Уопсастыба

Болчуона ойуун Сабарта баайы сиэһинэ

Сабарта Өлөксөй, Нэлэгэр баай удьуора, туох да олус баай киһи эбит. Үөһээ Дьааҥы улууһугар Эбэ диэн сиргэ уонча хостоох дьиэ туттаран олорбут. Ол саҕана эрбии диэн суоҕа эбитэ үһү. Аатырбыт уустар сүгэнэн суоран туппуттар. Бу дьиэтин туттарарыгар дойду сириттэн, Дьокуускайтан дьону анаан-минээн аҕалтарбыт.

Сабарта баай сэттэ ойохтооҕо. Сэттэ ойоҕо сэттэ араас тоҕойго олороллоро үһү. Баайа диэн олус эбит. Сартаҥы, Дулгалааҕы үрдүнэн ынахсыттардааҕа. Кэрэ сылгыларын талан ылан кыйдатар үгэстээх эбит. Ол кыйдаммыт сылгыны ким да ылыа суохтааҕа үһү. Оннук көрүллүбэккэ-хараллыбакка, аһаабакка-сиэбэккэ муор-туор сылдьан өлөөхтүүллэр эбит.

Сабарта үс уолугар дойду сириттэн үс дьахтары ойох ылан биэрбит. Баай бөҕөнү көтөҕөн ол дьахталлар энньэлэригэр илдьэ кэлэллэр эбит. Сабарта иһигэр киллэрбэккэ эрэ ыраахтан кэлбит үс дьахтары үһүөннэрин ааттарын алдьатан кыйдаталаан ыыппыт.

Бу кэмҥэ Кэриир Киһитэ дэтэр аатынан ааттаммат ойуун олорбут. Ити ойуун аата Болчуона Ньукулай диэн үһү, бадаҕа. Ойуун ойоҕо Сабартаҕа кэлбитигэр иэһим оннугар диэн ааттаан хара маҥаас атын былдьаан ылбыт. Эмээхсин мас тайахтанан төннөөхтөөбүт. Дьиэтигэр кэлбитигэр эрэ сэргэҕэ көхсүнэн өйөнөн олорор эбит. Оннук сэттэ күннээх түүн устатыгар бар кырыа буолан олорбут. Ойуун икки оҕолооҕо үһү. Оҕолоро куттанан “аҕаа, киир” диэн ытаһан-соҥоһон көрдөһөллөр эбит да, аҕалара ону истиэх киһи буолбатах.

Бу быһылаан кэнниттэн Сабарта баай олоҕор хаптаһын тоҥот түһэр. Тоҕус эп-эмис, бөдөҥ-садаҥ биэтэ биир түүн иһигэр өлөн хаалаллар. Сабарта киһи эрэ буоллар ыксыыр. Ойууҥҥа дьонунан икки көтөх манньаны ыытар уонна били хара маҥаас атын төннөрөр. Кэриир Киһитэ бэлэҕи ылбат. Атын даҕаны илдьэ хаалбат, “ылбытын ыллын” диэбит. Ити кэннэ Сабарта баайа имири эһиллэн барар. Дьоно, оҕолоро, бэйэтэ – бары өлөллөр. Оннук кырыктаах улуу ойуун эбит

Сабарта баай ойоҕо дьахтар Кураанах Үрүйэ диэн сиргэ көмүһү көмөрө үһү. Онно сэттэ көбүөр кыһыл көмүс, аҕыс көбүөр үрүҥ көмүһү көмтөрбүт. Көбүөр диэн ынах куолайынан оҥоһуллар тэрил. Бу дьахтар өлөрүгэр: “Сэттэ көбүөр кыһыл көмүһүм, аҕыс көбүөр үрүҥ көмүһүм...” – дии-дии сири тарыйа сытан өлбүт. Баай хотуну кытта үүс саҥыйахтарын, кыһыл көмүс кылдьыыларын, араас киэргэллэрин бүтүннүү көмпүттэр. Ол дойдуга ат гынан мииннин диэн үрүҥ көмүс ыҥыырдаах аты эмиэ өлөрөн көмпүттэр. Уҥуоҕа Кураанах үрүйэ молдьоҕойугар баара үһү.

Дьааҥы улууһун Уйбаан сирэ диэн учаастагар Дмитрий Другин 1956 с. кэпсээбит.

Добун ойуун кубулҕата

Добун ойуун кутуруксутун кытта Саҕанньах Өндөрөйдүүн улахан сут дьыл Бороҕон улууһуттан бурдук атыылаһа бараллар. Бороҕонтон төннөн Дүксүн улууһугар ыкса киэһэ кэлбиттэр. Уоллаах кыыс оҕолоох биир эмээхсин олорор дьиэтигэр көтөн түспүттэр. Эмээхсин: “Биһиги хоноһону хоннорбоппут. Дьыл кырыымчык. Атын хонор сирдэ булунуҥ!” – диэн көҥөнөн холдьохпут. Онуоха Добун ойуун бу курдук диэбит: “Биһиги бэйэбит аспытын аһыахпыт. Саатар оҕуспутун киллэр”. “Чэ, бэйэҕит астаах буоллаххытына, хонуҥ. Оҕускутун киллэриҥ”, – диэн сөбүлэспитэ буолбут эмээхсин.

“Өндөрө-өй, оҕускун киллэрэн баай. Утуйар таҥаскын киллэр”, – диэн аргыһыгар эппитигэр, Өндөрөй оҕуһун хотоҥҥо киллэрэн баайар. Таарыйа утуйар таҥастарын кыбынан киирэр. Ити киирбитигэр туран Добун: “Өндөрөй, дьэ табыллыбатыбыт. Холбут этиттэн хонук хонуктаныах, бууппут этиттэн бултаныах. Эт эттиир маһы аҕал эрэ”, – диир. Саҕанньах Өндөрөй эт эттиири, сүгэни аҕалан дьиэ ортотугар уурар. Саҕанньах Өндөрөй: “Дьиэлээх эмээхсин эт буһарар иһиттэрэ уларыс эрэ”, – диэн турбут.

Добун ойуун аргыый ыстаанын аҥаарын устар уонна эт эттиир маска хааман кэлэн олорорунан кэбиһэр. Аҥаар атаҕын маска ууран баран Өндөрөйүгэр: “Субу манан оҕус эрэ”, – диэн ыйан көрдөрөр. Өндөрөй эт эттиир сүгэни ылаат да, ойуун атаҕын эттээн биллиргэппитинэн барар. Онуоха тоҥ эттэр ойута ыстанан дьиэ уҥаар-маҥаар баран түһүтэлииллэр. Ону көрөн туран, дьахтар: “Илэ абааһылар кэлбиттэр эбит буолбат дуо? Бостуой холдьоҕон”, – диэн иһигэр курутуйа, куттана саныыр. Ойуун сүгэнэн сүлбүт атаҕын таҥаһынан эринэн баран ороҥҥо сүдүҥнээн тиийэн, туох да кэпсэтиитэ суох, сытанан кэбиһэр.

Саҕанньах Өндөрөй эти буһаран хоторор. Харса суох мотуйан баран утуйан хаалаллар. Сарсыарда, түүн үөһэ ааһан эрдэҕинэ, туран хомунан тахсан бараллар. Эмээхсин хайа ааттаах дьон хонон барбыттарын ол курдук билиминэ хаалар. Нөҥүө күнүгэр ыраах ыалга тиийэн хоноллор. Түүн аттаах киһи Добуннаах хоно сытар ыалларыгар тыын быһаҕаһынан көтүтэн кэлэр. “Эмээхсиннээххэ, били хонон ааспыт ыалгытыгар, икки кыра оҕо өлөн эрэр. Баран абырыаҥ дуо?” – диэн көрдөһөр. Добун: “Ээ, суох-суох. Кыайан абыраабаппын. Барбаппын”, — диэн батан кэбиһэр.

Ол ойуун атаҕын эттиир киэһэлэригэр кутуруксут Өндөрөй эмээхсин ампаарыттан тоҥ эт булан киллэрэн, ону эттээн сиэбиттэр үһү.

Таатта Октябрьскайыгар Егор Бытасытов тылыттан И.С.Прохоров 1941 с. суруйбут.

Дойомпо ойуун өс-саас тутуута

Дойомпо – ойуун. Аата – Хабырылла. Оҕо эрдэҕинээҕи хос аата Быккы диэн үһү. Кини бу Уолба нэһилиэккэ кыра удаҕан ыалга төрөөбүт. Уончалаах сылдьан киэһэ аайы хотоҥҥо киирэн сүтэн хаалара үһү. Дьоно тымтык уматтан баран көрдүү сатыыллара үһү да, булбаттара. Кини бу курдук өссө хас да ыалга муодаламмыт. Улаатан баран ойуун буолбут. Икки ыт абааһылааҕа үһү. Ыалга кыыран-ойууннаан баран манньатын мыыннаҕына, аанынан тахсан иһэн сиргэ “лах” гына олоро түһэр эбит. Оччоҕо биир бастыҥ киһи эбэтэр сүөһү өлөрө үһү.

Дойомпо үс уол оҕолоох эбит: кыыһа Балбаара диэн, уолаттара – Өндөрөй уонна Маппый. Бэйэтин кытта ханна барар да, онно барытыгар илдьэ сылдьар Кирилэ диэн эдэр кутуруксут уоллаах эбит.

