Уопсастыба

С. Спиридонов аатынан 4 №-дээх орто оскуола математикаҕа учуутала, Үөһээ Бүлүү улууһун удьуор математик учууталлар династияларын сыдьаана, биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ Александр Саввич Дмитриев Бүтүн Арассыыйатааҕы математика учууталларын маастар-кылаас куонкуруһугар кыайыылааҕынан ааттаммыта.

- Александр Саввич, учуутал идэтин таларгытыгар туох сүрүн төрүөтүнэн буолбутай? Тоҕо чопчу математика учуутала буолбуккутуй?

- Мин төрүөхпүттэн Хороҕо эһэбэр Савва Васильевич Дмитриевкэ иитиллибитим. Эһэм Хоро орто оскуолатыгар математика учууталынан, кэлин дириэктэринэн үлэлээбитэ, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа. Эһэбин батыһа сылдьан элбэххэ үөрэммитим. Учуутал буолар баҕа санаа, биллэн турар, эһэм үлэтин-хамнаһын, олоҕун көрөн улааппыппыттан үөскээбитэ. Өссө иккис кылааска үөрэнэ сылдьан, өйтөн суруйуубар учуутал буолуохпун баҕарабын диэн суруйбутум. Онон учуутал буолар баҕа санаа отой кыра сааспыттан иҥмит эбит. Оскуоланы бүтэрэрбэр, учууталбар анаан хоһоон суруйбуттаахпын. Учуутал буолар баҕа санаам уларыйбакка, күн бүгүн Дмитриевтэр учуутал династияларын чиэстээхтик салҕыыбын. Сылын ахсын эһэм аатынан анал бириэмийэни Хоро орто оскуолатын математикаҕа дьоҕурдаах, бастыҥ, ситиһиилээх оҕолоругар туттарабыт. Бу үтүө үгэһи салҕыы туруохпут.

- Хаһыс сылын учууталлыыгыный?

- Мин Д.С. Спиридонов аатынан 4 №-дээх уонна И.Н. Барахов аатынан 1 №-дээх орто оскуолаҕа математика учууталынан үлэлиибин. Үөрэх эйгэтигэр үлэлээбитим 21-с сылыгар барда. Бу иннинэ успуорт оҕо оскуолатыгар уонна оҕо дьиэтигэр эмиэ үлэлии сылдьыбытым.

- Математика биридимиэтигэр үчүгэй оҕолор айылҕаттан математиктар дуу, генынан бэриллэр дуу, эбэтэр ханнык баҕарар оҕо математик буолуон сөп дуу? - Хайа баҕарар хайысхаҕа дьоҕур диэн баар. Мин тоҕо эрэ ыллаабаппын. Кыһалҕа тирээтэҕинэ, баҕар сылы быһа бэлэмнэнэн баран, ыллаан холонуохпун сөп. Ол курдук, математикаҕа ис иһиттэн таттаран, сөбүлээн суоттуур, куруук төрдүттэн толкуйдаан таһаарар дьоҕурдаах, туһунан оҕолор баар буолаллар. Онтон математика биридимиэтин эт миинин үчүгэйдик, элбэх уҥуохтаан буһардахха амтаннаах буоларын курдук толкуйдаан, бэйэ ньыматын туттан үөрэттэххэ, оҕо барыта интэриэһиргиир. Онтон төһөтүн ылынара, ылыммата бэйэтиттэн тутулуктаах.

- Арассыыйа таһымнаах улахан куонкуруска маастар-кылааска кыттыбыт үөрэтэр ньымаҥ туһунан кэпсээ эрэ...

• 
• Маастар кылааска кыттыбыт, билиһиннэрбит ньымабын оҕо эрдэхпиттэн саҕалаабытым. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан математикаҕа тугу эрэ ситэри өйдөөбөтөхпүнэ, барытын бэйэм тутан-хабан, көрөн-истэн, эппиэт көрдөөн булар этим. Атын биридимиэттэргэ физикаҕа, химияҕа холоотоххо, математика бырагырааматын лаборатория чааһыгар туох да көрүллүбэт. Аан бастаан учууталлыырбар дуоскаҕа быһааран суруйарым, хордуоҥканы быһан, үөрэтэр-көрдөрөр матырыйааллары оҥосторум. Онтон оҕоҕо уонна бэйэбэр туттарга табыгастаах буоллун диэн билигин туттар ньымабын барытын оҥотторон үөрэтэр лаборатория оҥостубутум.

Оҕо бэйэтэ илиитинэн-атаҕынан тутан-хабан көрдөҕүнэ, көрөн-истэн, кыҥаан, иһиллээн, тэҥнээн, булан таһаардаҕына түмүктээх буолар дии саныыбын. Санаан да көрдөххө, киһи бэйэтэ тугу эрэ арыйдаҕына, биллэҕинэ оҥорон таһаардаҕына үөрэр, астынар, дуоһуйар. Холобура, кроссворд да таайыыта буоллун, ким эрэ бэлэм эппиэти этэрэ дуу, толкуйдаан, хасыһан булан таайар дуу? Улуу Эйнштейн «Мин устудьуоннарбын туохха да үөрэппэппин. Мин кинилэр бэйэлэрэ үөрэнэллэригэр усулуобуйа эрэ тэрийэбин» диэн эппитэ. Оттон былыргы ньиэмэс учуонайа Адольф Дистерверг «Плохой учитель преподносит истину, а хороший учит их находить» диэн этиитэ баар. Кырдьык, ханнык баҕарар үөрэҕи киһи бэйэтэ толкуйдаан, үлэлээн, хасыһан биллэҕинэ туһалаах, түмүктээх буолар. Оҕо барытын бэйэтэ толкуйдаан таһаарар кыахтаах. Айылҕаҕа сылдьар, оттуур-мастыыр, тиэхиньикэҕэ сыстаҕас тыа сирин оҕотун ылан көрүөххэ. Сатабыллара, кыахтара, өйдөрө, дьоҕурдара сүрдээх. Отой массыыналарын, матассыыкылларын ыһан баран, начаас икки ардыгар таҥаллар. Ол эрэн, тоҕо эрэ математика биридимиэтин ыарырҕаталлар. Тоҕо диэн, математиканы күннээҕи олохторун кытары сатаан ситимнээбэттэр. Кинилэргэ математиканы олоҕу кытары ситимнээн, дьүөрэлээн хара бастакыттан үөрэттэххэ, бэрт судургутук ылыналлар дии саныыбын.

 - Куонкуруска төһө буолан кыттыбыккытый?

- Куонкуруспут кэтэхтэн ыытыллыбыта. Боротокуолтан көрдөххө, Арассыыйа 59 эрэгийиэниттэн 350- тан тахса учуутал кыттыбыта. 15 мүнүүтэ иһигэр маастар-кылаас ыытан көрдөрүөхтээххин диэн ирдэбил быһыытынан, күрэхпит ирдэбилэ олус элбэх этэ. Ол да буоллар, ирдэбилгэ сөп түбэһэ сатаабатахпыт. Уруокка туттар ньымабын хатылааһына суох, биир тыынынан устубуппут. «Саха» НКИХ Үөһээ Бүлүүтээҕи филиалын салайааччыта, талааннаах оператор, эрэдээктэр Александр Адамов бэйэтинэн устубута, монтажтаабыта. Хайдах эрэ судургу баҕайытык табыллыбыта. Онон сатабыллаах, талааннаах Александр Гаврильевич Адамовка уонна сүбэ-ама буолан көмөлөспүт кэллиэгэлэрбэр нуучча тылын учууталыгар Валентина Ефремовна Таппагароваҕа, географ Егор Васильевич Ильиҥҥэ, математика учууталыгар Федор Федорович Павловка барҕа махталбын тиэрдэбин.

 - Бу улахан кыайыы эйиэхэ туох саҥа санааны биэрдэ? Туох былааннар үөскээтилэр?

 - Куонкуруска математикаҕа оҕону үөрэтэр, уһуйар ньымабын сөпкө өйдөөбүттэриттэн үөрдүм. Куонкурус диэн куонкурус. Салгыы мин бу ньымабын уруоктарбар туттубутум курдук туттан, оҕо математикаҕа элбэхтик толкуйдаан, бэйэтэ түмүктэри, суоту оҥорон таһаарарын ситиһэргэ үлэлэһиэм.

Бу курдук математика, физика эйгэтигэр улахан ситиһии – ураты бэлиэ буолар. Ааспыт үйэ ортотугар аан дойдуга биллибит, эмискэ физико-математическай хамсааһыны таһаарбыт Үөһээ Бүлүү түөлбэтигэр бу дьоһуннаах түгэн. Улуу математик убайдар суолларынан оҕолор математикаҕа дьоҕурдарын уһугуннарыы, сайыннарыы, туйах хатарыы бу буолар.