Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

Ханнык баҕарар сиргэ дьон-сэргэ кутун тутар, кинилэри түмэр киһи баар буолар. Томпо улууһун Байаҕантай нэһилиэгин олохтоохторо «Үөгэн» уонна «Ударник» диэн тыллары иһиттэрбит эрэ, биир үтүөкэн киһини, чулуу учууталы уона дьоһун дьокутааты Алексей Павловы саныы түһэбит.

Сэргэх олохтоох Үөгэн

Байаҕантай нэһилиэгэр Кириэс Халдьаайы сэлиэнньэтин таһынан Үөгэн уонна Арыы Толоон диэн бэйэлэрэ эмиэ туһунан баай историялаах учаастактар бааллар. Ол курдук, Үөгэн 1924 сыллаахха туспа нэһилиэк быһыытынан тэриллибитэ. Холбоһуктааһын саҕана, 1930 сыллаахха, манна «Ударник» холкуос тэриллэн, бары көрдөрүүлэринэн Таатта оройуонугар (оччолорго билиҥҥи Байаҕантай сирэ-уота Таатта оройуонугар киирэрэ) инники күөҥҥэ сылдьыбыта. Кииннээһин саҕана тутуллубут бөһүөлэги холкуос аатынан «Ударник» диэбиттэр, инньэ гынан учаастагы билигин Үөгэн уонна Ударник диэн тэҥҥэ ааттыыллар.

Билигин Үөгэҥҥэ кыралыын-улаханныын 150 киһи олорор, ситэтэ суох орто оскуола, детсад, ФАП бааллар. Ынах сүөһүнү уонна сылгыны иитиигэ идэтийэр бааһынай хаһаайыстыбалар үүтү-эти оҥорууга көрдөрүүлэринэн улууска инники күөҥҥэ сылдьаллар.

Байаҕантай нэһилиэгэ улуус Сэбиэтигэр икки дьокутааттааҕыттан биирэ манна олорор. Ол – биһиги бүгүн кэпсиир киһибит Алексей Алексеевич Павлов буолар.

Биһиги_дьокутааппыт_--_1.jpg

Туруорсуу – олох таһымын туоһута

-- Саха судаарыстыбаннай университетын физикаҕа факультетын бүтэрээт, үлэбин Орто Халыма улууһугар саҕалаабытым, – диир Алексей Алексеевич. – Эдэр учуутал дьон-сэргэ итэҕэлин ылан, бастаан нэһилиэк, онтон улуус Сэбиэтин дьокутаатынан талыллан, уопсастыбаннай олоххо көхтөөхтүк кыттар буолбутум. Дойдубар, Үөгэҥҥэ, эргиллэн кэлбитим кэннэ, дьонум-сэргэм эмиэ улуус Сэбиэтин дьокутаатынан талбыттара. Ааспыт быыбарга тоҕус хандьыдаат турбутуттан, элбэх куолаһы ылан, иккис болдьохпун дьокутаат буоллум.

Улуус, нэһилиэк Сэбиэтин дьокутааттара нэһилиэктэрин олоҕо-дьаһаҕа тупсарыгар туруулаһар дьоннор, «дойдубар, дьоммор үчүгэйи, туһалааҕы оҥордорбун» диэн өйдөбүлтэн хандьыдаатынан туруналлар дии саныыбын. Дьон кыһалҕатын кыһалҕа оҥосторго, ону туруорсарга, быһаарсарга бастатан туран, сокуон уонна быраап эйгэтигэр сөптөөх билии наада. Дьону уопсай үлэҕэ көҕүлүүр дьоҕур эмиэ улахан суолталаах. Оччотугар былаас, салалта кыаҕын уонна боломуочуйатын туһанан, араас уустук боппуруостары көмөлөөн быһаарыахха сөп.

-- Дьон ордук тугу туруорсарый?

-- Туруорсуу олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсан, уларыйан иһэр. Ааспыт өттүгэр суолу-ииһи, уулуссалары оҥоруу, сырдатар лаампалары туруоруу, хочуолунайы тутуу, чааһынай ыаллар дьиэлэрин киин сылытар ситимҥэ холботуу уонна оттуур сир, ходуһа боппуруостарын үгүстүк туруорсаллара син быһаарыллан испитэ. Биир кэмҥэ оптимизация, сарбыйыы боппуруоһа улаханнык долгута сылдьыбыта. Билигин доруобуйа харыстабылыгар, эминэн хааччыллыыга элбэх ыйытык киирэр. Бу аҕыйах хонуктааҕыта нэһилиэк икки учаастагар ФАП-тар уборщицаларын ыстаапкатын сарбыйар туһунан бирикээс кэлбитин сөбө суоҕунан ааҕан, улуус кылаабынай бырааһыгар сурук ыыттым.

