Түһүлгэ

Эшкобил хлопокка үлэлии барбытын кэннэ кыыһын көтөхпүтүнэн ийэлээх эдьиийин атаара барда. Саҥа тахсан эрдэхтэринэ Дилобар сүрэҕэ сэрэйэн, сиэнин былдьаан ылан: «Хааллар!», — диэтэ. Туйаара итиитэ бэрдиттэн кэһэйэн, мантан икки атахпынан куоттахпына биирдэ тыыннаах ордууһубун диэн оҕотун бэйэтиттэн арааран, хотунугар биэрдэ уонна ийэлээх-эдьиийин батыһа турда. Өссө биир оҕону күүтэр, ол иһин кыыһын бырахпытыттан улаханнык кыһаммата.  Кэннин да хайыһан көрбөккө оптуобуска киирдилэр да бара турдулар.

Халлаан хараҥаран эрэр, онон хонуктарыгар гостиница көрдөөтүлэр. Арай киирбиттэрэ, хойуу бытыктаах эр киһи тобус-толору, биир да дьахтар суох. Хос аанын арыйбыттара түннүктэрэ алдьанан хаалбыт, аан хатыыра мэлигир, ону швабранан бүөлээтилэр.

Ийэлэрэ кыргыттарын манаан, түүн утуйбата, Туйаара күнү супту хааман, сылайан, төбөтүн сыттыкка уураат, утуйан хаалла. Сарсыныгар узбек былааччыйатын устан быраҕан, балтын таҥаһын кэтэн Ташкеҥҥа диэри такси тутан бардылар.

Сөмөлүөккэ чугастааҕы күннэргэ билиэт суох, ол иһин пуойаһынан Казахстан нөҥүө Иркутскайга диэри айаннаатылар. Онтон сөмөлүөккэ олорон уһун-киэҥ айан кэнниттэн дьиэлэрин буллулар.

Сунтаарга — соһуччу бэлэх

Туйаара төрөөбүт дойдутун чэбдик сөрүүн салгынын эҕирийэн, дууһалыын чэпчээтэ. +45-50С оргуйа турар итии салгыннаах, туой буор дьиэлэрдээх узбекскай кишлак дьикти түүл курдук көтөн хаалла. Арай иһигэр дөрүн-дөрүн оҕо хамсыыра Эшкобил тапталын санатар.

Хата ийэлээх балта итиччэ ыраах дойдуга тиийэн, элбэх арыыга буспут астарын кыайан сиэбэккэ, салгын тиийбэт итиитигэр кыайан утуйбакка уҥуохтаах тирии эрэ хаалбыт Туйаараны «билиэнтэн» быыһаан кэллилэр. Узбек уонна саха хаана буккуспут Дилафруз, биирин саҥа туолан эрэр кыракый кыысчаан анараа эбэтигэр хаалан хаалла. Төрүөҕүттэн көрбүт сиэннэрин биэрбэтилэр.

Массыынанан, пуойаһынан, сөмөлүөтүнэн уһун-киэҥ айаны айаннаан, илистибит дьахталлар дьиэлэригэр үөрэ-көтө киирбиттэрэ арай Эшкобил илэ бэйэтинэн турар. Кини хлопокка үлэлии сырыттаҕына Туйаара дьонун атаарар курдук туттан, биир былааччыйанан куотан хаалбыта. Күрээн барбыт ойоҕун эккирэтэн, кинилэр иннилэринэ киһилэрэ хата Сунтаарга кэлэн аҕаларын кытта чэйдии олорор.

Үлэтиттэн кэлэн баран иккис оҕотун хат сылдьар ойоҕун булбакка эр киһи ийэтин ыкпыт: «Эһиги үчүгэйдик көрбөккө куоттарбыккыт! Баҕар, өссө сэмэлээбиккит, атаҕастаабыккыт буолуо?!», — диэн дибдийбит. Онтон ууруммут харчытынан барытынан Алма-Ата, Новосибирскай нөҥүө сөмөлүөккэ билиэт атыылаһан, ким хайа иннинэ Сунтаарга кэлэн олорор. Урут манна эмиэ Туйаараны эккирэтэн кэлэ сылдьыбыт буолан, суолу билэр.

Сүтэрэ сыспыт кэргэнин булан, Эшкобил хараҕа үөрэн мичилийдэ уонна төттөрү барыах диэн хаайда даҕаны, кыыс кыккыраччы аккаастаан кэбистэ.

Сүрэҕи сөрүүкэтэр сөрүүн салгыннаах Саха Сиригэр улааппыт киһи итии дойдуга кыайан олорбокко саккырыыр тыына нэһиилэ ордон кэлэн баран хайдах төттөрү барсыай?

Эшкобил сарсыныгар-өйүүнүгэр эмиэ ыйытан көрөр даҕаны Туйаара буолуммата. Онон кыыс ийэлээх-аҕата күтүөттэрин: «Манна хаал, сотору кэргэниҥ оҕолонуо», — диэтилэр.

Сахатыйбыт узбек

Икки ыйынан Туйаара уолланна, Эшкобил аатын ааттатар, удьуору салҕыыр уол оҕо кэлбититтэн үөрэн дьиэ иһигэр өрө ыстаныах курдук, хоргуннаах шурпа буһаран, дьонун барыларын аһатта.

Сунтаарга хлопок үүммэт буолан, Эшкобил кэргэнин аҕатын кытта пилорамаҕа мас эрбэтэллэр. Омук күтүөт кэлбитин истэн нэһилиэк дьоно бары көрө кэлэллэр.

Оскуоланы саҥа бүтэрбит эдэр уолаттар кыраадыстаах утаҕы амсайан баран «бытыктара умайан», мантан киэһэ эбинэргэ харчы көрдөөрү: «Эн, кэл эрэ манна. Табахтааххын дуо?», — диэн ыктылар. Эшкобил табах тардыбатын, арыгы испэтин эттэ. «Оччоҕуна хантан маннык пай-мальчик кэлэн хааллыҥ?», — диэн Павлик күлэн алларастаата уонна маҕыйа түһэн баран сутуругунан сирэйгэ саайаары гыммытын анарааҥҥыта аһаран биэрдэ. Эшкобил холуочук уолаттары үһүөннэрин кум-хам тутаттаан, саҕаларыттан ылан таһырдьа бырахта. Ол кэнниттэн киниэхэ ким да бааспат, боруок көрдөөбөт буолбута. 

Үлэни кыайарынан, бүгүрү үлэһитинэн Эшкобил дьонугар сөбүлэттэ. Сэтинньигэ сир тоҥон, халлаан тымныйыыта идэһэлэрин бэрийэ таҕыстылар. Аҕалара сүгэтин таһааран, ынаҕын сүүскэ биэрээри оҥостубутун күтүөтэ тохтотон, сүгэтин киэр илгэн кэбистэ. Онтон туох баар күүһүнэн ынаҕы оройго биэрбитигэр, дөйбүт сүөһү сууллан түстэ. «Уһуктуон иннинэ астыахха!», — диэт сытыы быһаҕынан хайа соппутунан барда. Ислам итэҕэллээх күтүөттэрэ сахатыйан, сибиинньэ этин, хааны кытта тэҥҥэ сиир, кыра-кыралаан сахалыы өйдүүр-кэпсэтэр буолан истэ.

Суобаһа оонньоото

Ийэлэрэ аҕыйах ыйдаах сиэнэ кыыһы Узбекистаҥҥа хаалларан баран кэлэн хаалбыттарыттан суобаһа оонньоон, түүн кыайан утуйбат идэлэннэ. «Оҕом сыыһа ийэтэ суох иэдэйдэҕэ», — диэн санаа күн аайы сүрэҕин сыппах быһах курдук аалар.

Хата ол оннугар Туйаара кыыһыгар кыһаммат. Хотуна Дилобар саҥа төрөөбүт оҕону үксүн кини көрбүтэ, оһуордаах-бичиктээх биһик ылан биэрэн, үрдүгэр харысхал бэлиэтин ыйаабыта. Сиэнэ кыратык хамсаата даҕаны сүүрэн тиийэр. Оҕоҕо убанан хаалан, кийиитэ дьонун сайыһан барсарыгар кыыһы биэрбэтэҕэ.  

Туйаара ийэтэ кыыһын биирин туола илик оҕотун кытта араарбытыгар, сиэнин узбектар кишлактарыгар соҕотохтуу быраҕан барбыттарыгар бэйэтин буруйдана санаан турар-олорор миэстэтин булуммат. Кэргэнин кытта көмүс көлөһүннэрин тоҕон, мунньубут харчыларын мас сундуукка таҥаска эрийэн баран кистии сыталларын хостоон таһааран, хаста даҕаны аахта. Киэһэ аҕалара хотон үлэтин үмүрүтэн киирбитин кэннэ хосторун саптан олорон тугу эрэ ботугурастылар.  

Онтон ийэлэрэ суулаах харчыны таһааран, күтүөтүгэр биэрдэ: «Кыыскын баран аҕалыаҥ этэ, оҕом сыыһа ийэтэ-аҕата суох хайдах сылдьаахтыыра буолла?», — диэн үөһэ тыынна. 

Кырдьыгын кэлин арыйбыттара  

Эшкобил хомунан куораттаата, кыыһын Сунтаарга аҕалар сыаллаах дойдутугар, ыраах, итии күннээх Узбекистаҥҥа көттө. Кишлакка тиийбитэ кыыһа номнуо сүүрэ сылдьар, эбэтин Дилобары «ийээ» диэн ыҥырар, аҕатын көрбөтөҕө ыраатан, «ийэтин» былааччыйатын кэннигэр саһан хаалла. «Анараа өссө биир сиэниҥ баар, уол, Бахадыр диэн ааттаабытым. Туйаара манна кэлиэн баҕарбат, ол иһин кыыспын ыла кэллим», — диэбитин Дилобар бастаан үөрэ, онтон хомойо иһиттэ. Төрүөҕүттэн улаатыннарбыт сиэнин бэйэтиттэн хайдах да араарыан билиминэ бириэмэни уһата-кэҥэтэ: «Бачча кэлэн баран дьоҥҥор хайдах көмөлөспөккө барыаххыный? Хаһаайыстыба, хлопок үлэтэ элбэх», — диэтэ.

Оччолорго Афганистаҥҥа сэрии буола турар этэ, кишлакка дьиэ дьигиһийэн, иһит хамсаан ылара. Афганистан уонна Узбекистан кыраныыссатын таһыгар биир күн хлопок хомуйа сырыттахтарына олохтоох дьону барыларын ытыалаан кэбиспиттэрэ. Эшкобил балыыһаҕа киирэн, түөрт хонук өйө суох сытан, сырдык тыына быстыбыта. Илиитигэр Туйаара диэн суруктааҕа, кини эрэ аатын ботугуруу сытан бараахтаабыта диэн кэпсээбиттэрэ дьоно.

Саха Сирэ төһө да тымныытын иһин наһаа сөбүлээн, олохсуйуон баҕарбыта, Сунтаартан барбат буола сатаабытын ийэ кынна: “Кыыскын аҕал”, — диэн хаайбатаҕа буоллар, баҕар, тыыннаах хаалыа этэ.

Афганистан сэриитин Сэбиэскэй кэм саҕана кистэлэҥҥэ туталлара. Ол саҕана Эшкобил тыраахтырга оһоллонон, олохтон туораата диэн биллэрбиттэрэ, онтон кырдьыгын кэлин арыйбыттара...

Кыыһым Саха Сиригэр кэлэртэн аккаастаммыта

«Узбек оҕолоро сарсыарда 5ч. туран хлопокка үлэлии тахсаллар, онтон оскуолаҕа бараллар, эбиэт кэннэ барааннарын ходуһаҕа аһата илдьэллэр, хлопоктарын бэрийэллэр, уруоктарын киэһэ чүмэчи уотугар олорон үөрэтэллэрэ. Онно холоотоххо, биһиги оҕолорбут ырай олоҕор олороллор, талбыттарынан оонньууллар.

Мин хата үчүгэй ыалга түбэһэммин, ыарахан үлэҕэ умса бырахпатахтара. Ый ахсын ырыынактан миэтэрэлээх таҥас ылан, былааччыйа, киэҥ ыстаан тигэн биэрэллэрэ.

Узбекистаҥҥа олорор улахан кыыспын кытта суругунан эрэ кэпсэтэрим, суотабай үөдүйбүтүгэр кэпсэтэ сылдьыбыппыт, куруук харчы көрдүүрэ, 3000 солк. ыыттахпына мыынара. Билсибэтэхпит ыраатта. Икки уоллааҕын, икки кыыстааҕын билэбин, сиэннэрим хаартыскаларын ыытар этэ.

Дилафруз төһө да омук ааттааҕын иһин миэхэ майгынныыр. Орто Азияҕа дьахтар эр киһини утары көрбөт, оттон кини барыларын тылынан кыайар үһү. Сытыы-хотуу, элбэх саҥалаах буолан, узбек кыргыттарыгар майгыннаабат дииллэр.

Вячеслав Штыров СӨ бэрисидьиэнин дуоһунаһыгар үлэлиир кэмигэр кыыспын аҕаларбар айан төлөбүрүн төлүөх буолбута. Ону кыыһым Дилафруз сөбүлэспэккэ, төрөөбүт дойдутугар Узбекистаҥҥа хаалбыта. Оскуоланы бүтэрээт, кэргэн тахсан, дьиэҕэ олорор, үөрэммэккэ хаалла, оҕолоро улаатан, сиэннэри бэлэхтээн эрдэхтэрэ. Күтүөт Москваҕа быстах үлэҕэ суол тутуутугар үлэлиир, кып-кыра хоско сүүрбэччэ эр киһи буолан олороллор, сороҕор пааспардарын былдьаталлар. Фрукта атыылыыр ыраас үлэҕэ баай дьон үлэлиир диэн этэллэр.

Узбектар дьиэ кэргэттэрин аһатаары ханнык да үлэттэн толлон турбаттар, сатыыр-сатаабат барытын ылсан иһэллэр. Хайдах усулуобуйаҕа олорон үлэлииллэрин, кинилэр олохторун сыанан аҕаабаккын», — диэн Туйаара Андреевна күннээх Узбекистаҥҥа хаһан эрэ килбик кийиит буола сылдьыбытын, бастакы кэргэнин кытта хайдах олорбутун туһунан кэпсээнин түмүктүүр.