Бэлиэ күн

   Үтүөкэн киһи туһунан алтыһан ааспыт дьоно истиҥник ахталлар. Кини 50-тан тахса сыл оҕо хаһыатыгар кылаабынай эрэдээктэринэн үлэлээн, Арассыыйа рекордун кинигэтигэр киирбитэ.

Олоҕун улахан аҥаарын анаабыт эрэдээксийэтин, кэлэктиибин, хаһыатын туһунан 2012 сыллаахха суруйбут ахтыытын бэчээттибит.

“БЭЛЭМ БУОЛ” РЕДАКЦИЯТЫГАР

Бу хаһыат сэрии саҕаланыытьҥар сабыллан, 18 сыл буолан баран иккистээн тахсыытыгар тэриллибит редакцияҕа үлэһит буолбутум туһунан мин суруйан ахан турабын.

Университеты бүтэрэн, Үөрэх министиэристибэтигэр үлэҕэ аныыр мунньахха кэлбиппэр, үөрэх миниистирин солбуйааччы Потапов: «Историк миэстэтэ суох, оскуолаҕа баһаатайдыы бар», — диэбитэ. Ону: «Суох, ол кэрдииһи ааспытым», — диэн көҥүл быһаарыныыга барбытым. Шутенко диэн музыкальнай училище дириэктэрин эбээһинэһин толорооччу радиокомитекка үлэлиир буолан, Николай Алексеевич кинини кытта кэпсэтэн, мин училище историга буоллум. Билигин уулуссаҕа мелодист Денис Данилов: «Оо, училищетааҕы учууталым», — диэн үөрэ-көтө көрсөн, уруйдаан-айхаллаан ааһара олус күндү.

Училищеҕа саҥа дириэктэр кэллэ, миигин партийнай тэрилтэ секретара гыннылар. Дьэ сатаспаккалар үҥсүү-харсыы, «парторг» дии-дии үҥсэ кэлэ тураллар. Обкомолга эмиэ «партордаан» сылдьыбытым, онон дьүүллүүр мунньаҕы ыытарга үөрүйэхпин. Ол сырыттахпына, С.А. Курчатова: «Бэлэм буол» редакторынан ананным, онон миэхэ кэл”, -- диэн ыҥырда. Үөрүүнү кытта “сурук отделыгар кэлэбин” диэн сөбүлэстим. Онон редакцияҕа үлэлээбитим 52 сыл 9 ый, оттон редактордаабытым 50 сыл 8 ый. Бачча өр үлэлээбити барытын суруйар буоллар, биир кинигэҕэ батыа суоҕа эбитэ буолуо.

Бу 50 сыл биллибэккэ ааста, олус үчүгэй ахтылҕаннаах, олохпор, үлэбэр табыллан, бииргэ үлэлиир доҕотторбунан астынан үлэлээбит сылларым. Хаһыатым уларыйыытын, бииргэ үлэлиир доҕотторум туһунан мин онно-манна быһыта-орута суруйтаан турабын. Онон бэркэ кылгатан, дьаарыстаан суруйан көрүүм.

Мин редактор буоларбар (1961 сыл, олунньу) «Бэлэм буол» АЗ форматынан, икки кыраасканан, нэдиэлэҕэ иккитэ, сылга 104 нүөмэр тахсара, сыаната сылга биир солкуобай этэ. Хаһыат пионер саастаах оҕолорго (8-с кылааска диэри) ананара. Ол хаһыаты 17 киһи үлэлээн таһаарара. Куһаҕан да буоллар, бэйэбит дьиэлээхпит, оһоҕунан оттуллара, хаһыаппыт кумааҕытын, оттор маспытын бэйэбит массыына булан тиэнэрбит. Ол быыкаа хаһыаппытын типография кыаммакка, түүн ортото бэчээккэ туттаран, дьиэбитин сатыы буларбыт. Оччолорго автобус суоҕун да кэриэтэ этэ. Бюджеппытын минфиҥҥэ бэйэбит көмүскүүрбүт, көмүскээн да диэн, уларыйбата. Төһөнү биэрэллэрин ороскуоттуурбут. Ол эрээри сөп буолар үбү биэрэллэрэ. Командировкаҕа олус элбэхтик сылдьарбыт. Харчыбыт тиийбэтэ диэни билбэт этибит. Маассабай үлэни ыытарбытыгар обкомол да, министиэристибэ да бэркэ өйүүллэрэ.

70-с сыллар бүтүүлэрин эргин партийнай издательство диэн тэриллэн, бары хаһыаттар үбүлэниилэрэ партия Киин комитетыттан кэлэр буолбута. 1970 сылга эбитэ буолуо, Николай Егорович Мординовы кытта партия обкомун бастакы секретара Г.И. Чиряевка приемҥа киирэн көрдөһөн, партпрос эргэ дьиэтин биир кынатын икки мэндиэмэнигэр көһөн, оһох оттубат буолбуппут, киэҥ, киһилии дьиэлэммиппит. Онно уонча сыл олорбуппут. Бэчээт дьиэтэ тутуллубутугар, онно көспүппүт. 1988 сылтан партия Киин комитетын ыйыытынан хаһыаппыт нууччалыы тылбаастанар буолбута. Икки үлэһити эппиттэрэ, редактор солбуйааччытын, тылбаасчыты. Редакторы солбуйааччынан Совмин инструкторынан үлэлиир, урут комсомолга үлэлээбит Екатерина Анатольевна Третьякованы, олус үлэһит үтүөкэннээх киһини, былдьаһан туран күүспүнэн ылбыппын билиҥҥэ диэри астына саныыбын, биллэн турар, бэйэтин сөбүлэҥинэн. Ол эрээри тус-туһунан эйгэҕэ олорор, тус-туспа ирдэбиллээх оҕолорго биир хаһыаты таһаарыы уустуктары үөскэппитэ, хаһыакка интэриэс мөлтөөбүтэ.

Уларыта тутуу тыына биллэн барбыта, хаһыат соҕурууттан үбүлэниитэ саарбах буолбута. Онон Саха АССР Верховнай Советын Президиумун Бэрэссэдээтэлэ М.Е. Николаев, Совмин Бэрэссэдээтэлэ В.П. Шамшин өйөбүллэринэн оҕо хаһыатыгар улахан уларытыы тахсыбыта. Бастатан, хаһыат республика үбүлээһинигэр киирбитэ, иккиһинэн, тылбаас оннугар икки тус-туһунан хаһыат тахсар, үсүһүнэн, пионердарга эрэ буолбакка, оскуола саастаах оҕолорго барыларыгар ананан, аата уларыйар буолбута, икки үлэһит эбиллибитэ. Онон 1990 сыл сэтинньи 7 күнүгэр «Кэскил» уонна «Юность Севера» диэн икки хаһыат Саха сирин оҕолоругар ананан тахсыбыта. Онон 1991 сыл атырдьах ыйыгар партия үбүлүүр, ол иһигэр комсомол хаһыаттара сабыллар кэмнэригэр биһиги эрэ хаһыаттарбыт тыыннаах хаалбыттара. Советскай Союзка баар оҕо хаһыаттара бары сабыллыбыттара. Сорохторо билиҥҥэ диэри тиллэ илик курдук истэбин. Биһиги Бастакы Президеммит оҕо хаһыатыгар улахан суолтаны биэриитэ итинэн эрэ бүппэт. 1996 сыл эргин Михаил Ефимович уонна Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Екатерина Сидоровна Васильева миигин уонна өссө атын хаһыаттартан кимнээх эрэ бааллара ыҥыран ыллылар. Хаһыаттар тустарынан кэпсэтии буолла. Оҕо хаһыатыгар сүрүн кэпсэтии шрифпит кыратынан оҕо хараҕын буорту гынарбыт уонна өҥүн-дьүһүнүн тупсарыы туһунан буолла. Президент оҕо хаһыаттарын кээмэйин икки төгүл улаатыннарар уонна элбэх кыраасканан таһаарар, штаты эбэр туһунан бырабыыталыстыба дьаһалын таһаарарга ыйыы биэрдэ. 2—3 хонугунан Екатерина Сидоровна дьаһал тахсыбытын, үбүлээһин саҕаламмытын туһунан биллэрдэ. Ол дьаһал быһыытынан «Кэскил» уонна «Юность Севера» хаһыаттар аҕыстыы балаһанан нэдиэлэҕэ иккитэ элбэх кыраасканан билиҥҥэ диэри тахса турбуттара, ааспыт дьылтан Автономнай тэрилтэ дьаһалынан 16-лыы балаһанан нэдиэлэҕэ биирдэ тахсар буолла. Хайата ордугун дьыл-күн көрдөрүө.