Егон_-_2.jpg

Бэлэмэ суохпут көһүннэ

Миигин ордук тыа хаһаайыстыбатын боппуруостара долгуталлар. Сопхуостар эстиэхтэриттэн сири-уоту оҥоруунан, ходуһалары бүтэйдээһининэн ким да дьарыктаммат. Сүөһүнү, сылгыны кытта тэҥҥэ сылдьан оттуур буоламмыт, оттооһун былаана туолбат.

Сайын буолан ааспыт ойуур баһаардара маннык ыксаллаах быһыыга-майгыга төрүт бэлэмэ уонна туох да көмүскэлэ суохпутун көрдөрдүлэр. Нэһилиэктэри анал тиэхиньикэнэн хааччыйдахха, бэйэ күүһүнэн баһаарынай этэрээттэри тэрийдэххэ эрэ көмүскэл баар буолуоҕун күннээҕи чахчы бигэргэттэ.

Үгүс туруорсууну олоххо киллэрии үпкэ-харчыга тиийэн иҥнэр. Оттон ону ситиһэргэ элбэх кэпсэтии, араас биэдэмистибэлэр кэбиниэттэрин кэрийии, кэтэһии-манаһыы эмиэ биир туспа түбүктээх үлэ буолар.

-- Алексей Алексеевич, оскуолаҕа өр сыллартан үлэлиир педагог, улуус таһымнаах дьокутаат киһи урукку уонна билиҥҥи олох уратыларын туһунан туох дии саныыгыный?

– Үөрэхпин бүтэриэхпиттэн үөрэхтээһин эйгэтигэр барыта 34 сыл үлэлээтим, ол иһигэр 30 сыл оскуолаҕа дириэктэрдээтим. Биһиги үөрэҕи бүтэрэн, үлэһит буолар кэммит, 1980-1990 сыллар, саха норуотун олоҕор-дьаһаҕар улахан суолталаах, суверенитет ылынан сайдыы суолун көрдүүр, ыччат уопсастыбаннай-политическай көҕө үрдээбит кэмэ этэ. Оччотооҕу ыччат сиэр-майгы өртүнэн ырааһа. Киһи барыта үлэлээх-хамнастаах буолан, сарсыҥҥы күҥҥэ эрэл баара. Билигин улуус уонна нэһилиэк сэбиэттэрин дьокутааттарынан ол көлүөнэ дьоннор сүрүннээн үлэлии-хамсыы сылдьабыт.

Сорох быыбарга хандьытаатынан туруон баҕалаах да киһи суох курдук буолар. Ордук кэлин каадыр боппуруостарынан ким да дьарыктаммат буолан, салалтаҕа түбэһиэх дьон үлэлиирэ күннээҕинэн олорорго тириэрдэр. Ыччат ону көрө сылдьан тэйэ туттар. Ол иһин өнүйэн испэппит. Дьиҥэр, олоҕу хамсатар күүс ыччат буолар. Урут ыччаты сатаан салайан, дойду салалтата улуу тутуулары ыытара. Ону умнумуохха, өйдүөххэ баара. Ордук ыччат тыа сиригэр тохтообот буолбута дьиксиннэрэр.

Биһиги_дьокутааппыт_--3.jpg

Биир дойдулаахтарын сыанабыла
Татьяна Николаевна Матаркина, Үөгэн бибилитиэкэрэ:

– Алексей Алексеевиһы кытары мин түөлбэ салайааччыта буолуохпуттан үчүгэйдик алтыһан үлэлиибин. Биһиэхэ халаан уута ыһыахтыыр түһүлгэбит сирин алдьатан, 2005 сыллаахтан Кириэскэ киирэн ыһыахтыыбыт, онон биир улахан баҕабыт түһүлгэбитин саҥа сиргэ оҥостон, ыһыахпытын сөргүтүү буолар. Олохтоохтор сүбэлэһэн бараммыт, бэйэбит күүспүтүнэн ыһыахтыыр түһүлгэлээх паарканы оҥосторго быһаарыммыппыт.

