Уопсастыба

Баҕа өттүнэн барбыта

– Мин аҕам Дмитрий Ананьевич Тааттаҕа, Таастаах диэн сиргэ 1921 с. от ыйын 8 күнүгэр төрөөбүтэ. «Бойобуой» промартыалга суотчутунан үлэлии сырыттаҕына, сэрии саҕаланар. Промартыал үлэһиттэригэр бронь көрүллэр эбит да, үс төгүл көрдөһүү суруйан, 1942 с. кулун тутарга аармыйаҕа барбыт. Снайпердар оскуолаларын бүтэрбитин кэнниттэн, сержант званиелаах отделение командирынан анааннар, инструкторынан хаалларбыттар. Саҥа тиийбит байыастары бэргэнник ытарга үөрэппит.

– Тыый, оччотугар аармыйаҕа нууччалыы билэр, бэйэтин лаппа кыанар, өй-санаа, эт-хаан өттүнэн бэлэмнээх киһи барбыт эбит ээ.

– Чахчы, уопсай сайдыы, билии-көрүү, байыаннай-патриотическай бэлэмнэнии өттүнэн сөп түбэһэр буолан, хаалларбыт буолуохтаахтар. Бииргэ үөскээбит үөлээннээхтэрэ үчүгэй тустуук тахсыах бөҕөһө сэриигэ чэгиэн этин сэймэктэппитэ дииллэрэ. Инструктордыы сылдьан, эмиэ хас да төгүл көрдөһөн, 1944 с. сэриилэһэр аармыйаҕа барбыт. 11-с танковай куорпус 65-с Волновахскай биригээдэтин үһүс танковай батальонун иккис автоматнай ротатын байыаһа буолан, уоттаах сэриигэ сылтан ордук сылдьан, Европаны босхолоспут. Алта төгүл Сталин «Махтал суругунан», «Хорсунун иһин» мэтээлинэн, «Албан аат» уордьан үс истиэпэнинэн наҕараадаламмыт. Ротатыгар комсордаабыт.

Бастакы «Албан аат» уордьанын 1944 с. от ыйыгар Украинаҕа, Любомль куорат соҕуруу өттүгэр Арҕаа Буг өрүһү туорааһын иһин кыргыһыыга ылбыт. Өрүһү аан бастаан кини батальона туораабыт. Им балай хараҥа эбит. Өрүһү туораан баран, траншеяларга киирэн сэриилэспиттэр, аны окуопаларын иһэ барыта бадараан үһү. Аҕам таайбар Бүөтүр Колотинскайга кэпсээбитинэн, өстөөхтөрү кытары төрүт тутуһа сылдьан кыргыспыттар, аҕам сэбиэскэй ыстыыгы булан ылан, онон анньар эбит. Сарсыарданан кыайбыттар. Бүтүн батальонтан 60-ча эрэ киһи ордубут. Салгыы чугас баар дэриэбинэҕэ киириҥ диэбиттэр. Онно аҕыйах ньиэмэс баара кинилэри көрөөт, куоппуттар. «Дьүһүммүт-бодобут да ынырыга, аллараа дойдуттан тахсыбыт абааһылар курдук буолуохпут ээ», -- диэбит. Ити кыргыһыыга улахан суолталаах плацдармы тутан, аармыйа сүрүн күүһэ туоруурун хааччыйан, аҕам үһүс истиэпэннээх «Албан аат» уордьанын ылбыта.

«Албан аат» уордьана үс истиэпэннээх. Үһүс истиэпэнэ үрүҥ көмүс, иккиһэ үрүҥ көмүс гынан баран, кыһыл көмүс дуйдаах, бастакы истиэпэнэ кыһыл көмүс. Уһулуччу хорсун быһыыны көрдөрбүт буойуттарга, саллааттарга уонна сержаннарга бэриллэр наҕараада.

Иккис сулуһун 1945 с. олунньу 2 күнүгэр Германия сиригэр, Треттин диэн куоракка буолбут кыргыһыыга ылбыта. Ньиэмэстэр тааҥкалары фауст-ботуруоннарынан ытыалыыр эбиттэр, олору суох оҥорууга штурмовой бөлөхтөр тэриллэннэр, аҕам онно сылдьыбыт. Үс фаустнигы суох оҥорбут, дьиэттэн дьиэҕэ көһө сылдьан ытыалаһыыга аҕыс ньиэмэс саллаатын өлөрбүт. Бэйэтэ контузия ылбыт.

Сталин махтала быыһаабыта

Аҕам сэриилэһэ сылдьан алта төгүл ылбыт Сталин «Махтал суругунан» сүрдээҕин киэн туттар уонна олус харыстыыр этэ. Штурмовой бөлөххө сылдьан ылбыт «Махтал суругун» олус күндүтүк саныыра. Оччолорго байыастар оннук суругу комсомольскай билиэттэрин кытары халыҥ гына суулаан баран, гимнастеркаларын сиэбигэр укта сылдьар эбиттэр. Радом куораты ылар иһин кыргыһыыга өстөөх бырахпыт гранатын үлтүркэйэ аҕам түөһүгэр түспүт. Идэмэрдээх оскуолак хас да хос бүк тутуллубут кумааҕыга кэлэн иҥнибит! Аҕабыт кыа хаанын суола хаалбыт ол «Махтал сурук» билигин биһиэхэ баар, араамаҕа угуллан турар. Ааспыт уоттаах сыллар кэрэһиттэрэ буолар.

– Петр Дмитриевич, аҕаҥ сэрии туһунан тугу эмит кэпсиир этэ дуо?

– Суох, төрүт быктарбат этэ. Саамай кыра уола буоламмын, наар ыйыталаһар этим да, «оо, онно киһи сэҥээрэрэ туох да суох этэ» диирэ. Кини суох буолбутун кэннэ, бииргэ үөскээбит үөлээннээҕэ, таайбыт Петр Гаврильевич Колотинскай хоно кэлбитигэр, анаан-минээн олорон: «Аҕам сэрии туһунан эйиэхэ кэпсиир этэ дуо, туох диирэй?» – диэн ыйыппытым. Онуоха Бүөтүр: «Син кэпсиирэ, кимиэхэ да этимээр диирэ да, бу өйдөөтөххө, кэпсээн хаалларыахтаах эбиппин», -- диэбитэ уонна ол түүнү быһа кэпсээбитэ. Аҕам бастакы улахан кыргыһыытыгар илдьэ сылдьыбыт ыстыыгынан бүргэс курдугу оҥостон саппыкытын оһугар укта сылдьыбытын, араас күчүмэҕэй түгэннэргэ туттубутун туһунан киниттэн истибитим. Онон сылыктаатахха, ыраахтан ытыалаһары таһынан, тутуһан туран киирсиигэ элбэхтик сылдьыбыт быһыылаах.

Таайбытыгар этэр эбит: «Ньиэмэс диэн идэтийбит сэрииһит омук, эчи, бөдөҥнөрө-садаҥнара да бэрт!» – диэн. Бу кэлин, аҕам төрөөбүтэ 100 сааһын туоларынан, бэйэм интэриэһиргээн, кыыспын Прасковьяны кытары Интернети хасыһан, аҕам сэриилэспит чааһын туһунан чахчылары көрдөөбүтүм. Онно билбитим, 11-с танковай куорпус ньиэмэс «Мертвая голова» диэн чааһын утары кыргыспыт! Ити – элитнэй чаастар, анаан-минээн бэлэмнэммит, чугуйар диэни билбэт сэрииһиттэр. Аҕам таайбар кэпсээбитинэн, тутуһан туран кыдыйсыыга ньиэмэстэр кааскаларын илиилэригэр кэтэрдэн баран, штыковой лаппаакыга тоһуйан биэрэр уонна бэйэлэригэр төрүт чугаһаппат үһүлэр, ол иһин аҕам, уҥуоҕунан кыратын туһанан, били бүргэһинэн аллараттан саайан охторор албаһы булуммут.

Өстөөх арҕаҕар, Берлиҥҥэ

– Аҕаҥ үһүс сулуһун Берлиҥҥэ киирэр кыргыһыыга ылбыта этэ дии.

– Оннук, муус устар 16 күнүгэр Хуэнштейн диэн нэһилиэнньэлэх пууҥҥа тоһуйа сытар ньиэмэс ДЗОТ-ун суох оҥорбут. Хамандыырдарын сорудаҕынан, Краснов, Камаев уонна аҕам үһүө буолан киирбиттэр. Аҕам бастыыр буолбут, доҕотторо өстөөҕү аралдьытыахтаах эбиттэр. Аҕам уончата ыстанан баран, өлбүт киһи кэннигэр түһэн сыппыт, ДЗОТ бүлүмүөтэ кинини ыппыта барыта ол өлүккэ кэлэн түспүт. Уолаттара ытыалаабыттарыгар, ньиэмэстэр бүлүмүөттэрин ол диэки туһаайбыттар. Онон туһанан, аҕам ДЗОТ кэннинэн сүүрэн тиийэн, ааны арыйаат, субуруччу үс гранатаны бырахпыт. Итинник тутууларга быыһык хос баар буолар эбит, гранатанан бырахтахтарына, ол кэннигэр түһэн биэрэргэ анаан, онно буккулла сылдьар ньиэмэстэри аптамаатынан ытыалаан кэбиспит. Ол эрэ кэнниттэн өйдөөбүтэ – хаҥас илиитин тосту ыппыттара салыбырыы сылдьар эбит!

Санитар кэлэн бэрээскилээн, массыынаҕа олордон илдьэн истэхтэринэ көрбүтэ, Камаев төбөҕө таптаран өлөөрү сытара үһү, оттон Краснов өлбүт эбит. Кинилэр ытыалыы-ытыалыы утары сүүрэннэр, уоту бэйэлэригэр ыланнар, аҕабар наадалаах бириэмэни биэрбиттэр. «Доҕотторум олохторун толук ууран, миигин быыһаабыттара» диэн аҕам таайбар бэркэ хараастан олорон кэпсээбит, оҕолорум төрүүр быаларыгар тыыннаах хаалбыппын быһыылаах диэбит. Ити кыргыһыыга бастакы истиэпэннээх «Албан аат» уордьанынан наҕараадаламмыта.

Өтөҕө иччитэхсийбэт.

Аармыйаттан 1946 с., бастакы группалаах инбэлиит буолан кэлбитэ. Райсэбиэккэ байыаннай остуол начальнигынан, эргиэн салаатын сэбиэдиссэйинэн, холкуос бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан, хомунаалынай хаһаайыстыба салайааччытынан... быһата, Таатта чэчирии сайдарын туһугар ханна ананарынан үлэлээбитэ. 1971 с. сэтинньигэ өлбүтэ. Бииргэ төрөөбүт бэһиэбит, норуот хаһаайыстыбатын араас салааларыгар үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыт эһээ-эбээ буолбут дьоммут. Убайым Гаврил Дмитриевич аҕабыт дойдутугар, уруккута Ворошилов аатынан холкуос учаастагар, дьиэ-уот тутунна, сылгы баазатын оҥоһунна. Сайын ахсын сиэннэри түмэн оттотор, сир астатар, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэр.