Бэлиэ күн

 Блогердар охсуулара

 Билигин киһи барыта блогер буолла. Ону кытары суруналыыстыка идэ быһыытынан суураллан хаалбыт курдук. Билин-билинимэ, аныгы кэмҥэ дьон хамсыы турар хартыыҥканы хараҕынан көрөн, информация ыларын ордорор буолла. Ол иһин билигин блогердар уһун тиэкиһи суруйбакка, наар видео устууга көстүлэр.

Наар дьон күннээҕи ирдэбилин толорор туһугар ким хайдах сатыырынан турунна. Ону “үчүгэй өрүт” диэн сымыйалыыр санаам суох. Манан бүтүн нация толкуйдуур, анаарар, ырытар уонна, саамай сүрүнэ, ис туругар ылынан, үтүөҕэ-кэрэҕэ иитиллэр кыаҕа суураллар.

Эһиги өйдүүргүт буолуо, араас социальнай ситимнэргэ наһаа өр олордоххо, киһи сылайарын, туспа-туора олох сүүрээнэ киирэн, киһиэхэ соччото суохтук дьайарын. Кинигэни ааҕан баран, биир тутум үрдүүр буоллаххына, манна — харыс намтыыгын. Төһө да бэйэлээх үтүө блогер сирэйин көр, саҥаны ылынарыҥ, дууһалыын байарыҥ саарбах.                      
Хомойуох иһин, ону кытары даҕаспытынан, суруналыыстыкаҕа ирдэбил улаханнык уларыйда. Наар кылгас суруйууну ааҕа үөрэммит дьон кыраһыабай хартыынаҕа эрэ наадыйаллар. Мэйиилэрэ толору үлэлээбэт буолан, сүрэҕэлдьээн, оннукка бэрт кэбэҕэстик убаннылар. Ол туһунан уйулҕа учуонайдара, биологтар үгүстүк этэллэр.  

     Биир халыып суруйуу

Суруналыыстар бэйэбит идэбитин сатаан турууласпатыбыт. Уопсастыба ирдэбилигэр эппиэттии охсор туһугар оҕуннубут. Билигин киһини долгутар уочаркалар, дириҥ ис хоһоонноох сэһэргэһиилэр, интервьюлар уонна  ыстатыйалар олох аҕыйахтар, ким да аахпат диэн, күдээринэ ааһар кылгас бэлиэтээһиннэр баһыйдылар.

Өмүтүннэрэ охсоору, быһылааннары булан, сымыйа эрэ, кырдьык эрэ, “ким хайа иннинэ таһаара эрэ охсубут киһи” диэн өйгө баһыйтардыбыт, онтон атыттар эн поскун иилэ хабан ыллахтарына, дьэ, ону “ситиһии” диэн ааттыыр буоллубут.                         

Билигин иһитиннэриилэр бары биир халыыптар. Ааптар тус санаата суох, таһыттан көрөн туран, «баччаҕа, манна, маннык буолла» диэн. Ол барыларын астыннарар. Маннык суруйууну аатырдар “искусственнай интеллектэрэ” тааҕы таах суруйар буоллаҕа дии. Суруналыыһы солбуйан. Судаарыстыба хааһынатыгар эмиэ бэрт -- хамнас төлүүр наадата суох.             

Хобдох «хорсуннар»

Эмиэ “хомойуох иһин” диирбэр тиийэбин, сирэйэ-хараҕа суох, сытыы-хотуу, үп-харчы туһугар “сытыытык” суруйан куоһурҕатан, аат оҥосто охсооччулар элбээтилэр. Кинилэр кэлин өссө дьону үөрэтэллэр ээ, киһи сонньуйуох. Мөкүнү, киһини үөҕэн суруйар хаһан баҕарар судургу буолар.

Харчы туһугар ким эрэ сакааһын толоро-толоро, “хорсун” суруналыыс аатырааччылары биир бэйэм суруналыыс быһыытынан сыаналаабаппын. Оннук дьонтон былаас куттанан, ол-бу граннарынан хадаҕалыыра сүөргү. Миигин эрэ үөхпэтин диэн. Оннукка үөрэммит “суруналыыс” аны шантажист бэрдэ буолан турар. Тута биллэр-көстөр ээ, айахтара бүөлэммиттэр төрдүттэн атыны туойан бараллара. Этэргэ дылы, суруналыыстыка диэн былыргыттан атыыланар идэ буоллаҕа. Киһи аймах уйулҕата хайа да кэмҥэ уларыйбат эбээт.                    

Дьиҥнээхтэр биллэ-көстө сатаабаттар                                  

Ол гынан баран, биһиги сыахпытыгар даҕаны дьиҥнээх суруналыыстар бааллар. Кинилэр дьону өмүтүннэрэ сатаан айдаарбат буоланнар, биллибэт курдуктар. Чуумпуран олорон, өй уонна дууһа үлэтин толороллор. Норуокка үйэлээҕи суруйан хааллараары, буола турар быһыыны-майгыны кырдьыктаахтык суруйан, үлэһит дьону өрө тутан, аныгы олоҕу сиэрдээхтик сырдата сылдьаллар.

Кэлэр көлүөнэ кинилэр суруйууларын ааҕан, аныгы кэми билиэҕэ. Күннээҕинэн хаалар иһитиннэриинэн буолбакка, олохтоохтук анааран суруйар суруналыыстар үлэлэриттэн элбэҕи сомсуохтара. Ол чуолкай.      