Ханнык баҕарар саҕалааһын харчыга тиийэн иҥнэр. Ол иһин нэһилиэк дьаһалтата тэрийбит түөлбэлэринэн күрэхтэһиитигэр кыттаммыт, иккис миэстэни ылан, 70 тыһыынча солкуобайынан бириэмийэлэммиппит. Гастроллаан 30 тыһыынчаны эбии киллэрбиппит уонна учаастак олохтоохторо, Үөгэнтэн төрүттээх атын сирдэргэ олорор биир дойдулаахтарбыт харчынан кыттыспыппыт. Субуотунньук тэрийэн, бастаан паарка оҥоһуллар учаастагын күрүөлээбиппит, сыана оҥорбуппут, туалет туппуппут. Биир дойдулаахпыт Иван Кривошапкин пилораматыгар босхо хайыттаран, элбэх хаптаһын бэлэмнэммитэ. Саас үлэбитин ситэриэхпит. Манна барытыгар дьокутааппыт Алексей Алексеевич тирэх буолла. Кини эр дьону түмэн, субуотуннук тэрийбитин түмүгэр ити үлэ оҥоһулунна. Дьахталлар кырааскалааһыҥҥа уонна мас сыыһын хомуйууга сырыттыбыт. Алексей Алексеевичка махталбыт улахан.

Александр Егорович Харитонов, өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх тренерэ, үөрэҕирии туйгуна:

Алексей Алексеевич дойдутугар кэлэн, дириэктэр быһыытынан Үөгэн дьоҕус оскуолатын, бөһүөлэгин туругурдар туһугар былааннаах, кэскиллээх үлэни тэрийбитэ. Саҥа оскуола дьиэтин туттаран, күүстээх учууталлары мунньан, кыра оскуолалары атарахсытар кэмҥэ оскуолатын араҥаччылыыр үлэни араас таһымынан ыыппыта. Ол түмүгэр дьоҕус Үөгэн учаастагын оскуолата хаһыс да төгүлүн Арассыыйа бастыҥ оскуолатын аатын ылары ситиспитэ, оҕолор научнай конференцияларга, олимпиадаларга ситиһиилээхтик кытталлар. «Ударниктар дуо?» -- дэтэллэр.

Уһулуччу хаһаайыстыбанньык, туппута барыта тупсан иһэр. Саамай харыһыйара уруок, хайа да түгэҥҥэ уруок көтөрүн сөбүлээбэт, үөрэнээччигэ уруок эрэ билиини тиһиктээхтик биэрэр диэн санаалаах. Сол тэҥинэн биир идэлээхтэригэр ытыктанар, үөрэнээччилэригэр сөбүлэтэр.

Ирина ХАРАЙДАНОВА,

Томпо, Кириэс Халдьаайы

Ханнык баҕарар сиргэ дьон-сэргэ кутун тутар, кинилэри түмэр киһи баар буолар. Томпо улууһун Байаҕантай нэһилиэгин олохтоохторо «Үөгэн» уонна «Ударник» диэн тыллары иһиттэрбит эрэ, биир үтүөкэн киһини, чулуу учууталы уона дьоһун дьокутааты Алексей Павловы саныы түһэбит.

Сэргэх олохтоох Үөгэн

Байаҕантай нэһилиэгэр Кириэс Халдьаайы сэлиэнньэтин таһынан Үөгэн уонна Арыы Толоон диэн бэйэлэрэ эмиэ туһунан баай историялаах учаастактар бааллар. Ол курдук, Үөгэн 1924 сыллаахха туспа нэһилиэк быһыытынан тэриллибитэ. Холбоһуктааһын саҕана, 1930 сыллаахха, манна «Ударник» холкуос тэриллэн, бары көрдөрүүлэринэн Таатта оройуонугар (оччолорго билиҥҥи Байаҕантай сирэ-уота Таатта оройуонугар киирэрэ) инники күөҥҥэ сылдьыбыта. Кииннээһин саҕана тутуллубут бөһүөлэги холкуос аатынан «Ударник» диэбиттэр, инньэ гынан учаастагы билигин Үөгэн уонна Ударник диэн тэҥҥэ ааттыыллар.

Билигин Үөгэҥҥэ кыралыын-улаханныын 150 киһи олорор, ситэтэ суох орто оскуола, детсад, ФАП бааллар. Ынах сүөһүнү уонна сылгыны иитиигэ идэтийэр бааһынай хаһаайыстыбалар үүтү-эти оҥорууга көрдөрүүлэринэн улууска инники күөҥҥэ сылдьаллар.

Байаҕантай нэһилиэгэ улуус Сэбиэтигэр икки дьокутааттааҕыттан биирэ манна олорор. Ол – биһиги бүгүн кэпсиир киһибит Алексей Алексеевич Павлов буолар.

Биһиги_дьокутааппыт_--_1.jpg

Туруорсуу – олох таһымын туоһута

-- Саха судаарыстыбаннай университетын физикаҕа факультетын бүтэрээт, үлэбин Орто Халыма улууһугар саҕалаабытым, – диир Алексей Алексеевич. – Эдэр учуутал дьон-сэргэ итэҕэлин ылан, бастаан нэһилиэк, онтон улуус Сэбиэтин дьокутаатынан талыллан, уопсастыбаннай олоххо көхтөөхтүк кыттар буолбутум. Дойдубар, Үөгэҥҥэ, эргиллэн кэлбитим кэннэ, дьонум-сэргэм эмиэ улуус Сэбиэтин дьокутаатынан талбыттара. Ааспыт быыбарга тоҕус хандьыдаат турбутуттан, элбэх куолаһы ылан, иккис болдьохпун дьокутаат буоллум.

Улуус, нэһилиэк Сэбиэтин дьокутааттара нэһилиэктэрин олоҕо-дьаһаҕа тупсарыгар туруулаһар дьоннор, «дойдубар, дьоммор үчүгэйи, туһалааҕы оҥордорбун» диэн өйдөбүлтэн хандьыдаатынан туруналлар дии саныыбын. Дьон кыһалҕатын кыһалҕа оҥосторго, ону туруорсарга, быһаарсарга бастатан туран, сокуон уонна быраап эйгэтигэр сөптөөх билии наада. Дьону уопсай үлэҕэ көҕүлүүр дьоҕур эмиэ улахан суолталаах. Оччотугар былаас, салалта кыаҕын уонна боломуочуйатын туһанан, араас уустук боппуруостары көмөлөөн быһаарыахха сөп.

-- Дьон ордук тугу туруорсарый?

-- Туруорсуу олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсан, уларыйан иһэр. Ааспыт өттүгэр суолу-ииһи, уулуссалары оҥоруу, сырдатар лаампалары туруоруу, хочуолунайы тутуу, чааһынай ыаллар дьиэлэрин киин сылытар ситимҥэ холботуу уонна оттуур сир, ходуһа боппуруостарын үгүстүк туруорсаллара син быһаарыллан испитэ. Биир кэмҥэ оптимизация, сарбыйыы боппуруоһа улаханнык долгута сылдьыбыта. Билигин доруобуйа харыстабылыгар, эминэн хааччыллыыга элбэх ыйытык киирэр. Бу аҕыйах хонуктааҕыта нэһилиэк икки учаастагар ФАП-тар уборщицаларын ыстаапкатын сарбыйар туһунан бирикээс кэлбитин сөбө суоҕунан ааҕан, улуус кылаабынай бырааһыгар сурук ыыттым.

Егон_-_2.jpg

Бэлэмэ суохпут көһүннэ

Миигин ордук тыа хаһаайыстыбатын боппуруостара долгуталлар. Сопхуостар эстиэхтэриттэн сири-уоту оҥоруунан, ходуһалары бүтэйдээһининэн ким да дьарыктаммат. Сүөһүнү, сылгыны кытта тэҥҥэ сылдьан оттуур буоламмыт, оттооһун былаана туолбат.

Сайын буолан ааспыт ойуур баһаардара маннык ыксаллаах быһыыга-майгыга төрүт бэлэмэ уонна туох да көмүскэлэ суохпутун көрдөрдүлэр. Нэһилиэктэри анал тиэхиньикэнэн хааччыйдахха, бэйэ күүһүнэн баһаарынай этэрээттэри тэрийдэххэ эрэ көмүскэл баар буолуоҕун күннээҕи чахчы бигэргэттэ.

