Политика

— Олус суолталаах уонна наадалаах уларыйыылар буоллулар. Ол үксэ геополитика саҥа чахчыларын уонна Арассыыйа, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ онно оруолун кытта ситимнээхтэр.

Биллэн турар, Украинатааҕы анал байыаннай операция уонна дойдубутугар туһаайыллыбыт норуоттар икки ардыларынааҕы сааҥсыйалар саҥа чахчыны хайдах баарынан ылынарга күһэйдилэр. Былырыын пандемия ытарчатыгар ылларбыт экэниэмикэбитин өрүһүйэр суолу көрдөөбүт эбит буоллахпытына, билигин өссө уустугурда. Ол да буоллар, былырыыҥҥыны кытта тэҥнээтэххэ, өрөспүүбүлүкэ үчүгэй динамиканы көрдөрөр. Биһиги Уһук Илин федеральнай уокурукка, бэл, Арассыыйаҕа даҕаны, экэниэмикэбитин оннунан хаалларбыт, ону ааһан үрдүүрүн ситиспит эрэгийиэн буолабыт. Сүрүн хапытаалга инвестициялар куһаҕана суохтук бара тураллар, чоҕу, кыһыл көмүһү, ньиэби, гааһы, о.д.а. сир баайын хостооһун кээмэйэ улаатан иһэр. Бу өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ хаҥыырыгар сабыдыаллыыр.

— Хостооһун үрдүүр, дуоллар түһэр. Саха Сирэ экспорка хайысхаланар эрэгийиэн быһыытынан, үгүс өттүгэр атын дойдулар валюталарыттан тутулуктаах.

— Оннук, быйылгы бүддьүөтү олохтуурбутугар дуоллар кууруһа 73 солкуобай этэ. Оттон билигин халбаҥнаан, 60-тан түһэ сырытта... Өрөспүүбүлүкэ айылҕа баайын экспортаан олорорун, онтон киирэр нолуок валютанан ааҕылларын өйдүөхтээхпит. Ол курдук, кинилэр экэниэмикэлэрэ да, бүддьүөккэ төлөбүрдэрэ да куурустан тутулуктаах. Сыл бастакы аҥаарын куһаҕана суохтук аастыбыт. Ол эрээри, тоҕус ый түмүгүнэн бүддьүөт сорох дохуоттарын ситэри ылбат куттала баар.

— “Саха Сиригэр өссө элбэх кыһыл көмүһү хостуур буоллулар”, -- диэн эппитиҥ. Ол гынан баран, бэс ыйын бүтүүтэ тас дойду хас да сүрүн атыылаһааччыта Арассыыйаттан кыһыл көмүһү киллэриигэ сааҥсыйалары биллэрбитэ. Балар өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр дьайыыларын хайдах сыаналыыгын?

— Арҕаа дойдулара, кырдьык, Арассыыйа кыһыл көмүһүн сүрүн атыылаһааччылара этилэр. Ол эрэн, атыы ырыынага Азия өттүгэр хайысхалана турарын көрөбүт. Онон, манна улахан кыһалҕа көстүө суоҕа. Атын өттүттэн көрдөххө, күүркэтиилээхтик тыллаһарбыт эмиэ сатаммат, быһыыны-майгыны олус чуолкайдык кэтиэххэ уонна сэрэх баарын билиниэххэ наада. Балаҕан ыйыгар уонна алтынньыга балаһыанньа хайдах буолуон билигин ким да таайар кыаҕа суох.

— Бу этиллибит сабыытыйалартан сылтаан өрөспүүбүлүкэ инвестицияны хайа эмэ бөдөҥ бырайыактарын сарбыйар былааннаах дуо?

— Хомойуох иһин, сорох социальнай бырагыраамаларынан сарбыйыы буолуон сөп. Федеральнай киин ону хайдах үбүлүөҕүн чопчу билбэппит. Кулун тутарга, бэс ыйыгар уонна күһүөрү федеральнай бүддьүөт көннөрүүтэ буолааччы. Тыа сирин сайыннарыы уонна Дьокуускайга былааннаабыт оскуолалары уларытан оҥоруу бырагыраамаларын үбүлээһинигэр толору чуолкай билиибит суох. Инньэ гынан, ити өттүгэр көннөрүүлэр оҥоһуллуохтара. Ол да буоллар, бу сыл сүрүн былааннарын өрөпүүбүлүкэ толоруо дии саныыбын.

