиийэр. Тыгын күрүөйэх кыыһы аҕатыгар Мунньан Дархаҥҥа ойох биэрэр. Ньырбакаан бу кырдьаҕас эриттэн Тойук Булгудах, Ырыа Быркыҥаа уонна Босхоҥ Бэлгэтии диэн уолаттары төрөтөр. Кэлин бу уолаттар ийэлэрин дойдутугар Бүлүүгэ тиийэннэр, билиҥҥи Ньурба уонна Сунтаар улуустарын удьуор уустарын төрүттүүллэр. Мин ааҕан билэрим итинник. Аны Марк Петровиһы истиэҕиҥ.
Тойон Булгудах уонна Тойук Булгудах икки
— Ньырбакаан эриттэн Мунньан Дархантан уолаттара: Тойон Булгудах (Туоҕа Боотур), Ырыа Быркыҥаа, Босхоҥ Бэлгэтии. Ньырбакаан кырдьаҕас эрэ өлбүтүн кэннэ, Угдаар диэн киһиэхэ хаттаан эргэ тахсыбыт. Угдаартан Тойук Булгудах, Турейка диэн уолаттар уонна кыыс төрөөбүттэр. Өссө көссүүттэн Ала Кыырсын диэн уол төрөөбүт. Номоххо кэпсэнэринэн, Ньырбакаан уолаттара убайдара Тыгыны кытта иирсэн баран, ийэлэрин сүбэтинэн, Бүлүүгэ түспүттэр. Архыып докумуоннарынан сирдэтэр буоллахха, бу олоҕо суох номох буолан тахсар. Нуучча хаһаактара кэлиэхтэрин арыый иннинэ Тыгын Тойон улахан быраатын Тойон Булгудаҕы (Туоҕа Боотуру) 40-80-ча киһилээн, Бүлүү сүнньүнэн сири баһылата ыыппыт. Ол үйэтээҕи дьон оттонор үчүгэй ходуһалардаах, бултанар баай тыалардаах, баһыллар балыктаах күөллэрдээх сири-уоту талар соруктаахтар. Тойон Булгудах дьонунаан Кэбээйи Лүүчүнүгэр тохтуур. Манна Кучан Эбэтэ диэн күөлү сөбүлээн олохсуйарга тэринэллэр. Кэлин сахалар Бүлүү сүнньүн баһылаан, онон тарҕанан олохсуйалларыгар Лүүчүн Кучаната тэргэн аартык буолбут. Хаҥаластан, Туймаадаттан, Улахан Эбэ икки эҥээриттэн Бүлүүгэ тиксибит сахалар аан бастатан Тойон Булгудах олохсуйан олорор Лүүчүн Кучанатыгар тиийэллэр, үктэнэллэр эбит. Онно сэниэ киллэринэн, ыллыктаах сүбэ-ама ылан, Бүлүү Эбэ Хотун сүнньүнэн тарҕанан олохсуйан барбыттар. Тойон Булгудах тоҕо уонна хаһан Туоҕа Боотур диэн иккис ааттаммыта чуолкайа суох. Лүүчүҥҥэ олохсуйан баран, «дойдубар Хаҥаласка Туоҕа Боотур диэн ааттанар этим» диэбит диэн үһүйээҥҥэ кэпсэнэр. Оччотугар Лүүчүҥҥэ кэлэн олохсуйарыгар туох эрэ ураты бэлиэлээх эбэтэр саҥа сиргэ саҥа тойон аҕа ууһун төрүттүүр ыйаахтааҕар эркин курдук эрэнэн, былаахтаах кэлбит буолуон сөп.
Марк Петрович сахалар Бүлүүнү колонизациялааһыннарыгар оҥорор сабаҕалааһыннарыгар архыыпка тирэҕирэр. Үһүйээннэри, номохтору көмөлтө күүс эрэ курдук көрөр. Ол сөп. Бу гынан баран, Саха Сирин архыыба XVII үйэ 30-с сылларыттан, нуучча кэлиэҕиттэн, сурук-бичик туттуллар буолбут кэмиттэн эрэ саҕаланнаҕа дии. Ол иннинээҕи үйэлэр историялара, сахаларга сыһыаннаан, тумаҥҥа муммуттар.
Ырааҕы ытар сыалынан
— «Туоҕа Боотур оонньуулара» бастаан Мукучу ыһыаҕар ыытыллыбыта, — диэн кэпсиир Михаил Петрович. - Урукку Орто Бүлүү улууһун нэһилиэктэригэр Хампаҕа, Бороҕоҥҥо, Тоҕуска (Тыымпыга) былааннаммыта. Онтон салгыы кэҥээн, Бүлүү сүнньүнэн сытар Үөһээ Бүлүүгэ, Ньурбаҕа уонна Сунтаарга тиийиэхтээх этэ. Бэйэбит быйылгы ыһыахпытыгар алтыс төгүлүн ыытыллыахтааҕын бу хамсык сараһын мэһэйдээтэ. Биллэн турар, аҥардастыы бэйэҥ сыҥаланан, маннык улахан тэрээһини тэрийбэккин. Оннук бары өттүнэн табыллыбат дьыала. Бүлүү сүнньүн бары дьоно-сэргэтэ төрүттэрбит туһунан, төһө кыалларынан, чиҥ өйдөбүллээх буолуохтаахпыт. «Саха төрдө биир» диир бигэргэтии оруннаах. Нуучча кэлэригэр саха ахсаана быһа барыллаан 25 тыһыынча киһинэн ааҕыллара. Билиҥҥинэн биир кыра-орто бөһүөлэк киһитэ. Төрүччүнү сэргээһин, билэргэ, үөрэтэргэ холонуу биһиэхэ, өбүгэ саҕаттан, хааммытыгар баар. Хантан хааннааҕыҥ, кимтэн кииннээҕиҥ, эрдэлээн дуу, хойутаан дуу булгуччу ыйытыллыахтааҕын өйгүнэн буолбакка, сүрэххинэн сэрэйэн олороруҥ – саха омук буоларбыт биир уратыта.
Манна сыһыаран эттэххэ, Туоҕа Боотур кимин-тугун ааҕааччы киэҥ араҥатыгар тиэрдэр, билиһиннэрэр, Үс Бүлүү түбэтин сахалар букатыннаахтык баһылыылларыгар кини үтүөтүн үрдүктүк тутар сыалынан, Мукучуттан төрүттээх суруналыыс, саха суруйааччыта Иван Андросов-Айанньыт историческай роман жанрынан суруйбут бастакы кинигэтэ «Тумаҥҥа саспыттар» 2018 сылга тахсыбыта. Арамаан иккис кинигэтэ бэчээккэ тахсаары сытар.
Сыралаах үлэ түгэҕэ көстөрүгэр
Марк Петрович бастаан «Туоҕа Боотур удьуорун утума» кинигэни таһааран, бу эпопеяны саҕалаабыта. 2019 сылга «Үс Бүлүү айдарыылаахтара» тахсыбыта, бу сылга «Үс Бүлүү албан ааттаахтара» кинигэтэ бэчээттэннэ. Кинигэлэргэ киирбит үһүйээннэр, номохтор, дьон кэпсээнэ, ахтыыта источниктара, ааптардара барыта ыйыллан, суруллан сылдьаллар. Марк Петрович кинигэтигэр киирбит, суруллубут киһини былыргы төрдүттэн-ууһуттан саҕалаан, оҕотун оҕотугар, хос-хос сиэннэригэр тиийэ булгуччу төрүччүлэрин суруйан киллэрэн биэрэн иһэр эбит.
Субу бэчээттэнэн тахсыбыт «Үс Бүлүү албан ааттаахтара» кинигэтигэр XVIII үйэ бастакы аҥарыттан саҕалаан, бу үйэбит ХХ сылларыгар, ол аата бүгүҥҥү күҥҥэ диэри кэми хабан, Кэбээйи (Алын Бүлүү), Үөһээ Бүлүү уонна Бүлүү улуустарын күтүр күүстээхтэрин, ат бөҕөлөрүн, кус быһыйдарын тустарынан норуот номоҕор хаалбытынан, сурукка киирбитинэн, дьон ахтыбытынан таҥылланнар киирбиттэр. Ааптар бэйэтин сүрүн хайысхатыттан туораабатах, кинигэҕэ киирбит дьон төрүччүлэрэ сиһилии бэриллибиттэр. Бүгүҥҥү күннээххэ Олимпиада оонньууларыгар кыттыахтарын сөптөөх дьоммут, муҥутуур ыарахан ыйааһыннаах бөҕөспүт Айаал Лазарев уонна уҥмат тыҥалаах сүүрүк кыыспыт Сардаана Трофимова бэйэлэрин төрдүлэрин-уустарын билэллэрэ, баҕар, санааларыгар санаа, күүстэригэр күүс эбиэ этэ диир санаатын кинигэ ааптара сэмээр быктаран аһарар.
Ааптар бэйэтин былаанынан аны «Үс Бүлүү саарыннара» араас идэҕэ үрдүк ситиһиилэммит дьоҥҥо анаммыт кинигэни таһаарыахтаах. Уонна, дьэ, бу улахан кээмэйдээх, уһун сылларга элбэх сыратын ылбыт үлэтин түмүктээн, «Үс Бүлүү сахалара» кинигэни дьонугар-сэргэтигэр уунуохтаах. Билигин кини дьулуурун, өйүн-санаатын ити үлэлэригэр түмэн үлэлии сылдьар.
Хаалыылаах буолуу өйдөммөт
— Бүлүү сүнньүн биэс улууһуттан үһэ, айылҕалыын, сирдиин-уоттуун бииринэн, сахаҕа Үс Бүлүү диир анал аат баар буолбут эбит. Сыа Бүлүү (балыгынан, булдунан), Бүтэй Бүлүү (ооҕуй оҕус бадараанныыр, батыллар суоллааҕынан-иистээҕинэн) уонна Аар Бүлүү (Кырдьаҕас Бүлүү, сахалар бу түбэҕэ олохсуйбуттарынан). Бу үс улууска тэҥнээтэххэ, ньурбалар уонна сунтаардар түҥ былыргы уонна былыргы үһүйээннэрэ, номохторо хомуллубуттара да, бэчээттэммиттэрэ да быдан элбэх. Оттон бу дьыалаҕа Үс Бүлүү олох хаалбыт эбит. Бу хаалыыны ситиһиннэрдэххэ, Бүлүү түбэтин түҥ былыргытыгар уонна кэлиҥҥи үйэлэрдээҕи олоҕор баар хараҥа бээтинэлэр аҕыйыы быһыытыйыах этилэр. Дьиҥэр, норуот фольклоругар, тылынан уус-уран айымньытыгар, үһүйээннэригэр, номохторугар кини олорон кэлбит историятын кыра уонна бөдөҥ кыырпахтара кыбыллыһан сылдьаллар. Итэҕэлэ, аан дойдуну анаарар бастакы өйдөбүлэ, бөлүһүөктээһинэ барыта ити «ындыытыттан» иитиэхтэнэн силиһэ, лабаата сараадыйар. Үс Бүлүү бу боппуруоска атыттарыныын биир муостаҕа тэҥҥэ турдахтарына уонна бары улуустар ылыннахтарына, Бүлүү сүнньүн сахаларын уопсай төрүччүлэрэ тахсан кэлиэн сөп этэ.
Кыайыы оҕото – кыайыылаах үлэһит
Марк Петрович Григорьевы мин сэмэй патриот киһинэн ааҕыам этэ. Ити сыралаах, түбүктээх үлэтэ киниэхэ туох да дохуоту киллэрбэт. Кыайыы оҕото Кыайыы үбүлүөйдээх сылыгар бэйэтин уочараттаах дьоһуннаах кинигэтин сиэбиттэн төлөөн таһааттарбыт. Бэйэтэ бэйэтигэр бэлэх оҥорбут. Сөп этэ, тус бэйэтигэр, дьиэ кэргэнигэр, аймах-билэ дьонугар сыһыаннаах кинигэ эбитэ буоллар. Ону баара, үс улуус ааттаахтарын туһунан, дьиҥнээх докумуоҥҥа олоҕуран кэпсиир кинигэ буолар. Атын өттүнэн, Марк Петровиһы үчүгэйдик өйдүүбүн: кини чопчу сыалы туруорунан үлэлии сылдьар киһи буолар. Аатырар, бэйэтин ааттатар туһугар буолбатах. Ама, маннык үлэһит саха сэмэй киһитин дойдутун, дьонун-сэргэтин туһугар бэриниилээх киһинэн ааҕарга өссө туох эрэ тиийбэтэ буолуо дуо?
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