Үгүс туруорсууну олоххо киллэрии үпкэ-харчыга тиийэн иҥнэр. Оттон ону ситиһэргэ элбэх кэпсэтии, араас биэдэмистибэлэр кэбиниэттэрин кэрийии, кэтэһии-манаһыы эмиэ биир туспа түбүктээх үлэ буолар.

-- Алексей Алексеевич, оскуолаҕа өр сыллартан үлэлиир педагог, улуус таһымнаах дьокутаат киһи урукку уонна билиҥҥи олох уратыларын туһунан туох дии саныыгыный?

– Үөрэхпин бүтэриэхпиттэн үөрэхтээһин эйгэтигэр барыта 34 сыл үлэлээтим, ол иһигэр 30 сыл оскуолаҕа дириэктэрдээтим. Биһиги үөрэҕи бүтэрэн, үлэһит буолар кэммит, 1980-1990 сыллар, саха норуотун олоҕор-дьаһаҕар улахан суолталаах, суверенитет ылынан сайдыы суолун көрдүүр, ыччат уопсастыбаннай-политическай көҕө үрдээбит кэмэ этэ. Оччотооҕу ыччат сиэр-майгы өртүнэн ырааһа. Киһи барыта үлэлээх-хамнастаах буолан, сарсыҥҥы күҥҥэ эрэл баара. Билигин улуус уонна нэһилиэк сэбиэттэрин дьокутааттарынан ол көлүөнэ дьоннор сүрүннээн үлэлии-хамсыы сылдьабыт.

Сорох быыбарга хандьытаатынан туруон баҕалаах да киһи суох курдук буолар. Ордук кэлин каадыр боппуруостарынан ким да дьарыктаммат буолан, салалтаҕа түбэһиэх дьон үлэлиирэ күннээҕинэн олорорго тириэрдэр. Ыччат ону көрө сылдьан тэйэ туттар. Ол иһин өнүйэн испэппит. Дьиҥэр, олоҕу хамсатар күүс ыччат буолар. Урут ыччаты сатаан салайан, дойду салалтата улуу тутуулары ыытара. Ону умнумуохха, өйдүөххэ баара. Ордук ыччат тыа сиригэр тохтообот буолбута дьиксиннэрэр.

Биһиги_дьокутааппыт_--3.jpg

Биир дойдулаахтарын сыанабыла
Татьяна Николаевна Матаркина, Үөгэн бибилитиэкэрэ:

– Алексей Алексеевиһы кытары мин түөлбэ салайааччыта буолуохпуттан үчүгэйдик алтыһан үлэлиибин. Биһиэхэ халаан уута ыһыахтыыр түһүлгэбит сирин алдьатан, 2005 сыллаахтан Кириэскэ киирэн ыһыахтыыбыт, онон биир улахан баҕабыт түһүлгэбитин саҥа сиргэ оҥостон, ыһыахпытын сөргүтүү буолар. Олохтоохтор сүбэлэһэн бараммыт, бэйэбит күүспүтүнэн ыһыахтыыр түһүлгэлээх паарканы оҥосторго быһаарыммыппыт.

Ханнык баҕарар саҕалааһын харчыга тиийэн иҥнэр. Ол иһин нэһилиэк дьаһалтата тэрийбит түөлбэлэринэн күрэхтэһиитигэр кыттаммыт, иккис миэстэни ылан, 70 тыһыынча солкуобайынан бириэмийэлэммиппит. Гастроллаан 30 тыһыынчаны эбии киллэрбиппит уонна учаастак олохтоохторо, Үөгэнтэн төрүттээх атын сирдэргэ олорор биир дойдулаахтарбыт харчынан кыттыспыппыт. Субуотунньук тэрийэн, бастаан паарка оҥоһуллар учаастагын күрүөлээбиппит, сыана оҥорбуппут, туалет туппуппут. Биир дойдулаахпыт Иван Кривошапкин пилораматыгар босхо хайыттаран, элбэх хаптаһын бэлэмнэммитэ. Саас үлэбитин ситэриэхпит. Манна барытыгар дьокутааппыт Алексей Алексеевич тирэх буолла. Кини эр дьону түмэн, субуотуннук тэрийбитин түмүгэр ити үлэ оҥоһулунна. Дьахталлар кырааскалааһыҥҥа уонна мас сыыһын хомуйууга сырыттыбыт. Алексей Алексеевичка махталбыт улахан.

Александр Егорович Харитонов, өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх тренерэ, үөрэҕирии туйгуна:

Алексей Алексеевич дойдутугар кэлэн, дириэктэр быһыытынан Үөгэн дьоҕус оскуолатын, бөһүөлэгин туругурдар туһугар былааннаах, кэскиллээх үлэни тэрийбитэ. Саҥа оскуола дьиэтин туттаран, күүстээх учууталлары мунньан, кыра оскуолалары атарахсытар кэмҥэ оскуолатын араҥаччылыыр үлэни араас таһымынан ыыппыта. Ол түмүгэр дьоҕус Үөгэн учаастагын оскуолата хаһыс да төгүлүн Арассыыйа бастыҥ оскуолатын аатын ылары ситиспитэ, оҕолор научнай конференцияларга, олимпиадаларга ситиһиилээхтик кытталлар. «Ударниктар дуо?» -- дэтэллэр.

Уһулуччу хаһаайыстыбанньык, туппута барыта тупсан иһэр. Саамай харыһыйара уруок, хайа да түгэҥҥэ уруок көтөрүн сөбүлээбэт, үөрэнээччигэ уруок эрэ билиини тиһиктээхтик биэрэр диэн санаалаах. Сол тэҥинэн биир идэлээхтэригэр ытыктанар, үөрэнээччилэригэр сөбүлэтэр.

Ирина ХАРАЙДАНОВА,

Томпо, Кириэс Халдьаайы

Ханнык баҕарар сиргэ дьон-сэргэ кутун тутар, кинилэри түмэр киһи баар буолар. Томпо улууһун Байаҕантай нэһилиэгин олохтоохторо «Үөгэн» уонна «Ударник» диэн тыллары иһиттэрбит эрэ, биир үтүөкэн киһини, чулуу учууталы уона дьоһун дьокутааты Алексей Павловы саныы түһэбит.

Сэргэх олохтоох Үөгэн

Байаҕантай нэһилиэгэр Кириэс Халдьаайы сэлиэнньэтин таһынан Үөгэн уонна Арыы Толоон диэн бэйэлэрэ эмиэ туһунан баай историялаах учаастактар бааллар. Ол курдук, Үөгэн 1924 сыллаахха туспа нэһилиэк быһыытынан тэриллибитэ. Холбоһуктааһын саҕана, 1930 сыллаахха, манна «Ударник» холкуос тэриллэн, бары көрдөрүүлэринэн Таатта оройуонугар (оччолорго билиҥҥи Байаҕантай сирэ-уота Таатта оройуонугар киирэрэ) инники күөҥҥэ сылдьыбыта. Кииннээһин саҕана тутуллубут бөһүөлэги холкуос аатынан «Ударник» диэбиттэр, инньэ гынан учаастагы билигин Үөгэн уонна Ударник диэн тэҥҥэ ааттыыллар.

Билигин Үөгэҥҥэ кыралыын-улаханныын 150 киһи олорор, ситэтэ суох орто оскуола, детсад, ФАП бааллар. Ынах сүөһүнү уонна сылгыны иитиигэ идэтийэр бааһынай хаһаайыстыбалар үүтү-эти оҥорууга көрдөрүүлэринэн улууска инники күөҥҥэ сылдьаллар.

Байаҕантай нэһилиэгэ улуус Сэбиэтигэр икки дьокутааттааҕыттан биирэ манна олорор. Ол – биһиги бүгүн кэпсиир киһибит Алексей Алексеевич Павлов буолар.

Биһиги_дьокутааппыт_--_1.jpg

Туруорсуу – олох таһымын туоһута

-- Саха судаарыстыбаннай университетын физикаҕа факультетын бүтэрээт, үлэбин Орто Халыма улууһугар саҕалаабытым, – диир Алексей Алексеевич. – Эдэр учуутал дьон-сэргэ итэҕэлин ылан, бастаан нэһилиэк, онтон улуус Сэбиэтин дьокутаатынан талыллан, уопсастыбаннай олоххо көхтөөхтүк кыттар буолбутум. Дойдубар, Үөгэҥҥэ, эргиллэн кэлбитим кэннэ, дьонум-сэргэм эмиэ улуус Сэбиэтин дьокутаатынан талбыттара. Ааспыт быыбарга тоҕус хандьыдаат турбутуттан, элбэх куолаһы ылан, иккис болдьохпун дьокутаат буоллум.

