Ыам ыйын 7 күнүгэр Дьокуускай куорат 7-с №-дээх орто оскуолатын таһыгар Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, 1941-1945 сс. Улуу сэрии кыттыылааҕа Егор (Георгий) Шавкунов аатын үйэтитэр өйдөбүнньүк дуосканы арыйдыбыт.
Киэҥ эйгэҕэ билиниини ылбатах дьоруойдары үөрэтэр, кинилэр олохторун, хорсун быһыыларын туһунан матырыйааллары хасыһар, араас хабааннаах үйэтитии үлэтин тэрийэр сыаллаах «Дьоруойдарбытын тоҕо билбэппитий?» диэн бырайыакпыт Ил Дархан гранын кыайан, олоххо ыпсан эрэриттэн олус үөрдүбүт.
ДИРИҤЭЭН ХАСЫҺЫЫБЫТ ТӨРҮӨТЭ
Үөрэх кыһата Шавкунов аатынан уулуссаҕа турар буолан, оҕолор да, учууталлар да бу хайысхаҕа толкуйдаабыттара, санааларын эппиттэрэ ыраатта. Өссө иллэрээ сыл 7-с №-дээх орто оскуола «ДИМСИ» оҕо түмсүүтүн кыттыылаахтара этии киллэрэн, былырыыҥҥыттан ыкса үлэлэһэн, дьоһун хардыылары оҥордубут.
Архыыптан туоһуласпыппыт, Дьокуускай куорат киин уокуругар сытар Шавкунов уулуссата урут Ленскэй диэн ааттаах эбит. Онтон 1950 с. Улуу Кыайыы 5 сылын бэлиэтиир үөрүүлээх тэрээһинигэр Дьокуускай үлэһит норуотун дьокутааттарын сэбиэтин быһаарыытынан, Дьоруой аатын иҥэрбиттэр. Ол эрээри, кэлиҥҥи сылларга куорат киинигэр саҥа тутуулар биир-биир дьэндэйэн испиттэр. Уулусса бары өттүттэн араас эбийиэктэринэн ыга анньыллан, улам кылгаан, синньээн, билигин Курашов уулуссатын икки өттүнэн массыына сылдьыбат суола буолан, кэрчиктэнэн сытар…
Бырайыакпытын суруйарбытыгар нэһилиэнньэ киэҥ араҥата, ордук оҕолор, «Шавкунов диэн кимин, туох үтүөлээҕин билэллэрэ дуу?» диэн ыйытыы биэрэн, Дьокуускай куорат түөрт оскуолатыгар анал ыйытык оҥорбуппут. Маныаха ыйытыллыбыт дьон улахан аҥаардара «билбэппит» диэн хоруйдаабыттар. Салгыы ыччат дьонтон «Патриотическай тэрээһиннэргэ кыттыа этигит дуо»?» диэн сураспыппытыгар, үксүлэрэ сэргээбэттэрин биллэрбиттэр. Сэрэйдэххэ, улахан дьон бэлэмниир тэрээһиннэрэ оҕолорго кэрэхсэммэттэрин, интэриэһи күөдьүппэттэрин эттэхтэрэ...
Кырдьык, кини туһунан мусуойдарга, архыыптарга, интэриниэт да ситимигэр сиһилии иһитиннэрии, хаартыска уонна видео-матырыйаал аҕыйах. Үгүс иһитиннэриилэргэ биир суруйуу хатыланар, соҕотох хаартыска элэҥниир. Бастатан туран, кини биографиятын: олоҕун кэрчиктэрин, бойобуой сырыыларын, докумуоннарынан сирдэтинэн, дааннайдарын сааһылаатыбыт.
ОЛОҔУН СҮРҮН ОЛУКТАРА
Егор (Георгий) Иванович Шавкунов 1913 с. атырдьах ыйын 9 күнүгэр Пермскэй губерния Шадринскай куоратыгар (билиҥҥинэн Курган уобалаһыгар) оробуочай дьиэ кэргэнигэр күн сирин көрбүт. 20-с сылларга Шавкуновтар дьиэ кэргэттэрэ Дьокуускайга көһөн кэлэн олохсуйбуттар. Омугунан нуучча, баартыйата суох эбит. Алын кылаас үөрэхтээҕэ диэн суруйаллар. 1930-с сс. бастаан утаа Алданнааҕы көмүһү хостуур бириискэлэргэ, билиҥҥинэн Уус Майа оройуонугар, шахтерунан, онтон кэлин 1932 с., тутуу куурсун бүтэрэн, каменщик идэтин баһылыаҕыттан, Дьокуускайдааҕы сибээс хонтуоратыгар үлэлээбит.
Егор Шавкунов 1944 с. бэс ыйын 27 күнүгэр улахан кимэн киириигэ, Могилев оройуонугар Днепр өрүһү туоруур муостаны тутуу кэмигэр хорсунун көрдөрбүт. Өстөөх буомбалыыр, быыстала суох уотунан ытыалыыр кэмигэр чугуйан хаалбакка, муоста алдьаммыт кэрчиктэрин чөлүгэр түһэрэн, бүтүн дивизияны анараа биэрэккэ тахсарын ситиспиттэр. Георгий Иванович бу сыл атырдьах ыйын 23 күнүгэр Польскай Народнай Өрөспүүбүлүкэ Ломжинскай уездын Белостокскай бойобуодатын Прушко-Велике диэн дэриэбинэтин босхолуур кыргыһыыга сэрии толоонугар дьоруойдуу охтубут.
Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа үрдүк ааты өлбүтүн кэннэ, 1945 с. кулун тутар 24 күнүгэр, СССР Үрдүкү Сэбиэтин Ыйааҕынан иҥэрбиттэрэ. «Хорсунун иһин» бойобуой мэтээлинэн, Ленин уордьанынан наҕараадаламмыта. Польшаҕа, Прушко-Великэй дэриэбинэҕэ братскай могилаҕа көмүллүбүт.
ААТЫН ААТТАТАР ДЬОННООХ ДУО?
Ханнык баҕарар түгэҥҥэ, үйэтитии боппуруоһунан чугас дьонуҥ: оҕолоруҥ, аймахтарыҥ, биитэр түөлбэҥ дьоно дьарыктаналлара саарбаҕа суох. Шавкунов аата киэҥник ааттамматын төрүөтэ – биллэн турар, ситим быстыытыгар…
Үйэтитии боппуруоһун тула кэпсэтэ сылдьан, Егор Шавкунов кэргэнин аймахтарын кытта сибээстэһэн, хаһыакка тахсыбыт матырыйаалы, урууларын туһунан сэһэргиир хаартыскалары уонна дьоруой күтүөттэрин туһунан туох өйдөбүл хаалбытын сурастыбыт. Егор Иванович кэргэнэ – Агния Терентьевна бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Ефросиния сиэнэ Людмила Васильева, Уус Алдан олохтооҕо, кэпсээниттэн бу суруйуубутугар киллэрэбит.
Егор Шавкунов кэргэнэ Агния Терентьевналаах бииргэ төрөөбүт үһүөлэр эбит. Кини кыра кыыс буолан, Аверинскай диэн аҕабыыкка иитиллэ бэриллибит. Эдэр сааһыгар Дьокуускайга киирэн, сибээс хонтуоратыгар үлэлии сылдьан, Егор Ивановиһы көрсөн, ыал буолбуттар. Олег диэн уол оҕоломмуттар.
Людмила Васильева суруйарынан, кини төрөппүттэрэ, тыа сирин дьоно, сибээс да мөлтөх буолан, Агния Терентьевналааҕы кытта билсибэттэр эбит. Онтон 70-с сс. саҕаланыыларыгар Амма Соморсунугар АТС киирэн, куорат абонентскай кинигэтэ атыыламмытыгар, ийэтэ «Алааппыйа диэн ийэм балта куоракка олорор, кэргэнинэн Шавкунова диэн буолуохтаах», – диэн ол кинигэттэн нүөмэрин булан ылбыт. Тута аҕалара сурук ыыппыт. Өр-өтөр буолбатах, Агния Терентьевна олус үөрэн, махтанан суруйбут суруга тиийэн кэлбит. Онтон ыла билсэн, куоракка киирэн ыалдьыттаан, өрүү сылдьыһар буолбуттар. Людмила «Университекка үөрэнэр кэммэр эбэбэр Агнияҕа элбэхтик сылдьан, олорон, минньигэс аһын амсайан, сылаас, истиҥ сыһыанын билбит дьоллоохпун», – диэн ахтар.
Людмила 1977 с. бастакы кууруска үөрэнэ киирэригэр Агния сиэнэ, Егор Иванович төрөппүт уола Олег оҕото Гошик (Георгий) уончалаах эбит. Олег бэйэтэ 1968 с. ыалдьан өлбүт. Кэргэнэ, саха дьахтара, оҕотун эбэтигэр Агнияҕа хаалларан баран хаалбыт. Онон Агния Терентьевна уолуттан хаалбыт соҕотох сиэнин олус маанылаан ииппитэ, улаатыннарбыта. Гошик сүрдээх көрсүө, сэмэй эбит. Орто оскуоланы бүтэрбитигэр Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун сиэнэ диэн аармыйаҕа ылымаары гыммыттарын эбэтэ: «Уол оҕо дойдутун иннигэр ытык иэһин хайаан да толоруохтаах», -- диэн ыыппыт.
Гоша икки сыл сулууспалаан кэлиитигэр, эбэтэ наһаа ыарытыйар буолбут. Сыл курдук ыалдьан сытарыгар, Гоша эбэтин аттыттан арахсыбакка ыарыыласпыт. Агния 1985 с. сайыныгар өлөөхтөөбүт. Агния Терентьевна иккис кэргэниттэн кыыһа Галина ийэтэ өлбүтүн кэннэ Ленинградскай уобаластан сылдьар, Дьокуускайга параходство кылаабынай инженеринэн үлэлээбит кэргэнинээн Санкт-Петербурга көһөн барбыттар. Гошаны бэйэм көрө-истэ сылдьыам, үөрэттэриэм диэн илдьэ барбыт. Бастаан утаа Галина Гоша үчүгэйдик сылдьарын, үөрэнэрин туһунан суруйар эбит. Кэнники сибээстэрэ быстыбыт.
«Гошигы дьылҕата ханна тиэрпитин ким да билбэт. Интэриниэккэ да көрдөөн булбатыбыт. Алдьархайдаах сэрии буолбатаҕа буоллар Агния Терентьевна кэргэнинээн Егор Ивановичтыын өссө да оҕолонон, сиэннэнэн, төһө эрэ дьоллоохтук олоруо этилэрий?! Онон билигин кини аатын ааттатар ким да суох», – диэн бэйэтин суруйуутун түмүктүүр аймахтара Людмила Васильева.
ҮЙЭТИТИИ ҮЛЭТЭ САЛҔАНАР
Сотору кэминэн 7-с №-дээх орто оскуола иһигэр Егор Шавкунов олоҕун, хорсун быһыыларын, дьонун-сэргэтин кэпсиир матырыйааллары түмэн, ону тэҥэ Улуу Кыайыы туһугар Саха сирэ киллэрсибит кылаатын сэһэргиир экспозиция-быыстапканы арыйыахпыт. «ДИМСИ» оҕо түмсүүтүн иһинэн көрдүүр-ирдиир бөлөх тэриллэн, салгыы хасыһан үлэлиир, чинчийэр былааннаах. Баай матырыйаал түмүлүннэҕинэ, бэлиэ күннэргэ дьоруой Шавкунов туһунан көһө сылдьар быыстапканы эмиэ тэрийэр кыахтаныахпыт.
Пандемиянан хааччахтааһын миэрэлэрэ тохтоотохторуна, эһиилги үөрэх дьылыгар «Шавкунов ааҕыылара» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи научнай-практическай кэмпириэнсийэни, «Шавкунов оонньуулара» диэн военнай-патриотическай тэрээһини ыытар санаалаахпыт. Маны таһынан дьоруой Шавкунов кэскил туһугар, эйэлээх олох иһин олоҕун толук уурбут хорсун быһыытын, модун санаатын уонна үйэлэргэ умнуллубат үтүө аатын араас өттүттэн тыктаран көрөн, бар дьоҥҥо сиһилии кэпсиир документальнай киинэни бэлэмниэхпит.
«Шавкунов уулуссатын 63 №-рэ» аадырыстаах 7 №-дээх орто оскуолатын «ДИМСИ» оҕо түмсүүтэ (салайааччы И.Е. Прохорова, дириэктэр С.Н.Федорова) ылсыбыт, күннэтэ кыһаллар үтүө саҕалааһыннара атыттарга холобур буоллун, оҕолор оҕолорго туһаайан тэрийэр үлэлэрэ кэнчээри ыччакка ордук чугас, суолталаах, истиҥ санааны тиэрдэр кыахтаннын. Бу суруйуунан Сахабыт сиригэр баар 600-тэн тахса оҕо түмсүүтүгэр илдьит ыытабыт, дьоһун хамсааһыҥҥа кыттыһыҥ диэн ыҥырабыт!
Хорсун буойуттар, Кыайыы дьоруойдарын ааттарын үйэтитиигэ, бэлиэ даталар пааматынньыктарын, өйдөбүнньүк дуоскаларын сөргүтүүгэ, харыстааһыҥҥа бары турунуоҕуҥ. Саха сирин ыччаттара, лиидэрдэрэ, эһиги буолбатаххытына, ким?
Геннадий Охлопков,
Сϴ Оҕолорун
уопсастыбаннай холбоһуктарын сойууһун
бэрэссэдээтэлэ, Арассыыйа
Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