Сайын оҕолорго ыытыллар дьаһаллар мэлдьи куорат таһыгар буолаллара, онно сылдьарга көлөтө суох эрэйи көрөрбүт. 1963—1964 сс. буолуо. Ол туһунан обкомол оскуолаҕа секретарыгар Ю.Н. Прокопьевка кэпсээтим. Юрий Николаевич оскуола отделыгар К-750 мотоциклы биэрбиттэрин сылдьар киһилэрэ суоҕун, харчытын, 1200 солк., булар кыахтаах буоллахпытына, биһиэхэ ылан биэриэн сөбүн эттэ. Редакциябар кэлэн кэпсээбиппэр, мотоциклы билээччибит Миша Игнатьев бу байыаннай мотоциклы аҕыйах устууканы комсомоллар эрэ ылбыттарын, ааттаах көлө буоларын кэпсээтэ. Культура министиэристибэтигэр туох эрэ сыһыаннаах этибит, онон кинилэр (миниистир Г.А. Ефремов) харчытын биэрбиттэрэ. Онон көлөлөнөн абыраммыппыт, Михаил Игнатьев олус үчүгэйдик көрөн-истэн, өр илдьэ сылдьыбыта. Онтон кэлин син балачча элбэх массыыналана сылдьыбыппыт, оннукка тиксиибит барыта туох эрэ устуоруйалаах буолан иһэрэ. Бастакы УАЗ эргэ массыынаны обкомол биэрбитин сотору Цекамол, оҕо хаһыатыгар массыына көрүллүбэт диэн, төттөрү туттаран ылбыта. Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа ССРС Верховнай Советын депутата буола сылдьан, ССРС Госпланын бэрэссэдээтэлэ К.М. Герасимовы кытта кэпсэтэн, Госплан ыйааҕынан аҕыс миэстэлээх УАЗ массыынаны ылан өрөгөйдөөбүппүт. Онтон ыла биһиэхэ суоппар штата көрүллэр буолбута. Редакция көлөлөөх буолуута үлэ кыһалҕата, көрүнньүккэ буолбатах. Сорох кэмҥэ үстүүгэ тиийэ массыыналана сылдьыбыт түгэннээх этибит, республика оскуолаларыгар үгүстүк сылдьарбыт, оҕолор үөрүүнэн көрсөллөрө.

Мин 50 сыл үлэлээбитим быһыытынан, биэс көлүөнэ үлэһити кытта үлэлээтим диэм этэ. Ол эрээри оҕо хаһыатыгар үлэлиир, оҕо суруналыыстыката бэйэтэ туспа уратылаах. Учуутал салгыбакка, үйэтин тухары оскуолаҕа, оҕолору кытта үлэлиир. Ол кэриэтэ оҕо суруналыыһа оҕону кытта үлэлиирин сөбүлүүр, онно үөрэнэр, тардыһар буолан хаалар. Сорохтор оҕоҕо ким баҕарар суруйуон сөп диэн толкуйдууллар, суох, төттөрүтүн, дьиҥ талааннаахтар эрэ оҕоҕо суруйаллар. Оннуктар оҕо хаһыатыгар үйэлэрин аныыллар. Оттон барбыттар ханна баҕарар бастыҥнар кэккэлэригэр киирэллэр. Ол үйэлэрин анаабыттары кытта үлэлээбит буолан, мин үс көлүөнэни кытта үлэлээтим диибин.

Хаһыат бастакы көлүөнэ үлэһиттэрэ талбыт курдук чулуу дьон этилэр. Кинилэр миэхэ сабыдыаллара, холобурдара, үөрэтиилэрэ сүҥкэн буолуо да, онтон мин төһөнү ылыммытым мин тус кыахпыттан тутулуктаах. Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйын этэр тылын, сүбэтин республика салалтата ылынара, кини суруйууларын, норуотугар туһаайар тылларын дьоно-сэргэтэ утаппыттыы истэрэ, оттон биһиги 30 сыл устата кинини кытта кэккэлэһэ сылдьыбыппыт, сэһэнин-тэппэнин, күлүүтүн-оонньуутун, сүбэлиир да, сэмэлиир да тылларын күннэтэ истэрбит. Кинилэр Иннокентий Илларионович Эртюковтыын хардарыта сылаас сыһыаннара, доҕордуулара эдэр дьоҥҥо холобур буолара. Кинилэр саҥа тэриллибит “Бэлэм буолга” бэйэлэрин баҕаларынан, дьиҥинэн, эдэрдэригэр кэлбиттэр ээ. Биирдэрэ 50-н, иккиһэ 40-н саҥардыы тахсан эрэллэр эбит. Биллиилээх суруналыыстар Марина Дьячковская, Николай Дмитриев, Иван Кычкин, Михаил Игнатьев, Николай Васильев, Николай Алексеев, Наталья Томтосова, Варвара Мякишева, худуоһунньук Спиридон Федоров, фотограф Иннокентий Канаев, ама, киһи мыынар дьоно буолуохтара дуо? Оччотооҕу оҕо дууһатын арыйар, үөрэҕин, общественнай көҕүн көрдөрөр, сирэйин-хараҕын ойуулуур, үөрэтэр-иитэр суолталаах, уус-уран тыллаах-өстөөх суруйуулара, уруһуйдара, хаартыскалара «Бэлэм буол» сирэйдэригэр история илдьитэ, айар дьоҕурдарын кэрэһитэ буолан хааллахтара.

80-с сыллар иккис аҥаардарыгар иккис көлүөнэ бииртэн биир талааннаах, дьоҕурдаах дьон тоҕо анньан кэлбиттэрэ. Варвара Угарова, Александр Васильев, Петр Васильев, Анатолий Павлов, Евдокия Иринцеева, Иван Андросов, Анна Данилова, Матрена Кондратьева, Таисия Алексеева, Александра Курилкина, Иван Сергин, Лилия Устинова, Оксана Борисова, кэргэннии Мухиннар. Кинилэр кэлиилэрэ саҥа кэми, уларыта тутуу түһүүлээх-тахсыылаах, тиэрэ эргитиилээх кэмин, үөрүйэхтээх оҕо общественнай тэрилтэлэрин эстиилэрин кытта сөп түбэспитэ. Хаһыат икки буолбута, салгыы кыаҕа кэҥээбитэ, редакция икки тылынан үлэлиир буолбута, аҥаара сахалыы, аҥаара нууччалыы үлэлиир суруналыыстар тэрилтэлэрэ үөскээбитэ. Ити уустуктары үөскэтиэн сөбө, биһиэхэ оннук буолбатаҕа, кэлэктиип эйэлээх салгына кэһиллибэтэҕэ. Хаһыат үлэтэ уустугуруута, тэрилтэ үлэһитин ахсаана элбээһинэ дьону өссө сомоҕолообута, үлэҕэ интэриэһин көҕүлээбитэ. Пионерскай, комсомольскай тэрилтэлэр суох буолуулара хаһыат эппиэтинэһин өссө үрдэппитэ, кинилэр оҕолор ортолоругар тэрийэр маассабай үлэлэрин хаһыат бэйэтин санныгар ылыммыта. Онон үлэһиттэр суруналыыс үлэтин таһынан тахсан, кинилэр өссө үлэни тэрийээччилэр, оҕо ортотугар суруксут эрэ буолбакка, этээччи-тыынааччы, бииргэ сылдьан тэрийээччи буолбуттара. Хаһыат хабар эйгэтэ улаатан, ааҕааччытын сааһа үрдээн, интэриэһэ кэҥээн, суруналыыстары эмиэ интэриэстэринэн, билиилэринэн, кыахтарынан көрөн наардаан үлэлэтэр наада буолбута. Хас биирдии суруналыыс бэйэтин салаатыгар дириҥник иҥэн киирэрэ ирдэнэрэ. Онон редакция сорох үлэһиттэрэ республика общественноһьш киэҥ сэҥээриитин ылаллар. Александр Васильев-Көрдүгэн ааттаах спортивнай комментатор. Аҕа дойду сэриитин кыттыылаахтарын туһунан балачча билиилээх суруналыыс. Анатолий Павлов национальнай культураҕа ыҥырыкка сылдьар лектор, Саха сирин ааспыт историятын сорох өттүлэригэр лаппа дириҥник өтөн киирбит билиилээх. Сорох үлэһиттэр уус-уран литератураҕа лаппа ситиһиилээхтик киирэн эрэллэриттэн үөрэбин.

Үһүс көлүөнэ. Икки үйэ кирбиитин мэҥэһиннэри Сергей Муксунов, Мария Васильева, Василий Иванов, Юлия Попова, Мария Решетникова, Евдокия Юмшанова, Анна Жиркова, Анастасия Собакина, Саха Государственнай университетын суруналыыстыка салаатын бүтэрбит оҕолор Ася Иевлева, Георгий Белоусов, Анастасия Москвитина, Айта Аргунова утуу-субуу кэлбиттэрэ. Бу үчүгэй оҕолор, онно-манна ыһыллан муор-туор буолбатахтарына, оҕо суруналыыстыкатын инникитэ — кинилэр. Оҕо суруналыыстыката диэн бэйэтэ туспа профессия диэн өйдүүр кэм кэлиэ. Оҕо хаһыатыгар үс көлүөнэ сүбэтин холбуура хайаан да наада. Сааһырбыт көлүөнэ олоҕу билиитэ, оҕону иитэр муудараһа, иккис көлүөнэ кэлэр-барар, сүүрэр-көтөр, тобулар дьоҕура, үһүс көлүөнэ оҕо сааһыттан өссө тэйэ илигэ, үүнэр көлүөнэ ирдэбилин, сиэрин билиитэ. Итини барытын сөпкө түмпүккэ — үс көлүөнэ суруйар дьоҕурун эптэххэ үчүгэй түмүк тахсан кэлиэ.

Редакция Үөрэх министиэристибэтин кытта дуогабардаһан, «Үчуу- тал аргыһа», «Учительский вестник» хаһыаттары таһаарбыта оруобуна 20 сыл буолла. Сылга 26-та тахсар бэрт кыра кээмэйдээх хаһыаттар министиэристибэ ыытар дьаһалларын учууталларга тиэрдэр илдьит буолан, бэйэтин сыалын толорон кэллэ. Бу хаһыаттарга урут учууталынан үлэлээбит араас киһи үлэлээтэ. Октябрина Шамаева учуутал сахалыы хаһыатыгар идэтийдэ.

Мин редакциям, бииргэ үлэлиир доҕотторум туһунан бэрт кыракый суруйуубун дьон ситэрэн биэриэ дии саныыбын. Оттон хаһыат ис хоһоонун, ыыппыт араас көрүҥнээх үлэни-хамнаһы ырытан суруйуу бэйэтэ туспа хайысха.

2012 сыл.