Сахалыы  суруйааччы  тарбахха  баттанар

Кистэл буолбатах, аныгы ыччат сахалыы сатаан саҥарбат, эгэ, суруйуо дуо? Онон сахалыы суруйар суруналыыстар ахсааннара тарбахха баттанар. Билигин 40 саастарын ааспыт көлүөнэ сахалыы сөпкө суруйар, онтон суруналыыс үөрэхтээх оҕолор: “Баһыйар үгүстэрэ сахалыы суруйбаппыт”, -- дииллэр. Маны мин ыччаты хомуруйан эппэппин. Бу – сахалар бэйэбит төрөөбүт тылбытын аахайбат буолуубут, улахан омукка баһыйтарыыбыт төрүөтэ. Ол, биллэн турар, туспа кэпсэтии. Сотору-сотору күдээринэ «тылбытын харыстыахха» диибит, ордук олунньу 13 күнүгэр тыыллыы-хабыллыы буолабыт. Онон сөп буолан хаалабыт. Былаас өттүттэн ийэ тылы харыстыырга, туттар эйгэтин хаҥатарга сөптөөх үлэ барбат. Муҥ саатар, судаарыстыбаннай сулууспаҕа сахалыы саҥарар, суруйар дьону үлэҕэ ылыахтарын сөп этэ. Наар холобур оҥостор татаардарбытыгар оннук буолбат дуо?           

Сахалыы суруйар суруналыыстар тарбахха баттаналлар, онон, дьиҥинэн, кинилэр кыахтарын туһаныахха наада этэ. Сорох салайааччылар уопуттаах суруналыыстары аанньа ахтыбаттар даҕаны, устуоруйаны суруйааччылар – кинилэр буоллаҕа. Ордук хаһыатчыттар. Мин, сүүрбэччэ сыл “Саха Сирэ” хаһыакка үлэлээбит киһи, истиҥник саныыр хаһыатым үрдүнэн араастаан ааттаммыт соччо өйдөммөт тэрилтэлэр күөрэйэн, талбыттарынан дьаһайалларын көрө-билэ сылдьан, сүөргүлээн, бииргэ үлэлээбит кэлэктииппин аһынан да биэрэрим. Аҥаардас хаһыаттар ахсааннарын элбэтэ сатаан, буор-босхо ыһан кэбиһэн, дьон тэпсилгэнэ оҥостубуттара баара дии! Босхону дьон аанньа ахтыбата биллэр ини. Үлэлии сылдьар суруналыыстар айымньылара тэрилтэлэргэ ыһылла сытарын көрөргө ыарахан этэ. Онтон ыла “Саха Сирэ” да, “Якутия” да хаһыаттар өнүйэ иликтэр. Суруналыыстарга кыптыыйданан, айар-суруйар өттө толугураһан хааллылар. Хата, кинилэр үрдүлэригэр үбү-харчыны ааҕар үлэһиттэр үллэ-балла тураллар.

Түмүккэ

Суруналыыһа суох хаһыат суох буолара өйдөммөт үһү дуо? Эбэтэр Интэриниэттэн ылан “рерайтыыр” эрэ наада дуу? Ол да иһин сонун, ааптарыскай матырыйаал аҕыйах, наар биири ыас курдук илдьи ыстаа да ыстаа! Биллэн турар, ол иһин дьон хаһыаттары аахпат буолла.

Хаһыат уратыта диэн -- кини суруналыыстарыгар, кинилэр туспа буочардарыгар, буола турар быһыыны-майгыны ырытыыларыгар сытар. Ааҕааччы ытыктыыр суруналыыһыгар итэҕэйэ үөрэнэр. Били урут: “Кустуурап тугу суруйда буолла?” – диэн хаһыат ааҕалларын курдук. Оннук буолуохтаах.

Хаһыатчыттар үлэбитин, хата, Национальнай бибилэтиэкэ сыа-сым курдук тутан уурунара олус да хайҕаллаах! Онон биир идэлээхтэрим дууһаларын ууран суруйбуттара-бичийбиттэрэ үйэлээх дьыала. Ханнык даҕаны бэйэлээх көмпүүтэр суруналыыс кыраҕы хараҕынан көрөн, анааран суруйбутун курдук суруйар кыаҕа суох. Хайа да сайдыы кумааҕы кинигэлэри, хаһыаттары-сурунааллары солбуйар кыаҕа суох. Сыыппара технологията олохпутун чэпчэтэр эрээри, мэйии үлэтин кэһэр.

Онон биир идэлээхтэрбэр этиэм этэ, күннээҕи тас көлдьүҥҥэ киирэн биэрбэккэ, норуоту сырдатан, бэйэбит кэммит летопиһын суруйар аналбытын таҥнарбакка үлэлиэҕиҥ! Оттон былаас ону өйдөөбөт буоллаҕына – кэскилэ суох. Үйэлэргэ хаалар суруйууларынан иитиэҕиҥ, дьоммутун, киһи аймах уларыйбат сыаннаһын өрүү өрө тутан, күннээҕи сирэй көрбөххө киирэн биэрбэккэ, айыаҕыҥ-тутуоҕуҥ!                                

Айталы ШАДРИНА-НИКИФОРОВА