— Бу күннэргэ РФ Бырабыыталыстыбата Аллараа Бэстээхтэн Магадааҥҥа диэри тимир суолу тутар бырайыактан аккаастанарын туһунан биллэрбитэ. Ол биһиэхэ туох содуллаах буолуой?

— Бу бырайыак сарбыллыыта улаханнык биллиэ суоҕа – бу биһиэхэ бастыҥ суолталаах буолбатах этэ. Ол эрээри тимир суолунан таһаҕаһы аҕалыы өттүгэр биһиэхэ тоҕоостоох этэ. Былыр-былыргыттан бары айан аартыгын киинэ буоларга дьулуһар этилэр, былыргы куораттар атыы суолларыгар үүнэллэрэ-сайдаллара. Атыы суолун муҥур уһуга буолуу букатын барыһа суох. Тимир суол транзитнай лииньийэтэ Магадааҥҥа тиийбитэ буоллар, таһаҕас тиэйиллэн, үлэ саҥа миэстэтэ тахсан, өрөспүүбүлүкэҕэ, биллэн турар, туһалаах буолуо этэ. Дьоппуоньуйаттан уонна Кытайтан табаар биһиги нөҥүө барыан сөп этэ.

• Еврейскэй уокурук Сокуону оҥорор мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Роман Бойколуун

— Өлүөнэни туоруур муостаны быһаарыллыбыт болдьоҕор тутан бүтэрэллэрин итэҕэйэҕин дуо?

— Итэҕэлэ суох сатаммат, итэҕэйиэххэ наада. Эппитим курдук, макро-экэниэмикэҕэ буолуон сөптөөх сайдыы кутталы үөскэтэр, кэлэр ыйдар туох буоларын көрдөрүөхтээхтэр.

— Алексей Ильич, биһиги уон мүнүүтэ кэпсэтэрбит тухары эн хаста да «сэрэх», «куттал» диэн тыллары эттиҥ... Оччоҕо Ил Түмэн үлэтигэр билигин туох киритиэрийинэн салайтарарый?

— «СӨ судаарыстыбаннай бүддьүөтүн туһунан» сокуонунан. Былырыын сэтинньигэ ону ылынарбытыгар, сүрүн параметрдар уонна хайысхалар олохтоммуттара. Кулун тутарга анал байыаннай операция саҕаламмытын кэннэ, биһиги бүддьүөтү 12 миллиард солкуобайынан коррекциялаабыппыт. Кыччатар өттүгэр буолбакка, бүддьүөт иһигэр тарҕатыы өттүгэр, ол иһигэр эбии ороскуоту учуоттаан көннөрбүппүт. Бу харчы тыа хаһаайыстабытын оҥорон таһаарыытын, дьоҕус биирдэм тэрилтэлэри өйүүргэ, дьоҕус биисинэскэ нолуок ноҕуруускатын намтатыыга, бүддьүөт ситэ ылбатах дохуотун толуйарга, о.д.а. барбыта.

— Өрөспүүбүлүкэ Донбаска баар Кировскай куораты шефтэһиигэ ылбыта. Бүддьүөт харчытын аны онно барыыр буолабыт дуо?

— Суох. Билигин көмө бүддьүөккэ киирсибэт источниктартан барар. Гуманитарнай көмөнү оҥоруугар харчы тэрилтэлэртэн уонна олохтоохтортон баҕа өттүнэн хомуллар. Кировскайга социальнай тэрилтэлэри, туох эмэ инфраструктураны тутар туһунан кэпсэтии билигин суоҕа. Онон, өссө төгүл этиэм, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ ити сыалларга ороскуоттаммат.

— Алексей Ильич, Туймаада ыһыаҕар элбэх ыалдьыт баар этэ, ол иһигэр, Ил Түмэҥҥэ туһааннаахтар. Тугу ырыппыккытый? Туох эмэ туһунан дуогабардаспыккыт буолаарай?

