Политика

Чөркөөх диэни билбэт саха суоҕа буолуо. Чөркөөх күөх ньаассын отуттан силис тардан, саха тумус туттар, сүгүрүйэр дьоно үүнэн тахсыбыттара:  сэбиэскэй литератураны төрүттээччи, учуонай, судаарыстыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл Былатыан Ойуунускай, норуодунай суруйааччы Суорун Омоллоон, бастакы норуодунай худуоһунньук Иван Попов, педагогическай институт бастакы дириэктэрэ Иван Жегусов, бастакы хапытаан Афанасий Богатырев, бастакы үөрэхтээх быраас Прокопий Сокольников уо.д.а.

Кырдьаҕас Чөркөөх күн бүгүн отун кырса күөх, саҥа көлүөнэтэ сэргэх, удьуорун ситимэ тэнийэр.

Урбаанньыттан уһаарыллан

– Андрей Петрович, өбүгэ сиэринэн кэпсэтиибитин кимтэн кииннээххиттэн, хантан хааннааххыттан саҕалыах.

– Оҕо буолан оҥоһуллубут, киһи буолан айыллыбыт сирим – Бүлүү улууһун Балаҕаччыта. Ийэм Мария Тимофеевна төрүт Балаҕаччы олохтооҕо, аҕам Петр Михайлович Чочу нэһилиэгиттэн төрүттээх. Хомойуох иһин, эрдэ арахсыбыттара. Ийэбит ыараһах буолан, балыыһаттан балыыһаҕа сытан эмтэнэрэ. Онон көрөрбүт ахсааннааҕа. Инньэ гынан эбэбэр Пелагея Андреевна Анемподистоваҕа иитиллибитим . И й э м  б и и р г э  т ө р ө ө б ү т төрдүөлэр. Билигин иккитэ тыыннаах. Ахсыс кылааска үөрэнэр сылбар эбэм өлбүтэ, онон Халымаҕа таайбар Николай Тимофеевич Лукиҥҥа олорон, оскуоланы бүтэрбитим.

Таайым милииссийэ бэтэрээнэ. Кэргэнэ Варвара Степановна Парилова – учуутал. Бииргэ төрөөбүт иккиэбит.

Убайым Тааһаҕар нэһилиэгэр олорбута, 11 оҕолоох. Үс сыллааҕыта орто дойдуттан туораабыта. Соҕотох бииргэ төрөөбүт убайым оҕолорун кытта ситиммин быспаппын. Куруук билсэ олоробун.

– Орто дойду олоҕун бэлэхтээбит күн күбэй киһибитигэр сүгүрүйүү бэлиэтинэн өрөспүүбүлүкэҕэ уонна Таатта улууһугар Ийэ сыла биллэрилиннэ. Бу дьаһалынан нэһилиэккэр туох үлэ ыытыллара торумнанарый?

– Ийэ диэн тыл саҥарарга, ыҥырарга да минньигэс тыл буоллаҕа. Ийэ – алаһа дьиэ Иэйиэхситэ. Эр киһиттэн төһө да намчытын иһин, дьиэ кэргэн олоҕо-дьаһаҕа барыта киниттэн тутулуктанар. Олоххо күүстээх тардыһыытынан тулалыыр эйгэтин араҥаччылыыр аналлаах. Бу сыл устата сүгүрүйэр ытык ийэлэрбит ааттарын ааттаан, нэһилиэкпитигэр элбэх тэрээһиннэри ыытыахпыт. Быйыл дьахтар сэбиэтин саҥаттан таллыбыт. Инники үлэтин, былаанын көмүскээтэ. Нэһилиэкпитигэр Дьоруой ийэлэри үйэтитэр стеланы туруоруохпут. “Сардаана” үҥкүү бөлөҕүн 20 сыллаах үбүлүөйүнэн ийэлэргэ аналлаах куонкуруһу тэрийиэхпит.

– Хас биирдии бөһүөлэккэ нэһилиэги тутар тутаах түмсүүлэр, дьоннор баар буолааччылар. Кинилэр нэһилиэк олоҕун хамсатар күүс буолаллар...

– “Түмсүү – төлкө төрдө” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Биир санаалаахтар мусталлара үтүөнү эрэ түстүүр. Урукку да дьылларга-сылларга Чөркөөх үлэни кытта сынньалаҥы өрө туппут кырдьаҕас бөһүөлэк буолар. Түөлбэнэн үлэ күүстээхтик барара, кулууп дьиэтэ оргуйа олороро. Күн бүгүн Чөркөөх иһигэр элбэх түмсүү үлэлиир. Ийэлэргэ, эбэлэргэ “Сардаана”, “Күбэйэ”, “Далбар”, о.д.а. Кинилэр нэһилиэк ыытар үлэтин биир сомоҕо тэрийээччилэрэ буоланнар, үлэ-хамнас үөһүгэр сылдьаллар.

– Киһи үлэтин тахсыыта, ситиһиитэ дьиэ кэргэниттэн тутулуктаах. Дьиэ кэргэҥҥин сырдат эрэ.

– Дьылҕа Хаан ыйааҕынан тапталлаахпын көрсөн, 1994 сыллаахха ыал буолбуппут. Иккиэн эт саастыыбыт. Олоҕум аргыһа, оҕолорум ийэлэрэ Лия Николаевна идэтинэн хореограф. Олохтоох кулуупка уус-уран салайааччынан, оскуолаҕа ритмика учууталынан, дьыссаакка хореограбынан үлэлээбитэ. Билигин оскуолаҕа педагог-хореограф. 2002 сылтан нэһилиэккэ “Сардаана” үҥкүү бөлөҕүн салайан үлэлэтэр. Үҥкүүлээн сири-сибиири кэрийдилэр. Улахан уолбут Артем тыа сиригэр чааһынай дьиэлэргэ толору хааччыллыыны киллэрэр “Талбан” ХЭТ салайааччыта. Орто уол Коля уһун айан иккис суоппара, кыра уолбут Сережа юридическай колледж иккис кууруһун устудьуона. Кырачааннарбыт Лилианалаах Амелия – төрдүс кылаас үөрэнээччилэрэ. Ыал буолан, оҕо-уруу тэнитэн, Чөркөөҕү иккис дойду оҥостон, билигин букатын салайа олорорбунан дьоллоохпун. Киһи нус-хас олохтонноҕуна, салайар үлэтэ далааһыннаах буолара саарбаҕа суох. Олоҕум суола салайар үлэҕэ сирдээн аҕалла.

– Чөркөөххө күтүөт буолан кэлээт, бастаан утаа ханна үлэлээбиккиний? Урбаанньыт диэн истэрим...

– Бэйэм тыа киһитэ буоллаҕым. Идэбинэн мэхээнньикпин. Мэхээнньик тугу барытын сатыыр: кэпсэтии, булуу-талыы, оҥоруу, тиэйии-таһыы, барыы-кэлии – барыта бу идэни эргийэр. Бастаан утаа ОДьКХ-ҕа хачыгаарынан, онтон Октябрьскай нэһилиэк дьаһалтатыгар спорт инструкторынан, алта сыл КСК дириэктэринэн үлэлээбитим. Бу сааланы бэйэм туттаран киллэттэрбитим. Онтон 2009 с. Кэргэмминээн сүбэбитин холбоон, маҕаһыын тэринэргэ быһаарыммыппыт. Бу сылтан сылаалаах айаннар, таһаҕас тиэйиитэ, ылыннарыылаах кэпсэтиилэр саҕаламмыттара. Сыыйа тэнийэн, 2013 с. “Талбан” диэн хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэни тэриммиппит. Пластик матырыйаалтан емкостары оҥоруунан, кэтэх ыалларга ититиини киллэриинэн дьарыктаммыппыт. Билигин улахан уолбут салайар, чааһынай дьиэлэри толору хааччыллыылаах оҥороллор. Тыа ыаллара олохторун чэпчэтэллэригэр сүрдээх наадалаах өҥө. Эбии үлэ миэстэтэтаһааран, нэһилиэнньэ махталынылла.

Урбаан эйгэтигэр үлэлээбит сылларбар нэһилиэкпит кыаммат араҥатыгар анаан көмөнү оҥорорбут. Аҥаардас түөрт төгүл олохтоох көҕүлээһин (ППМИ) бырагырааматыгар 50-нуу тыһ. солк. биэрбиппит. Нэһилиэк, улуус ыытар тэрээһиннэрин куруук үбүнэн өйүүбүт.

Эр дьону түмэбит

– Сатабыллааҕыҥ, үлэҕэ эппиэтинэстээҕиҥ биллэн, салайарын хайҕанан, исписэлиис буола үүммүккүн. Оттон туох санааттан баһылык буоларга санаммыккыный? Бэйэҕэр эрэммитиҥ дуу, эбэтэр халыҥ аймах: “Өйүөхпүт”, – диэбиттэрэ дуу?

– Өссө 2014 сыллаахха ытыктыыр баһылыкпыт Николай Николаевич Туласынов ыҥыран кэпсэтэ сылдьыбыта. Бэйэтин кэнниттэн хааллараары. Николай Николаевичтыын 7 сыл бииргэ үлэлээбиппит. Оччолорго кэтэх тэрилтэ тэринэн, саҥа үлэлэтэн эрэр кэмим буолан аккаастаммытым. Онтон 2019 сыллаахха Чөркөөҕүм олохтоохторо туруорсаннар, быыбарга киирсэр санааламмытым. Иккиэ буолан турбуппут. Быыбар түмүгүнэн 70% куолаһы ылан, баһылыгынан талыллыбытым. Баһылыктыам иннинэ икки ыҥырыыга (2001-2008 сс.) “Чөркөөх-Даайа Аммата” уокуруктан улууска дьокутааттаабытым. Нэһилиэк кыһалҕатын туоратыыны сатаан туруорсууга, баары тириэрдиигэ, бүддьүөт хантан, туохтан олохтонон тыырыллыытыгар, кыра да үбү ылан сөптөөхтүк туһаныыга эбии уопутурбутум.

– Баһылык – олохтоохторун уйгуларын оҥорсор, сайдыыны түстүүр, баар кыһалҕаны туоратыыга күүскэ үлэлиир киһи. Олохтоохтор эйигин хайдах ылыналларый?

– Бастатан туран, мин кинилэри кытта биир кыһалҕаҕа сылдьар нэһилиэк олохтооҕобун. Иккиһинэн, бэйэлэрэ итэҕэйэн талбыт салайааччыларабын. Дьону салайар, түмэр хаһан

баҕарар уустук. Ону ол диэбэккэ, туох баар сатабылбын, кыһамньыбын ууран туран үлэлиибин. Барыларыгар тэҥ сыһыаннаахпын. Хас биирдиилэрин кытта сирэй көрсөн кэпсэттэххэ, сүбэ-ама да ылаҕын, тугу күүтэллэрин, ирдииллэрин билэҕин.

Бэйэм тулаайах үөскээммин, дьон кыһалҕатын өйдүүбүн. Дьоҥҥо наар көмөлөһөбүн. Спорка үлэлиирбэр күрэхтэһэ барааччыларбар тиийэн, мастарын хайытан, муустарын уксан көмөлөһөрүм. Маннык кыһамньылаах, болҕомтолоох сыһыаным баһылык буоларбар төһүү буолла.

Нэһилиэк кыһалҕата элбэх, суох буолбатах. Эр дьону түмэбит. Үс сыллааҕыта эр дьон түмсүүтүн тэриммиппит. Сыл аайы сугулаанныыбыт. Бастакы түмсүүбүтүгэр 160-ча буолан мустубуппут. Манна оскуола оҕолоро эмиэ сылдьаллар. Сыллааҕы былааны бигэргэтэн, ол торумунан үлэни ыытабыт. Ааспыт сылга Таатта эбэни быһыттаан холоммуппут. Быйыл салгыы үлэлиэхпит. Нэһилиэк суолун, сыбаалканы оҥорууга көхтөөхтүк кыттабыт. Кыаммат араҥаҕа “Созвездие добра” аахсыйа, тимуровскай хамсааһын, субуотунньук быһыытынан көмөлөһөбүт.

– Киһи туруктаах буолуута тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыттан быһаччы тутулуктаах. Аһыыр аһыҥ эрэ буолбакка, сири оҥоруу, оттооһун, сылгы-сүөһү төрүөҕэ, үлэ миэстэтэ, о.д.а тыын боппуруостар бу салааҕа киирэллэр. Эһиги нэһилиэккитигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыыта, үлэтэ-хамнаһа хайдах баран иһэрий?

– Биһиги нэһилиэк улууска саамай элбэх сүөһүлээх. Хороҕор муостаахпыт – 1850 төбө, сыспай сиэллээхпит – 2100. Ааспыт кураан дьылга оппутун бэйэбит хааччыммыппытын таһынан, өссө 800 туоннаны улуус резервнэй пуондатыгар атыылаабыппыт.

– Чөркөөххө кэлэр сылларга саҥа тутуулар барыахтаахтар. Туох тутуллуохтааҕын сырдат эрэ.

– Биһиги Ил Дархаммыт Айсен Сергеевич Николаев өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар сүрдээх ситиһиилээхтик үлэлиир. Тус бэйэм Ил Дарханы кытта иккитэ көрсө сырыттым. “Аптаныамыйаны төрүттээбит Былатыан Ойуунускай төрөөбүт дойдута уһулуччу сайдыылаах буолуохтаах”, – диэн этэн турар. Кини дьаһалынан Чөркөөхпүтүгэр элбэх хайысхалаах култуура киинэ тутуллаары турар. Бу аныгылыы оҥоһуулаах тупсаҕай киин Ойуунускай аатын сүгүөҕэ.

Ону таһынан Манчаары оонньууларынан (2025 с.) култуура, спорт киинэ тутуллуохтаах. Бу социальнай суолталаах эбийиэктэр кэнчээри ыччат сайдыытыгар, тирэхтээх, нэһилиэнньэ туруктаах буолуутугар сабыдыаллыахтара.

Үйэтитии үлэтэ

– Үлэҕитигэр туох саҥа сүүрээн киирдэ?

– Нууччалыы “все новое это хорошо забытое старое” диэн этии баар. Урукку кэмҥэ улуустар доҕордоһуулара күүстээхтик ыытыллара. Таатта улууһа намнары кытта доҕордоһуу туонатын тэрийбиттэрэ. Өрөспүүбүлүкэбит 100 сылын көрсө, уруккуну сөргүтэн, Үөһэ Бүлүү уонна Нам улуустарыныын доҕордуу сыһыаны олохтоон, “Ойуунускай, Барахов, Аммосов ыллыгынан” айаҥҥа сылдьан кэллибит.Дэлэгээссийэбит 17 киһилээҕэ.

Билэрбит курдук, бу үс улуус ыччата Былатыан Ойуунускай, Максим Аммосов, Исидор Барахов норуот сайдыылаах буоларын туһугар турууласпыттара, өрөспүүбүлүкэни олохтообуттара. Кинилэр ааттарыгар сүгүрүйэн, төрөөбүт дойдуларыгар, онно баар Судаарыстыбаннас мусуойдарыгар сырыттыбыт. Икки улуус дьоно-сэргэтэ тугунан тыынан, туох үлэни-хамнаһы ыыта олороллорун билистибит.

Аара баран иһэн, Бүлүү куоратыгар сылдьан, Степан Аржаков скверигэр сибэкки дьөрбөтүн ууран аастыбыт. Бүлүү куорат баһылыга Ньургустаан Афанасьев, улуус дьокутааттарын бэрэссэдээтэлэ Софья Саввинова кэлэн эҕэрдэлээбиттэрэ. Саха Сирин оччотооҕу эдэркээн салайааччылара дойду иннигэр бэриниилээхтэрин бэйэлэрин үлэлэринэн көрдөрбүттэрэ. Билиҥҥи кэмҥэ аҕа саастаах көлүөнэ эдэр ыччакка кинилэр олохторун киэҥник сырдатар, кэпсиир ытык иэспит.

– Билиҥҥи куйаарынан эрэ кэпсэтэр сайдыылаах кэмҥэ, үйэтитии курдук суолталаах уонна наадалаах үлэни төһө ыытаҕытый?

– Педагогическэй үлэ бэтэрээннэрэ “Утум” диэн үйэтитии үлэтинэн дьарыктанар түмсүүлээхтэр. Полина Федоровна Кычкина салайар. Нэһилиэкпит историятын кэпсиир “Чөркөөх” кинигэ 1-кы, 2-с томнарын таһаарбыттара. Билигин 3-с томугар бэлэмнии сылдьаллар. Ону таһынан “Суорун Омоллоон ыллыктарынан”, “Ойуунускай ыллыктарынан” анал айаннары тэрийэллэр. Баһылыгынан ананаат, кыайыыны уһансыбыт ытык дьоммутугар анаммыт пааматынньык эргэрбитинэн, дьокутааттары кытта кэпсэтэн, 1 мөл. солк. курдук үп көрдөрөн, саҥа уоттаах-күөстээх, күрүөлээх стела туттарбытым. Манна бэтэрээннэр сыдьааннарын кытта мраморынан билиитэ оҥорорго кэпсэппиппит. Барыта 2 мөл. солк. буолбута. Ону таһынан Чөркөөхтөн төрүттээхтэр үбүнэн көмөлөһөн, былырыын ППМИ бырагыраамаҕа киирэн, билиитэлэринэн тротуардаабыппыт.

Охоноон Тыата диэн гражданскай сэрии кэмигэр кыһыллары ыппыт сиргэ пааматынньык күрүөлээн туруордубут.

Арассыыйа бэйэтин кыаҕын ылан сайдыа

– Дойдубут Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин олохтоохтор уйгуларын тупсарыыга элбэх өрүттээх бырагыраамалары үлэлэтэр. Хас биирдиибит билиҥҥи чэпчэкитэ суох быһыы-майгы кэмигэр кини ыытар бэлиитикэтин өйүүбүт, бүк эрэнэбит. Олохпут туруга хайдах буолуо дии саныыгыный?

– Дойдубут баһылыга ыытарбэлиитикэтэ сөптөөх. Иллээх олоҕутүстүүр. Бары көмүскэллээх курдук сананабыт.

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр төһөлөөх сиэртибэнэн Улуу Кыайыыны уһансыбыппытый? Хаанымсах фашистар саба түһэннэр, төһөлөөх киһи сырдык тыына быстыбытай, ыал олоҕо огдолуйбутай? Ол аан дойдуну аймаабыт алдьархай хатыламматар, оспот бааспытын саралыы тардыбаталлар. Украина сиригэр фашизм, неонацизм үөдүйэн эрэрэ киһини хомотор. Ол эрээри бэрэсидьиэммит биһигини араҥаччылыа, олох өссө тупсуо, модун Арассыыйа бэйэтин кыаҕын ылан сайдыа, силигилиэ диэн эрэнэбит. Манна даҕатан эттэххэ, мин Украина Львов куоратыгар Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр сулууспалаабытым. Оччолорго даҕаны Арассыыйаны араастык саҥарар, нууччалары кытта атааннаһыах айылаах толкуйдаахтара бааллара. Оннук дьон былааһа өр барыа суоҕа, эйэлээх олох, өйдөһүү өрөгөйдүө.

– Киһи тус олоҕор сүгүрүйэр, холобур оҥостор киһилээх буолар.Эйиэхэ оннук киһиҥ кимий?

– Кырдьык, киһи олоҕун кэрдиис кэмнэригэр алтыһан ааспыт дьонуттан кими эмэ чорботор. Миэхэ оннук үрдүктүк тутар, махтана саныыр киһилээхпин. Нам уонна Таатта улуустарын баһылыктарын солбуйааччытынан, “Көбөкөн” сопхуос дириэктэринэн, Кириэс Халдьаайыга, Чөркөөххө баһылыгынан үлэлээбит Николай Николаевич Туласынов. Хомойуох иһин, кини билигин биһиги кэккэбитигэр суох. Н.Н. Туласыновтан салайар үлэҕэ үөрэммит, такайыллыбыт дьоллоохпун. Кини мындыр өйө, ылыннарыылаах тыла, бигэ санаата миэхэ холобур буолар. Дьонугар-сэргэтигэр анаабыт олоҕун, үлэтин умнуо суох тустаахпыт.

– Иллэҥ кэмҥин хайдах атаараҕын?

– Тыа сиригэр дьиэ үлэтэ бүппэт түбүктээх. Дьиэ кэргэммитигэртөрөөбүт күннэрбит ыам  ыйыттан саҕаланан, күһүҥҥэ диэри бараллар. Хата, сылаас кэмнэр буолан, айылҕаҕа тахсабыт. Сир-дойду уһуктуутун, дьэрэкээн сибэккилэринэн симэммит сайаҕас тыаллаах сайыммытын, ып-ыраас уулаах күөлбүтүгэр дуоһуйа сөтүөлүүрбүтүн, көмүс күһүн саһарбыт сэбирдэхтэрэ тэлибирээн түһүүлэрин көрөрбүтүн туохтааҕар да астынабыт. Бэйэм волейболлуубун. Улуус бэтэрээннэрин сүүмэрдэммит хамаандатыгар баарбын. Ааспыт нэдиэлэҕэ Дьокуускай куоракка бэйэм саастыылаахтарбар ГТО туттарыытыгар өрөспүүбүлүкэҕэ бастакы миэстэ буоллум. Уолаттарым эмиэ волейболунан, мас тардыһыытынан дьарыктаналлар.

***

Ити курдук, Октябрьскай нэһилиэк баһылыга Андрей Семенов, үлэни өрө тутан, дьиэ кэргэн туллар тутааҕа, нэһилиэк бас-көс киһитэ буолан, сайдыыны түстэһэ, олоҕу уһанса, биир санаалаахтарын түмэ, айа-тута үлэлиир.

Вера КАНАЕВА,Ытык Күөл, Таатта.