Ыалга куһаҕаннык аһаатаҕына, эмиэ “аһыыра-сиирэ” үһү. Кирилэ диэн кутуруксутун кигэн: “Сиикэй эт сиэхпит”, – дэттэҕинэ, ол ыалтан биир бастыҥ сүөһү өлөрө үһү. Үчүгэйдик тото аһаабыт ыалын алҕаан барар эбит. Арыт түбэһиэх ыалга киирэн: “Анаабыккытын аҕалыҥ!” – диэтэҕинэ, дьахталлар, эмээхситтэр ыаҕас муҥунан сүөгэйи, иккилии арыыны биэрэн ыыталлара үһү. Онно, дьэ, ойуун үөрэр да үөрэр эбит. Аны куораттан кэлбит киһиэхэ хайаан да “ыалдьыттыы” барара үһү. Элбэх арыгыны иһэртэхтэринэ – үөрэр. Оттон кыраны биэрдэхтэринэ, ол дьону моһуоктуур эбит. Дьэ, бу курдук күннээн-күөнэхтээн олорбут Дойомпо ойуун.

Арай биирдэ Лэгэнтэй оҕонньор куораттан тахсыбыт. Дойомпо киниэхэ “ыалдьыттыы” тиийбитигэр биир чааскы арыгыны кутан биэрбит. Иһэн баран иккиһин көрдөөбүтүгэр, “Арыгым бүттэ”, – диэбит. Ойуун сарсыныгар холорук буолан кэлэн, биир баар-суох кыыс оҕотун кутун илдьэ барбыт. Кыыс эрэйдээх төбөтүнэн ыалдьан иирэн хаалбыт. Аҕата Дойомпоҕо көрдөһө барбытыгар “кыайбаппын” диэн батан кэбиспит. Лэгэнтэй ойуун уолугар Маппыйга тиийэн: “Аҕаҕын тылгар киллэрэн ыыт. Оҕобуттан матаары гынным”, – диэн элэ-была тылын этэн, ытаан-соҥоон көрдөспүт. Маппый түүннэри аҕатыгар Дойомпоҕо айаннаабыт. Ааны тэлэйэ баттаат да: “Оҕонньо-ор! Оҕо буорайбыт. Тиийэн дьарбыйан көр”, – диэбит. “Кыайтарыа суоҕа” диэн батан кэбиспитигэр уола: “Барар да буолларгын илдьиэм, барбат да буолларгын илдьиэм. Атына буоллаҕына, таҥаскын-сапкын дүҥүрдэри баҕастары үлтү тэпсэн баран уокка быраҕан кэбиһиэм”, – диэн саҥалаах буолбут. Доромпо киһи эрэ буоллар дьиксиммит, сөбүлэспит.

Ыалга тиийбиттэригэр били иирбит кыыстара Дойомпону көрөөт: “Икки харахпар көрдөрүмэҥ! Киэр гыныҥ!” – диэн өрө саралыы түспүт. Аттыгар турар атын дьиэҕэ таһааран кыырдарбыттар. Кыыран иһэн “кыайтарыа суох” диэбит уонна төннөн хаалбыт. Ол түүн оҕо барахсан өлөөхтөөбүт.

Ити – маҥнайгы түбэлтэ. Иккис түбэлтэ маннык. Биирдэ баай Хабырылла диэн киһи Дойомпоҕо улаханнык кыыһырбыт. Абаран баран Дойомпону сиргэ охторо сытан дэлби кырбаабыт. Муннун хаанын таһаара сатаабыт да, букатын хаана тахсыбат үһү. Ойуун итинтин иэстэһэн Хабырылланы төгүрүк үс сылы быһа сии сатаабыт да, кыайан сиэбэтэх. Лэгэнтэй кута күн дьиэтигэр куотан хаалар үһү. Сылгыларын сиэри бардаҕына, атыыра, онтон ынахтарын сиэри гыннаҕына, оҕуһа букатын киллэрбэттэр үһү. Дойомпо биирдэ: “Хабырылла үөһэттэн ыйаахтаах, бөҕө оҥоһуулаах киһи эбит...” – диэбиттээҕэ үһү.

Дойомпо кырдьан бүдүк буолбутун кэннэ нэһилиэгин дьоно Уолбаттан хоту Аччай диэн сиргэ илдьэн кэбиһиэххэ диэн сүбэлэспиттэр. Дойомпоҕо тиийэн: “Кинээһин Омуос Слепцов илдьиттиир. Эн уҥуоҕун хоту хаалара сатанар. Баҕарбат да буоллаххына, күүс өттүнэн кыһарыйан илдьиэхпит”, – диэбиттэр. Дойомпо: “Хайыамый, тэҥнэһиэм дуо, барарбар тиийэбин. Омуос Слепцов кинээс хаһан эрэ мин курдук бүдүк буолан мин сорбун сордонуо”, – диэбит.

Онно олорон өлбүт. Уҥуоҕун Аччай уҥуоҕа диэн сиргэ көмпүттэр. Дойомпо ойуун 80-90 сааһыгар өлбүт бадахтаах. Кини суох буолбута, арааһа, сэттэ уон хас сыл буоллаҕа буолуо.

Таатта Уолбатыгар Гаврил Егоров тылыттан 1941 с. В.Н.Дмитриев суруйан хаалларбыт.