Улуус, нэһилиэк Сэбиэтин дьокутааттара нэһилиэктэрин олоҕо-дьаһаҕа тупсарыгар туруулаһар дьоннор, «дойдубар, дьоммор үчүгэйи, туһалааҕы оҥордорбун» диэн өйдөбүлтэн хандьыдаатынан туруналлар дии саныыбын. Дьон кыһалҕатын кыһалҕа оҥосторго, ону туруорсарга, быһаарсарга бастатан туран, сокуон уонна быраап эйгэтигэр сөптөөх билии наада. Дьону уопсай үлэҕэ көҕүлүүр дьоҕур эмиэ улахан суолталаах. Оччотугар былаас, салалта кыаҕын уонна боломуочуйатын туһанан, араас уустук боппуруостары көмөлөөн быһаарыахха сөп.

-- Дьон ордук тугу туруорсарый?

-- Туруорсуу олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсан, уларыйан иһэр. Ааспыт өттүгэр суолу-ииһи, уулуссалары оҥоруу, сырдатар лаампалары туруоруу, хочуолунайы тутуу, чааһынай ыаллар дьиэлэрин киин сылытар ситимҥэ холботуу уонна оттуур сир, ходуһа боппуруостарын үгүстүк туруорсаллара син быһаарыллан испитэ. Биир кэмҥэ оптимизация, сарбыйыы боппуруоһа улаханнык долгута сылдьыбыта. Билигин доруобуйа харыстабылыгар, эминэн хааччыллыыга элбэх ыйытык киирэр. Бу аҕыйах хонуктааҕыта нэһилиэк икки учаастагар ФАП-тар уборщицаларын ыстаапкатын сарбыйар туһунан бирикээс кэлбитин сөбө суоҕунан ааҕан, улуус кылаабынай бырааһыгар сурук ыыттым.

Егон_-_2.jpg

Бэлэмэ суохпут көһүннэ

Миигин ордук тыа хаһаайыстыбатын боппуруостара долгуталлар. Сопхуостар эстиэхтэриттэн сири-уоту оҥоруунан, ходуһалары бүтэйдээһининэн ким да дьарыктаммат. Сүөһүнү, сылгыны кытта тэҥҥэ сылдьан оттуур буоламмыт, оттооһун былаана туолбат.

Сайын буолан ааспыт ойуур баһаардара маннык ыксаллаах быһыыга-майгыга төрүт бэлэмэ уонна туох да көмүскэлэ суохпутун көрдөрдүлэр. Нэһилиэктэри анал тиэхиньикэнэн хааччыйдахха, бэйэ күүһүнэн баһаарынай этэрээттэри тэрийдэххэ эрэ көмүскэл баар буолуоҕун күннээҕи чахчы бигэргэттэ.

Үгүс туруорсууну олоххо киллэрии үпкэ-харчыга тиийэн иҥнэр. Оттон ону ситиһэргэ элбэх кэпсэтии, араас биэдэмистибэлэр кэбиниэттэрин кэрийии, кэтэһии-манаһыы эмиэ биир туспа түбүктээх үлэ буолар.

-- Алексей Алексеевич, оскуолаҕа өр сыллартан үлэлиир педагог, улуус таһымнаах дьокутаат киһи урукку уонна билиҥҥи олох уратыларын туһунан туох дии саныыгыный?

– Үөрэхпин бүтэриэхпиттэн үөрэхтээһин эйгэтигэр барыта 34 сыл үлэлээтим, ол иһигэр 30 сыл оскуолаҕа дириэктэрдээтим. Биһиги үөрэҕи бүтэрэн, үлэһит буолар кэммит, 1980-1990 сыллар, саха норуотун олоҕор-дьаһаҕар улахан суолталаах, суверенитет ылынан сайдыы суолун көрдүүр, ыччат уопсастыбаннай-политическай көҕө үрдээбит кэмэ этэ. Оччотооҕу ыччат сиэр-майгы өртүнэн ырааһа. Киһи барыта үлэлээх-хамнастаах буолан, сарсыҥҥы күҥҥэ эрэл баара. Билигин улуус уонна нэһилиэк сэбиэттэрин дьокутааттарынан ол көлүөнэ дьоннор сүрүннээн үлэлии-хамсыы сылдьабыт.

Сорох быыбарга хандьытаатынан туруон баҕалаах да киһи суох курдук буолар. Ордук кэлин каадыр боппуруостарынан ким да дьарыктаммат буолан, салалтаҕа түбэһиэх дьон үлэлиирэ күннээҕинэн олорорго тириэрдэр. Ыччат ону көрө сылдьан тэйэ туттар. Ол иһин өнүйэн испэппит. Дьиҥэр, олоҕу хамсатар күүс ыччат буолар. Урут ыччаты сатаан салайан, дойду салалтата улуу тутуулары ыытара. Ону умнумуохха, өйдүөххэ баара. Ордук ыччат тыа сиригэр тохтообот буолбута дьиксиннэрэр.

Биһиги_дьокутааппыт_--3.jpg

Биир дойдулаахтарын сыанабыла
Татьяна Николаевна Матаркина, Үөгэн бибилитиэкэрэ:

– Алексей Алексеевиһы кытары мин түөлбэ салайааччыта буолуохпуттан үчүгэйдик алтыһан үлэлиибин. Биһиэхэ халаан уута ыһыахтыыр түһүлгэбит сирин алдьатан, 2005 сыллаахтан Кириэскэ киирэн ыһыахтыыбыт, онон биир улахан баҕабыт түһүлгэбитин саҥа сиргэ оҥостон, ыһыахпытын сөргүтүү буолар. Олохтоохтор сүбэлэһэн бараммыт, бэйэбит күүспүтүнэн ыһыахтыыр түһүлгэлээх паарканы оҥосторго быһаарыммыппыт.

Ханнык баҕарар саҕалааһын харчыга тиийэн иҥнэр. Ол иһин нэһилиэк дьаһалтата тэрийбит түөлбэлэринэн күрэхтэһиитигэр кыттаммыт, иккис миэстэни ылан, 70 тыһыынча солкуобайынан бириэмийэлэммиппит. Гастроллаан 30 тыһыынчаны эбии киллэрбиппит уонна учаастак олохтоохторо, Үөгэнтэн төрүттээх атын сирдэргэ олорор биир дойдулаахтарбыт харчынан кыттыспыппыт. Субуотунньук тэрийэн, бастаан паарка оҥоһуллар учаастагын күрүөлээбиппит, сыана оҥорбуппут, туалет туппуппут. Биир дойдулаахпыт Иван Кривошапкин пилораматыгар босхо хайыттаран, элбэх хаптаһын бэлэмнэммитэ. Саас үлэбитин ситэриэхпит. Манна барытыгар дьокутааппыт Алексей Алексеевич тирэх буолла. Кини эр дьону түмэн, субуотуннук тэрийбитин түмүгэр ити үлэ оҥоһулунна. Дьахталлар кырааскалааһыҥҥа уонна мас сыыһын хомуйууга сырыттыбыт. Алексей Алексеевичка махталбыт улахан.

Александр Егорович Харитонов, өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх тренерэ, үөрэҕирии туйгуна:

Алексей Алексеевич дойдутугар кэлэн, дириэктэр быһыытынан Үөгэн дьоҕус оскуолатын, бөһүөлэгин туругурдар туһугар былааннаах, кэскиллээх үлэни тэрийбитэ. Саҥа оскуола дьиэтин туттаран, күүстээх учууталлары мунньан, кыра оскуолалары атарахсытар кэмҥэ оскуолатын араҥаччылыыр үлэни араас таһымынан ыыппыта. Ол түмүгэр дьоҕус Үөгэн учаастагын оскуолата хаһыс да төгүлүн Арассыыйа бастыҥ оскуолатын аатын ылары ситиспитэ, оҕолор научнай конференцияларга, олимпиадаларга ситиһиилээхтик кытталлар. «Ударниктар дуо?» -- дэтэллэр.

Уһулуччу хаһаайыстыбанньык, туппута барыта тупсан иһэр. Саамай харыһыйара уруок, хайа да түгэҥҥэ уруок көтөрүн сөбүлээбэт, үөрэнээччигэ уруок эрэ билиини тиһиктээхтик биэрэр диэн санаалаах. Сол тэҥинэн биир идэлээхтэригэр ытыктанар, үөрэнээччилэригэр сөбүлэтэр.

Ирина ХАРАЙДАНОВА,

Томпо, Кириэс Халдьаайы

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением