ССРС Наукаҕа академиятын бэрэпиэссэрэ, археолог-историк Алексей Окладников кини туһунан маннык эппитэ: «Николай Антонов устуоруйаҕа аан бастаан саха норуотун былыргытын лексика матырыйаалынан дириҥник хорутан чинчийдэ. Кини иннинэ маннык баараҕай үлэни ким даҕаны оҥоро илигэ, онон салгыы биир кэлим чинчийиигэ саҥа саҕахтары арыйда».
Бастакы үөрэҕинэн биэлсэр
Николай Климович Антонов 1919 с. ахсынньы 27 күнүгэр Ньурба улууһун Антоновка нэһилиэгэр талааннаах тарбахтаах уус дьиэ кэргэнигэр күн сирин көрбүтэ. Куочай оскуолатын бүтэрэн баран үрүҥ халаат кэтэн, дьоҥҥо көмөлөһүөх баҕата баһыйан, Дьокуускайдааҕы мэдиссиинискэй училищены бүтэрэн, Уус Алдан түгэх нэһилиэгэр биэлсэринэн үлэлии барбыта. Онно биир сыл үлэлээн баран, миэдик идэтэ киниэхэ барсыбатын дьэҥкэтик өйдөөн, 1939 с. Дьокуускайдааҕы педагогическай үнүстүүккэ тыл уонна литература бакылтыатыгар үөрэнэ киирбитэ.
Кини түүр тылыгар тардыһыыта академик Алексей Окладников салалталаах Өлүөнэ эбэ устун археологическай эспэдииссийэҕэ кыттар кэмигэр саҕыллыбыта. Эдэр устудьуон төрөөбүт дойдутун, норуотун устуоруйатын, тылын-өһүн чинчийиэн, билиэн-көрүөн баҕарбыта. Ол эрэн, эйэлээх күөх халлааны өстөөх саба түһүүтүнэн сабардаабыт, хаан тохтуулаах сэрии кини былаанын ыһан кэбиспитэ.
Үһүс кууруска үөрэнэ сылдьан Аҕа дойдуну көмүскүү, ытык иэһин толоро 1942 с. кулун тутар 6 күнүгэр Сэбиэскэй Аармыйаҕа ыҥырыллыбыта. Сэрии хонуутугар тиийээт даҕаны пулеметнай рота салаатын хамандыырынан талыллыбыта, онтон младшай лейтенант бастакы үөрэҕин сөргүтэн, Забайкальскай боруон мэдиссиинискэй чаастарыгар байыаннай биэлсэринэн үлэлээбитэ, бааһырбыт, эчэйбит саллааттарга көмөлөһөрө.
1945 с. олунньутуттан 1946 с. тохсунньутугар диэри Забайкальскай боруон 13-үс тырааныспар эскадронун 59-ус кавалерийскай дивизиятыгар генерал-полковник И.А. Плиев аттаах механизированнай бөлөҕөр ыстаарсай байыаннай биэлсэринэн ананан, суһал көмөнү оҥороро.
1946 с. тохсунньутуттан атырдьах ыйыгар диэри Забайкальскай боруон 36-ыс аармыйатын 562-1кабельно-шестовой ротатыгар ыстаарсай байыаннай биэлсэрдээбитэ. Бу дивизияҕа сылдьан санитарнай взвод хамандыыра буолбута, ону таһынан, дьоппуон империалистарын утары сэриилэспитэ. Жэхэ куораты ылыыга харса суох кимиэллээхтик кыттыбытын иһин Верховнай Главнокомандующай махтал суругунан бэлиэтэммитэ.
Николай Антонов хорсун быһыытын иһин «Японияны кыайыыга» мэтээлинэн, Аҕа дойду Улуу сэриитин II-ис истиэпэннээх уордьанынан наҕараадаламмыта.
Сахалар өбүгэлэрэ Киин Азияттан кэлбиттэрэ
1946 с. балаҕан ыйыгар дойдутугар эргиллэн кэлэн Педагогическай үнүстүүккэ үөрэҕин салҕаан, 1947 с. бүтэрбитэ. Оччолорго саха тылыгар соччо наадыйбат этилэр, дьон бары нууччалыы кэпсэтэ, суруйа сатыыра. Эдэр кэскиллээх уол ССРС Наукаҕа Академиятын Сибиирдээҕи салаатын Саха Сиринээҕи филиалын Тылга, литератураҕа, историяҕа үнүстүүтүгэр младшай научнай үлэһитинэн киирбитэ. Ол саҕана саха устуоруйатынан историктар эрэ дьарыктаналлара, онтон кини саха тылын түүр тыллаах норуоттар тылларын кытта сэргэстэһэ тутан, туох-ханнык майгыннаһар, атылыы өрүт баарын чинчийбитэ. Монголлар, маньчжурдар тылларын эмиэ үөрэппитэ.
1953 с. ССРС Наукаҕа Академиятын Сибиирдээҕи салаатын Саха Сиринээҕи филиалын аспирантуратын бүтэрэн, кандидатскай диссертациятын көмүскээбитэ.
Николай Антонов чинчийиитинэн, сахалар өбүгэлэрэ Киин Азия киэҥ-нэлэмэн истиэптээх дойдутуттан ойуурдаах, халыҥ тыалаах сиргэ, онтон хоту эҥээр көһөн кэлбиттэр. Орто Азия түүр омуктарын кытта тэҥнээн көрдөххө, чахчы, тылбыт-өспүт олус майгыннаһар, соҕуруу сылаас муора кытылыгар олорор туроктар кытта биһигини кытта уруурҕаһаллар. Ахсааммыт, эт-балык, кыыс-уол, кэл-бар диэн түүр олохтоох тыллар бары биирдэрин киһи сөҕөр.
Истиэп көҥүл тыыннаах көс омуктара былыр былыргыттан сэрииһит норуоттар, ол иһин сахалар өбүгэлэрэ хаан тохтуулаах кырыктаах кыргыһыыттан ыраах хоту куотан кэлбит буолуохтарын сөп. Тымныы тыйыс усулуобуйалаах дойдуну туораттан ким даҕаны былдьаспат, онон алаастарынан, быйаҥнаах хочолорунан олохсуйан, үс саханы үөскэтэн, түөрт саханы төрөтөн кэллэхтэрэ. Кыһын тоһуттар тымныы, сайын өҥүрүк куйаас дойдуга кытаанах майгылаах, бүгүрү үлэһит эрэ дьон тыыннаах ордоллор. Былыр ыал аайы кырата уонча оҕолоноллоро эрээри, тыыннаах ордон хаалара тарбахха баттанар.
Тымныыттан толлубат, ириэнэхтэн иҥнибэт чулуу саха дьоно бу дойдуга кэлиэхтэриттэн эбэҥкилэри, тоҥустары кытта ыаллаһа олоробут эрээри, тылбыт-өспүт ханан даҕаны майгыннаспата, атылыы өрүтэ суоҕа дьикти. Ол оннугар ыраах Турцияҕа, Орто Азияҕа олорор түүр омуктары кытта тылбыт үйэлэри уҥуордаан, сүтэн-уларыйан, тоҥустары кытта буккуллан хаалбакка, билигин даҕаны саха уонна түүр тылын майгыннаһар өрүтүн ааҕан сиппэккин. Онон саха дьоно ийэ тылбытын харыстаан, былыргы түүр тылын уларыппакка баччааҥҥа диэри бүөбэйдээн илдьэ кэлбитин сөҕөҕүн.
Николай Климович 1962 с. бэттэх Максим Аммосов аатынан Саха Судаарыстыбаннай Университетыгар саха литературатын хаапыдыратыгар үлэлээбитэ. 1962-1968 сс. уонна 1977-1980 сс. бу хаапыдыра сэбиэдиссэйэ этэ.
Кини устудьуоннарга «Аныгы саха тылын лексикологията», «Тюркологияҕа киирии», «Былыргы түүр тыла», «Татаар тыла» биридимиэттэргэ лиэксийэ ааҕара. «Саха тылын историческай лексикологията», «Монгол тыла», «Саха тылын устуоруйатыгар научнай үлэ ньымата», «Саха Сирин археологията» диэн анал куурустары ыытара.
Үнэбэрститиэккэ үлэлиир кэмигэр устудьуоннарга историческай бэлиэ миэстэлэринэн, былыргы түүр пааматынньыктарынан эспэдииссийэ тэрийэн ыытара. Бэрэпиэссэр устудьуоннарын кытта Иркутскай уобаласка, Орто Азияҕа бара сылдьан руническай суруктары, былыргы түүрдэр пааматынньыктарын кытта билсибитэ.
200 тахса научнай үлэни суруйбута
Николай Климовичка 1974 с. ыам ыйыгар филологическай наука дуоктара диэн учуонай истиэпэни биэрбиттэрэ. Кини 200 тахса научнай үлэни, ол иһигэр монографиялары, үөрэх босуобуйаларын суруйбута, Аан дойдутааҕы тюркологическай академия чилиэнэ этэ.
Лингвист учуонай Саха Өрөспүүбүлүкэтин наукатын үтүөлээх диэйэтэлэ үрдүк ааты ылбыта, Саха АССР Верховнай Сэбиэтин Президиумун, РСФСР Наукаҕа министиэристибэтин Бочуоттаах грамотатынан уонна үбүлүөйдээх мэтээллэринэн бэлиэтэммитэ.
Олоҕун бүтэһик сылларыгар саха норуотун сайыннарыынан, элбэтиинэн үлүһүйбүтэ. Хаһыаттарга демографияны, саха ахсаанын хайдах элбэтиэххэ сөбүй диэн сытыы ыстатыйалары таһаартарара, дьон ону ааҕан баран элбэх ойохтонууну араастык ылынара, ким эрэ мөккүһэрэ, интэриэһиргиирэ даҕаны.
Бэрэпиэссэр 2002 с. тохсунньу 4 күнүгэр олохтон туораабыта. 2019 с. бэс ыйын 13 күнүгэр Дьокуускай куорат Дууматын быһаарыытынан, Ленин проспега, 44 аадырыска баар олорбут дьиэтигэр: «Манна биллэр тюрколог, бэрэпиэссэр, Аан дойдутааҕы тюркологическай академия чилиэнэ, Аҕа дойду сэриитин бэтэрээнэ олорбута», — диэн өйдөбүнньүк дуосканы ыйаабыттара.
Хаартыска: Википедия, СӨ Национальнай бибилэтиэкэтэ, Государственные и официальные языки РС(Я) саайтан.
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
