Түһүлгэ

   1994 сыл этэ. Изабелла Петровна оҕолорун оскуолаҕа, кэргэнин үлэтигэр атааран баран, кыратык нуктаан ылыан баҕарбыта да, уута кэлбэтэҕэ. Өйө-санаата наар “Чинчийэр үлэбэр туох сонун тиэмэни булабын?” диэн  этэ.

 Арай хараҕын саппытыгар, оҕо сылдьан сүүрэкэлээбит Чараҥай алааһын кэрэ айылҕата көстүбүтэ. Ону кытта  хоһоон айыллан кэлбитэ.

Чэлгийэр күөх урсуннаах сайыҥҥы нуурай алааһым,

Суһумнуур сэбирдэх уоттаах күһүҥҥү көмүс алааһым,

Туналҕаннаах маҥан ньуурдаах кыһыҥҥы иһийбит алааһым,

Чэбдик, көй, ыраас салгыннаах сааскы сайаҕас алааһым!

--Ити тыллар, омуна суох, муусука доҕуһуоллаах кутуллубуттара, ону кытта  “Саха дьахтара – Алаас Хотуна” диэн этии көтөн түспүтэ, -- диэн кэпсээн саҕалыыр Изабелла Петровна Матвеева.

Тыаҕа муна сылдьар киһи, эмискэ ырааһыйаҕа тахсан, суолун төрдүн булбутун курдук, айымньылаах үлэтин аартыга ити курдук арыллан кэлбитэ.

Туундара кута-маар сирдэрин 16 сыл устата кэһэ сылдьан, бадарааҥҥа уонна уолбут уу оннугар үүнэр туораахтаах үүнээйитин, кылыс отун үөрэтэн, “Пушица многоколосковая и арктофила рыжеватая в низовьях реки Колымы” монографияны суруйбут, таба аһылыгар сыһыаннаах “Геоботаническая и экологическая характеристика растительности ЯАССР  в связи с вопросами регионального использования и охраны естественных кормовых угодий” научнай бырагырааманы толорбут Изабелла Петровна, аны, ахтылҕаннаах алааһын экологиятын үөрэтэр соругу туруорар.

Ол санаатын учуонай кэллиэгэлэригэр эппитигэр, сорох-сорохтор тиэмэлэрин былдьатан эрэрдии, хайдах эрэ, көҥөнө, тэйэ туттубуттара. Арай биологическай наука дуоктара Дмитрий Саввинов, ирбэт тоҥ почватыгар, экосистиэмэҕэ оҥорон таһаарар тэрилтэлэр техногеннай дьайыыларын үөрэтэр буолан сэҥээрэн, Чурапчыга ыытар  мунньаҕар илдьэ барыах буолбута.

 --Онно аан бастакыбын сахалыы сугулааҥҥа сылдьан, сүрэхтиин-дууһалыын манньыйбытым. Сүөһү иитэр тыа дьоно барахсаттар ходуһалар, алаастар туруктарын туһунан кэпсэтиилэргэ наһаа да мындырдык толкуйдаан быһаараллара, сөптөөх да боппуруостары туруорсаллара. Онно мин: “Алааһы былыр өбүгэлэрбит аһыыр иһиттэрин курдук тутан-харайан олорбуттара, онон ыал ийэлэрэ алааһы харыстыырга турунуоххайыҥ”, -- диэн тыл эппитим. Ону саастаах эр киһи, Чурапчы олохтооҕо, олус сэҥээрэн: “Изабелла Петровна сөпкө этэр”, --  диэн өйөөбүтэ.

Онтон үөрэн, Изабелла Петровна “Саха дьахтара – Алаас Хотуна” идиэйэтин олоххо киллэрээри, оччолорго саҥа тэриллэн, киэҥ далааһыннаахтык үлэлээн эрэр Дьиэ кэргэн, дьахтар дьыалаларыгар уонна демографическай бэлиитикэҕэ кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Анастасия  Божедонованы, Саха сирин Дьахталларын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Светлана Николаеваны кытта көрсөн кэпсэтэр. Кинилэр өйөөннөр, 1994 сыллаахха «Алаас Хотун»  уопсастыбаннай хамсааһын олохтонор.

 Суох, бу ханна эрэ үөһэ ыттарга кирилиэс оҥостор хамсааһын эҥин буолбатах этэ. Ол билигин уопсастыбаннай түмсүүнү салайбыта буолан баран,  үөһэ салалтаҕа тахса охсор баҕалаахтар. Оттон Изабелла Петровна  бутуурдаах 90-с сылларга тыа дьахтарыгар өйөбүл буолаары, кинилэр кыhалҕаларын былаас уорганнарыгар тиэрдээри, ону туруулаһан туруорсаары, өбүгэ үгэһигэр тирэҕирэн, саҥа кэм ирдэбилинэн дьаһанан олорорго туһаайаары тэрийбитэ.

  --Кырдьыга да, ырыынакка киирии дьалхаана элбэх ыалы хаарыйбыта. Сопхуос, тэрилтэ бөҕө эстэн, тыа дьоно оҕолорун хайдах иитэр-аһатар толкуйугар түспүттэрэ. Кырыымчык олох кыһарыйбыта. Ол иһин аан бастакынан «Ырыынак уонна дьахтар» диэн сэминээри ыыппыппыт. Саҥа кэм бэйэ кыаҕар эрэ эрэнэн олорорго күһэйэрин өйдөппүппүт, аны суударыстыбаҕа сэлээннэммэккэ, үлэ миэстэтин бэйэлэрэ толкуйдаан таhааралларыгар көҕүлээн, исписэлиистэринэн юридическай, правовой, практическай сүбэлэри бэрдэрбиппит. Ол кэнниттэн элбэх ийэ бааһынай хаһаайыстыба буолбута, тус дьыалатын саҕалаабыта.

  Социализм диэн эрэллээх, коммунизм диэн итэҕэллээх, Сэбиэскэй Сойуус диэн тапталлаах улуу дойду дьоно, сарсыҥҥыга саарбахтаабакка олордохторуна, уларыта тутуу холоруга үнтү ытыйан, ууга-уокка түһэрэн, харчы-баай барытын быһаарар үйэтигэр, капитализм диэн дьулайа истэр систиэмэлэригэр киирбиттэрин бэйэлэрэ да билбэккэ хаалбыттара. Хата, ити кэмҥэ өрөспүүбүлүкэбит суверенитеттанан, национальнай концепция олоххо киирэн, ыһыллыы-тоҕуллуу урусхаллаах кэмигэр ийэ тылга, төрөөбүт дойдуга, төрүт култуураҕа уонна норуокка тирэҕирэн, Саха сирэ наһаа арҕааҥҥы Арассыыйа курдук кэхтибэтэҕэ, төттөрүтүн, омук быһыытынан өрөйөн-чөрөйөн биэрбиппит. Онуоха бу “Алаас Хотуна” курдук саха омук саргытын түстэһэр уопсастыбаннай түмсүүлэр, хамсааһыннар суолдьут сулус буолбуттара мэлдьэҕэ суох.

Куорат кыараҕас кыбартыыратыгар хаайтаран олорон, тыа дьонун “аласный менталитет” диэн сирэй-харах анньалларын Изабелла Петровна төрүт сөбүлээбэт.

-- Төттөрүтүн, алааска киһи айылҕалыын алтыһан, ис эйгэтин холкутутар, ырааҕы-киэҥи толкуйдуур, кэскиллээҕи түстүүр. Ол эрээри алаастарбыт туруктара олус мөлтөхтөр. Ол иһин 1994 с. “Сахаада” хаһыакка “Кэллим сайаҕас алааспар” диэн ыстатыйаны суруйбутум. Саха дьахталларыгар туһаайан.  Ис хоһооно кылгастык маннык этэ:

         “90-с сыллартан илин эҥэр алаастара биллэрдик куурдулар-хаттылар. Күрүөлэрэ мөлтөх, кэбиһиилээх от урукку онно хомуллубат, аһыҥа эмигэр төһө эмэ иэннээх сир сиэтиллибит. Онно-манна кэнсиэрбэ бааҥкалара, массыына, тыраахтар чаастара, арыгы, утах хаалара ыһылла сыталлара -- алаас көстүүтүн буортулуур. Итинниккэ үүнэр от муомурар, сайдыыта бытаарар. Алаас сирин кырса чараас, уйуга кыра. Ону ыарахан тыраахтар үнтү тэпсэн кэбиһэр. Кытаанах чиҥээһин түмүгэр үөһэттэн салгын киириитэ, аллараттан ирбэт тоҥ сайыҥҥы паарын көтүтүүтэ үүнээйи нөҥүө көҥүллүк аалсыбат буолар. Оту кичийэн түгэҕиттэн оҕустарбакка, 18-20 бырыһыана туһаныллыбакка, сэтиэнэх буолан хаалар. Пресстээн кэбиһииттэн алаас иһэ буорунан бурҕайан олорор. Дулҕаларын килэччи туура быһартан сиик тохтуура эмиэ аччыыр, уопсай үүнүү кэхтэр. Үрдүк үүнүүнү ылар туһуттан сирбитин барытын тиэрэн, соҕуруу дойду олордуу отторунан аһара үлүһүйдэхпитинэ, дьиҥ айылҕа биэрбит алаастара суох хаалыахпыт. Алааспыт өссө да илгэлээх өлгөм үүнүүнү биэрэрин туһугар хайдах гынан ууну иҥэрэргэ, аһыҥа саба түһүүтүн аҕыйатарга, оттооһуҥҥа сөптөөх ньымалары тобуларга уопсастыба маассабай хамсааһынын ситиһиэҕиҥ”.

Дьэ, бу ыстатыйабын сэҥээрэннэр, Норуоттар доҕордоһууларын киинигэр көрсүһүү тэрийбиттэрэ. Бэйэм да соһуйбутум. Онно илин эҥэр улуустарыттан 24 дьахтар кэлбит этэ. Кинилэр “Саха дьахтара – Алаас Хотуна” диэн куонкуруска кытталларын биллэрбиттэрэ. Бары ыанар ынахтаах, сайылыктаах, үрүҥ илгэни үрүлүтэр, аhы-үөлү астыыр, алаастарын көрөн-истэн олорор туруу үлэhит дьахталлар этэ. Бу күрэхтэһии сорудахтарын 4 сыл устата толорбуттара. Оннук киэҥ хабааннааҕа.

Ол курдук, алааһы тараан, хайыта барыар диэри хаппыт буорун  сахсыйан, почваҕа салгын киллэрбиттэрэ. От хадьымалын 5 см намыһах гына охсоллоро. Алаастарын күрүөлээбиттэрэ. Ити бүтэй-хаһаа энэргиэтикэтэ олус күүстээх. Эргийдиҥ да, туох эрэ хаххалаабытын курдук, салгынныын сылыйар, уу да атын сиргэ халыйбакка иҥэр буолар. Аны туран, өтөххө эрбэһиниттэн саҕалаан, үөрэ отугар тиийэ араас үүнээйи үүнэр. Ону туһаҕа таһаарыахтаахтара, эмп гына оҥостон, олоххо-дьаһахха, аска туһанан. Өссө ханнык оттор үүнэллэрин бэлиэтэнэн учуоттуохтаахтара. Ойуурдарыгар баар кыылы-көтөрү бороконьуордартан харыстыахтаахтара. Учуонайдар урут: “Аһыҥа өтөххө тахсан кыстыыр”, -- дииллэрэ. Ону бэттиэмэ төрдүгэр сымыытын хаалларарын  дакаастаабыппыт. Ол иһин аһыҥаны утары охсуһан, алаас буорун көбүтэллэрэ. Итинтэн да атын ньыманы тобулан, аһыыҥканы пестицида, ол-бу химията суох кыдыйарга үлэлэспиттэрэ. Күөлгэ собону өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастакынан 1995 сыллаахха “Алаас Хотуна” кыттыылаахтара ыыппыттара. Титииктэрин, хотоннорун ыраастык, чэбдиктик, сэнэхтик тутан, дьиэлэрин-уоттарын өрөмүөннэнэн, сайылыктарын тупсарбыттара. Ити барыта алаас чөлүгэр түһэригэр көмөлөспүтэ.

25 сыл устата хамсааhын иhинэн элбэх тэрээһин буолбута: түмсүүлэр, кэмпириэнсийэлэр, быыстапкалар, күрэхтэһиилэр, “төгүрүк остуоллар”, сэминээрдэр, о.д.а. Сүрүннээн «Дьахтар уонна ырыынак», «Айылҕа уонна дьиэ кэргэн», «Чөл олох», «Саха төрүт аhа», «Арассыыйа тыатын сирин чөлүгэр түhэрии уонна сайыннарыы» диэн хайысхаларынан үлэ барара, -- диэн кэпсиир Изабелла Петровна.

Кэрэхсэбиллээҕэ диэн, алаас хотуттара 25 сыл устата Сайылык күнүн ылан кэлбиттэрэ буолар. Ол сомоҕолоһуу бырааһынньыгар түмсэн, ким туох ситиһиилээҕин, дьоҕурдааҕын, дьарыктааҕын билиһиннэрэллэрэ, санаа атастаһаллара, маастар-кылаастары ыыталлара, сүбэ-ама бэрсэллэрэ. Оннук көрсүһүүлэртэн кынат анньыммыттара: эмтээх оту үөрэтэр Клара Токумова, Мария Петрова, саха кутерьета Августина Филиппова, эбэҥки ырыатын аан дойдуга дуораһыппыт Ксения Саввинова, саха ынаҕын пропагандалыыр генетик Диана Чомчоева уо.д.а.

--2013 сыллаахха «Тулалыыр эйгэ уонна тыа дьахтара» өрөспүүбүлүкэтээҕи кэмпириэнсийэни ыыппыппыт. Онно ылыммыт резолюциябытыгар “Сайылык күнүн сокуонунан бигэргэтэн, бырааһынньык быһыытынан бэлиэтэнэрин туруорсарга” диэн пуун баара. 300-тэн тахса илии баттааhыннаах суругу оччотооҕу Ил Дархан Е.А. Борисовка биэрбиппит да, кыайан быһаарыллыбатаҕа. Хата, Айсен Сергеевич өйөөн, 2018 сыл сэтинньи 6 күнүгэр 150-с нүөмэрдээх Ыйааҕынан ыам ыйын 22 күнэ Сайылык күнүнэн биллэриллибитэ. Онон биһиги хамсааһыммыт бары кыттыылаахтара Ил Дархаммыт Айсен Николаевка махталбыт улахан, – диэн үөрэ кэпсиир Изабелла Петровна.

Кини бу ыытар үлэтин барытын чинчийэр үлэтигэр сыһыары тутан, научнай ыстатыйалары суруйар, Канадаҕа тиийэ бэчээттэнэр, норуоттар икки ардыларынааҕы элбэх кэмпириэнсийэҕэ кыттар. Көтөҕөр проблемаларын наука тиэрмининэн эрэ буолбакка, уус-уран тылынан эмиэ хоһуйар.

Үүммүт үйэ мөккүөрэ –

Айылҕаны аһары куоһаран,

Балысханнык, харса суох туһаныы,

Сиэри таһынан албас маллары айыы...

Изабелла Матвеева быйыл 75 сааһын туолар. Онон хоһооннорун үһүс хомуурунньугун таһааран, бэйэтигэр бэртээхэй бэлэҕи оҥоһунна.

--Норуот дьокутаата Мария Христофорова туруорсан, сэрии сылларын оҕото буоллум. Аҕам Матвеев Петр Егорович байыаннай үөрэхтээҕэ, онон сэриигэ наар хамандыырынан сылдьыбыта. Ийэм Екатерина Николаевна Матвеева (Тарская), билиҥҥи кэм эбитэ буоллар, улахан үөрэхтээх буолуо эбит. Нэһилиэгэр сэбиэт дьокутаатынан, сэкирэтээринэн талыллара. 

Тарскайдар өттүнэн аймахтара бары сопхуос биригэдьиирдэрэ, бэрэссээдэтэллэрэ эбит. Оттон Саха сиригэр спортивнай хамсааһыны сайыннарбыт Николай Тарскайы бары да билэр буоллахпыт.

Сахаларга удьуор утума диэн күүстээх. Оннук үтүө төрүттэрдээх буолан, Изабелла Петровна олоххо тардыһыылаах, элбэх ситиһиилээх. Дэлэҕэ  “Арассыыйа 100 дьахтара” энциклопедияҕа киириэ үһү дуо? Чахчыта да, кини – биология наукатын хандьыдаата, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Айылҕатын харыстабылын туйгуна, СӨ Агропромышленнай комплексын Бочуоттаах үлэһитэ, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, “Билии” уопсастыба лектора, билигин Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет Горнай институтун “Техносферная безопасность” кафедратын доцена, “Алаас Хотун” өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһынын төрүттээччи уонна солбуллубат бэрэссэдээтэлэ, Уус Алдан улууһун Баатаҕай нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина.

Изабелла Петровна куоракка олордор да, санаатынан-сүрэҕинэн өрүү Чараҥайыгар баар. Алааһын мүөттээх салгына, күөрэгэйин ырыата, дьэрэкээн сибэккилэрэ олоҕун тухары арыаллыыллар, арчылыыллар, араҥаччылыыллар.

Ыра санаа кынатыгар уйдаран,

Тиийэн кэллим

Сыралыйар сыыр быардаах

Халдьаайылаах алааспар...

Анисия Иевлева.