 — Билэргит курдук, Дьокуускайга Госдума Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыыга кэмитиэтин көс мунньаҕа буолан ааста. Ону бэлэмнээһин чэрчитинэн, биһиги Арассыыйа Федерациятын уонна Госдума профильнай кэмитиэттэрин кытта элбэхтэ сүбэлэспиппит. Биһиги Аартыка туһунан сокуоннар базаларын тупсарыы туһунан куруук этэбит, туруорсабыт эрээри, хоту тиэйэн аҕалыы туһунан тирэх сокуон баччааҥҥа диэри суох – Бэрэсидьиэн сорудаҕа эрэ баар. Биһиэхэ бу олус суолталаах, тоҕо диэтэххэ, Арассыыйатааҕы хотугу собуос 80%-а  Саха Сиригэр сыһыаннаах. Сокуон суоҕуна, хоту тиэйэн аҕалыы тиһик курдук үлэлиирин туһугар үп-баай ресурсаларын ыытар, инвестордары кытыарар кыахпыт суох. Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыбытыгар, биир сомоҕо ситим сууллубута, бу сыллар тухары өрөспүүбүлүкэ ол содулун бэйэтэ туоратар этэ диэн аһаҕастык этиэххэ наада. Бүгүн хоту тиэйэн аҕалыы чэрчитинэн уматык-оҕунуох матырыйааллара, Уһук Хотуга аналлаах матырыйаал, тэрил уонна бородуукта кэмчи нобуора эрэ аҕалыллар. Уоннааҕытын ырыынак дьаһайар буолан, Аартыкаҕа сыана хайдаҕын көрөбүт. Бүтэһик сылларга өрөспүүбүлүкэ Хотуга логистическай кииннэри, судургутук эттэххэ, кууһунан атыы базаларын оҥорор. Бу кииннэр ыраах, сылдьарга эрэйдээх сирдэргэ сыана үрдүүрүн хайа эрэ өттүнэн туталлар. Ол даҕаны Саха Сирин бүддьүөтүн суотугар оҥоһуллар, тоҕо диэтэххэ, «Якутоптторг» логистическай ороскуотун толуйарга биһиги харчы ыытабыт. Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыыга министиэристибэ хоту тиэйэн аҕалыыга эппиэтинэһи, федеральнай бүддьүөт кыттыытын бигэргэтэр сокуон ылыныытын түргэтэтэргэ эрэннэрбитэ, ону ситиһэргэ дьулуһуохпут. Иккиһинэн, Госдума кэмитиэтин көс мунньаҕар кыһыҥҥы суол туһунан сокуону ылыныыны чопчулуу сатаабыппыт. Саха Сирин суолун пуондатын аҥаарын кыһыҥҥы суолга барыырбыт үрдүнэн, билигин сокуоҥҥа «кыһыҥҥы суол» диэн өйдөбүл суох.

• Максим Аммосов сыдьааннарын кытта

 — Ол аата, борокуруор кэллэҕинэ, суол пуондатын харчытын сыала суох туһаныыны булуон сөп дуо?

— Ити өттө син бэрээдэктэммит эрээри, түөрүйэҕэ оннук куттал баар. Дьиҥинэн, «Массыына куттала суох уонна хаачыстыбалаах суоллара» нацбырайыак тэриллиэн иннинэ өрөспүүбүлүкэ суолларын реконструкциялыырбыт, бэл диэтэр, нуормаҕа эппиэттиир турукка тутарбыт кыаллыбат этэ. Харчы сылы быһа туттуллар суолларга суоттанан бэриллэр, онтон аҥаарын кыһыҥҥы суолу тутууга барыырбыт.

Үһүс боппуруоһунан баахта бөһүөлэктэрин статуһа этэ. Бүгүн балар муниципалитеттары да, өрөспүүбүлүкэни да кытта туох даҕаны сибээһэ суох судаарыстыба иһигэр судаарыстыба буолаллар. Ону баахта бөһүөлэктэригэр ковид ыарыы күөдьүйүүтэ көрдөрдө. Оттон биһиги онно олорор дьон конституционнай бырааптарын хааччыйыахтаахпыт. Вахтовиктар бырааптарын барытын тутуһууну хааччыйарбыт таһынан, олохторун-үлэлэрин хонтуруоллуохтаахпыт. Туох баар баахта бөһүөлэктэрэ, үксүн федеральнай Ойуур пуондатын сиригэр бааллар, оттон өрөспүүбүлүкэ былаастара бу бөдөҥ нэһилиэнньэлээх пууннар оҥорор экологическай кыһалҕаларыгар сабыдыаллыыр кыахтара суох. Федеральнай структураларынан тахсабыт, ол эрэн, бу өрүттэр бары сокуоҥҥа көрдөрүллүөхтээхтэр.

Көс кэмитиэт мунньаҕар ыраах сирдэргэ айанныыр кыах боппуруостарын эмиэ таарыйбыппыт. АН-24 туттуллар болдьоҕун 35-тэн 60 сылга диэри уһаттылар, ол гынан, бу да болдьох 2030 сылга бүтүөҕэ. Бу эрэгийиэн иһинээҕи сөмөлүөттэри туһанар Арассыыйа Федерациятын саамай улахан субъегын быһыытынан, биһиги түрүбүөгэ тардабыт: салгыы туох буолар? ИЛ-114 сиэрийэ оҥоһуллан тахсыытын түргэтэтиэххэ наада. 2030 сылга туһаҕа таһаараллара буоллар. Онуоха хайаан да көбөр «ыарыыларын» барытын туоратыахтарын наада. Бу боппуруостартан биирэ дуу, иккитэ дуу түргэнник быһаарылыннаҕына, Госдума дьокутааттара ыһыахпытыгар таах кэлбэтэх буолуохтара дии саныыбын.

—Ил Түмэн хайдах буолуохтааҕын ырыҥалаан көрүөххэ. 2023 сылга быыбар буолар. Судаарыстыбаннай Мунньаҕы реформалыыр туһунан, чуолаан, дьокутаат ахсаанын аҕыйатар туһунан боппуруос хаста да туруорулла сылдьыбыта.

— Ил Түмэн оннутунан хаалар: 70 дьокутаат, итинтэн 35-һэ -- баартыйа испииһэгинэн уонна 35 биир мандааттаах уокуруктарынан талыллаллар. Айсен Сергеевич Ил Түмэҥҥэ реформа туһунан этэригэр, биһиги арыый бигэ быһыыга-майгыга олоҕурбуппут, ону пандемия уонна билиҥҥи геополитическай чахчылар соппуттара. Ону таһынан, биһиги олохтоох бэйэни салайыныы реформата (икки таһымнаах тиһиктэн (поселение – оройуон) – биир таһымнаах тиһиккэ – уокуруктар) буолуо диэн сэрэйбэтэхпит. Сокуон барыла маҥнайгы ааҕыыга ылыллыбытын билигин билэбит. Онуоха дьокутааттар санаабытын истэн, кутталы аҕыйатаары, бу процеһы уһаппыттара. Биһиги информациябытынан, олохтоох бэйэни салайыныы туһунан сокуону Госдума алтынньы диэки ылыныаҕа, онно сөптөөх өрөспүүбүлүкэ сокуонун кыһынын ылыныахпыт. Олохтоох бэйэнии салайыныы уорганнара хат тутуллар кэмнэригэр Ил Түмэни реформалыыр тоҕооһо суох: тиһик тулуйуо суоҕун сөп. Ил Дархан олус сөптөөх быһаарыыны ылыммыт.

— Ол да буоллар, быыбардыыр уокуруктары хаттаан быһыы син биир бара турар...

— Бу сокуон ирдэбилэ – 10 сылга биирдэ уокуруктааҕы быыбардааччылар ахсааннарын анаалыстааһын уонна, наада буоллаҕына, кыраныыссаларын уларытыы. Өрөспүүбүлүкэ Киин быыбардыыр хамыыһыйата маны көҕүлээбитэ. Билигин биһиги бу боппуруоһунан дьарыктанарбыт кистэл буолбатах.

• Национальнай бэчээт күнүгэр

— Мин билэрбинэн, Дьокуускайтан дьокутааттар Ил Түмэҥҥэ өссө элбэх буолуохтара.

 — 2012 сылтан Дьокуускайга быыбардааччы ахсаана 40 тыһыынча киһинэн элбээбитэ. Онно сөп түбэһиннэрэн, манна быыбардыыр уокурук 9-тан 11-гэ диэри элбиэҕэ. Оттон Хоту дойдуттан нэһилиэнньэ көһөн барар. Онно бүтэһик икки ыҥырыыга биир уокурук түөрт-биэс муниципальнай оройуоҥҥа тэҥнэһэр эбит буоллаҕына, билигин биэс-алта буолуоҕа. Хаттаан быһыы өрүс уҥуоргу оройуоннарга даҕаны ааһыаҕа.

— Томмот олохтоохторо кинилэри төрөөбүт Алдан оройуоннарыттан арааран, Мэҥэ Хаҥалас уонна Хаҥалас быыбардыыр уокуруктарыгар холбуулларын сөбүлээбэттэрин этэллэр.

— Бастатан туран, Мэҥэ Хаҥалас улууһа тэтимнээхтик сайда, нэһилиэнньэтэ элбии турар, ол гынан баран, кинилэр биир дьокутааттаах этилэр. Итини таһынан, улуус сорох өттө чугастааҕы Уус Алдан улууһун уокуругар холбоһор этэ. Билигин биһиги бырайыакка Мэҥэ Хаҥалас улууһугар биир сөптөөх дьокутаат хааларын, оттон Хаҥалаһы уонна Алданы кытта быысаһар өттө бэйэтэ дьокутааттаах буоларын ситиһэ сатыыбыт. Биир уокурукка быыбардааччы орто ахсаана 18 тыһыынча буолуохтаах. Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар олорор сирдэригэр сокуон быыбардааччы ахсаанын (минус) 40%-ҥа диэри көннөрөрү көҥүллүүр. Онно Аартыка бүттүүнэ киирсэр, онон бу нуорманы туттуохпут. Оннук гымматахха, онно биир уокурукка биэс-алта буолбакка, алта-сэттэ оройуон киирэр буолуоҕа. 2023 быыбарыгар тиһик үлэлиирин туһугар, быыбардыыр уокуруктары быһыы, барыллаан эттэххэ, быйыл сэтинньигэ ылыллыаҕа.

— Ил Түмэн саҥардыыны, ол иһигэр эдэрситиини ирдиир дии санаабаккын дуо? Парламент үйэ тухары бочуоттаахтык олорор сир буолуо суохтаах.

— Мин ити туһунан саныыбын. Ол гынан баран, парламент үлэтэ наһаа уратылаах. Мин 2013 сылга Ил Түмэҥҥэ кэлбиппэр, хайдах тутулларын, сокуон хайдах ылылларын, ону хайдах лоббилыахха, федеральнай киини кытта сыһыаны олохтуохха наадатын букатын билбэт этим. Ити барыта элбэх сыл аастаҕына кэлэр. Билигин Ил Түмэн регламенын саҥарда сатыыбыт. Аһаҕастык эттэххэ, Судаарыстыбаннай Мунньахха саҥа кэлбит киһи бу үлэни кыайыа суоҕа. Парламент өйүн-санаатын иҥэриэххэ, уопут ылыахха наада. Ол үһүс-төрдүс сылыгар эрэ кэлэр. Инньэ гынан, саҥа регламены билиҥҥи алтыс ыҥырыыга ылыныахтаахпыт. Уопуттаах парламентарийдар хайа эрэ сүрүн өттө син биир хаалыахтаах, ол эрэн, баһыйыа суохтаах.

Саха Сирин Ил Түмэнэ – олус демократичнай уорган, төһө даҕаны биһигини оннук буолбатах диэн хомуруйалларын үрдүнэн. Ыһыах кэмигэр Татарстаантан кэлбит кэллиэгэлэрбин кытта кэпсэппитим. Биһиэхэ бүддьүөккэ быйыл 500-тэн тахса көннөрүүнү парламент киллэрбитэ. Оттон Татарстааҥҥа – ньуул. Ыйыталлар: «Эһиэхэ бүддьүөт туһунан сокуону өрөспүүбүлүкэ баһылыга көҕүлүүр дуо?» Биһиги: «Оннук, өрөспүүбүлүкэ баһылыга», -- диибит. «Оттон биһиэхэ Татарстаан Бэрэсидьиэнэ киллэрдэ да, бары биир санаанан хайаан да ылыныахтаахпыт. Ол да буоллар, иллэрээ сыл КПРФ дьокутаата биир көннөрүүнү киллэрбитэ, онтон бырастыы көрдөһө-көрдөһө, төттөрү ылбыта». Дьэ, тэҥнээн көрүҥ.

• Үлэ Дьоруойа Владимир Михайловы чиэстээһин

— Алексей Ильич, аһаҕас кэпсэтииҥ иһин махтал. Түмүккэ аҕыйах кылгас ыйытыы. Эһиил Ил Түмэҥҥэ быыбарга туруоҥ дуо?

— Туруом. Намнааҕы быыбардыыр уокурукпар өссө даҕаны элбэх соруктаахпын. Ону таһынан, парламент салайааччытынан салгыы үлэлиэхпин баҕарабын, олоххо киллэрбэтэх санаалаахпын. Ол, бастатан туран, Нам уокуругун быыбардааччыларбыттан, иккиһинэн, сэттис ыҥырыыга кэлэр кэллиэгэлэртэн тутулуктаах.

— Ил Түмэҥҥэ «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйатын испииһэгинэн куоластааһыҥҥа тураҕын дуо?

— Суох, биир мандааттаахпын, салгыы даҕаны быыбарга биир мандааттаах курдук кыттыам.

— Нам быыбардааччыларын иннигэр эбэһээтэлистибэлээхпин диэтиҥ. Эн билигин ордук Нам дьокутаатаҕын дуу, парламент бэрэссэдээтэлэҕин дуу?

— Мин Нам улууһун интэриэстэрин этэбин, оттон кэллиэгэлэр миигин Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлинэн талбыттара. Ол иһин мин иннибэр өрөспүүбүлүкэ таһымнаах соруктар тураллар, ол да буоллар, эппитим курдук, мин Нам дьокутаатабыт.

• Эл Курултай бэрэссэдээтэлэ Артур Кохоевтыын

— Айсен Николаевы кытта сыһыан хайдаҕый?

— Үчүгэй. Биир көлүөнэ дьоно буоламмыт өйдөһөбүт. Ону сыаналыыбын, тоҕо диэтэххэ (өрө тыынна), дьоҥҥо хаста да быһаарар түгэннэр баар буолааччылар. Биһиги Айсен Сергеевичтиин биир долгуҥҥа сылдьабыт – ол үлэлииргэ чэпчэки уонна наһаа үчүгэй.

— Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын хайдах сыаналыыгын?

— Сэмэлэр бааллар, кистээбэккэ этэбин. Ону билигин иһитиннэрбэппин. Уопсайынан, түөрүйэ элбэҕэ бэрт, быраактыка аҕыйах, дьону кытта элбэхтэ кэпсэтиэххэ, кинилэри истиэххэ, миэстэтигэр элбэхтэ сылдьыахха наада. Бу ордук эдэр миниистирдэргэ сыһыаннаах. Түөрүйэҕэ этэр хаһан баҕарар судургу, оттон быраактыкаҕа быһаарар син уустук. Дьайыыҥ чопчу дэриэбинэҕэ эбэтэр оройуоҥҥа туох туһаны аҕалыаҕын сыаналыахха наада. Быһаарыы олоххо хайдах киирэрин өйдөөрү, дьон менталитетын билиэххэ наада. Оттон, сүрүннээн, СӨ Бырабыыталыстыбата үлэтин кыайар. Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана онно сүрүн хамсатааччы буолар.

"Якутск вечерний" хаһыат кэрэспэдьиэнэ Сергей Сумченко ылбыт интервьютун  Өксөөн Гурьев тылбаастаата.