Уопсастыба

— Хас биирдии киһиэхэ саамай күндү баайа — дьиэ кэргэнэ, ону кини төһөнөн эрдэ өйдүүр даҕаны, соччонон олоҕо дьолунан туо­лар. Ыал буолар кэрэ-бэлиэ кэми уһаппакка, хойутаппакка кэмигэр алаһа дьиэни тэринэн, туспа буруо таһааран, төрүүр оҕону төлкөлөөн, ийэ-аҕа дэтэн, сирдээҕи дьолу билэ­бит. Дьиэ кэргэн үтүө үгэстэрин тутуһуу, көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ би­эрэн иһии удьуор утумун салҕыыр.

Аныгы олох сайдан, уопсасты­ба уларыйан, сорох дьон соҕотоҕун сылдьаллар, тутулуга суох буолал­ларын ордороллор, эппиэтинэс ылартан куотуналлар. Төһө даҕаны кинилэр санаатахтарын ахсын, тап­таһар киһилэрин уларыта сылдьы­быттарын, эдэр саастарын күүлэй тэбэн, түүҥҥү кулууптары кэрийэн атаарбыттарын иһин, дьиэ кэр­гэн сылаас уйатын, истиҥ-иһирэх сыһыанын туох даҕаны солбуйба­тын өйдүүллэр.

Олоххо, үлэҕэр төһө даҕаны араас ыарахаттар үөскээбиттэрин, дьылҕа-хаан охсуута ситэн кэлбитин иһин, дьиэҕэр өйдүүр-өйүүр чугас киһиҥ баара санааҕын кынатта­ан, уустук кэми чэпчэкитик аһа­рынан, инниҥ хоту баран иһэргэр көмөлөһөр. Дьиэ кэргэниҥ араас ыарахаттары туоруургар суон дурда, халыҥ хахха, сүрүн тирэҕиҥ буолар. Санааҥ саппаҕырар, мунчаарар кэмигэр кэргэниҥ, оҕолоруҥ истиҥ тапталлара, сылаас сыһыаннара эмтиир. Үлэҥ кэнниттэн эйигин дьиэҕэр ким эрэ күүтэрэ, эн ту­скар долгуйара, ааҥҥын арыйан киирдэххинэ, үөрэ-көтө көрсөрө, таптыыр хараҕынан көрөрө — бу баар орто дойдуга күндүттэн күндү.

ОҔО КУТА ЭР КИҺИЭХЭ КЭЛЭР

— Таптыыр киһилэрин сүрэҕим аҥаара дииллэрин курдук, дьон дьылҕатын кэтээн көрдөхпүнэ, кэр­гэнниилэр бэйэ-бэйэлэригэр наһаа дьүөрэлэһэллэр, ханыылаһаллар. Дьылҕаҥ анаабыт киһитин көрсөн ыал буолаҕын, онон сыыһа бу киһини көрсүбүппүн, оҕо алҕаска төрөөбүт диир сатаммат. Биһиги бу орто дойдуга туохха эрэ үөрэнээри кэлэбит, сороҕор ол үөрэх харах уутунан эргийиэн, оҕо биир эмит төрөппүтэ суох хаалыан сөп. Ити эмиэ үөрэх, киһи кута холонон көрүүтэ.

Оҕо төрүөн иннинэ, кырата сыл аҥаарын иннинэ кута эр киһиэхэ кэлэр, Айыылар онно сөп түбэһэр дьахтары көрсүһүннэрэллэр. Алҕас биир түүн оҥоһуллубут оҕо диэн суох, кэлиэхтээх киһи кэлэр. Оҕо кута ийэлээх-аҕатын эрдэттэн тиксиһиннэрэр, кини ханнык ыалга төрүүрүн ийэ кутун нөҥүө билэр, бэйэтин дьылҕатын талан кэлэр. Төһөнөн сайдыылаах киһи кэлэр, оччонон кини олоҕо араас уустук­таах, очурдаах буолуон сөп.

ЫАЛ — ИЙЭТИНЭН

— Дьоллоох дьахтар дьиэ кэргэ­нин тапталынан, үөрүүнэн-көтүүнэн, дьолунан, астыныынан-дуоһуйуунан толорор. Оттон үлэттэн, олохтон сылайбыт, илистибит, туга эрэ сатамматах дьахтар кыраттан да кыыһыран тымта сылдьар, дьиэтигэр эмиэ оннук салгыны таһаарар, дьиэлээхтэрин эрэй­диир. Ыал ийэтэ дьиэ кэргэн ту­ругун түстүүр, санаатын салайар. Эр киһи кинини ытыктыыр, хайдах баарынан ылынар, таптыыр, өрө тутар, хайгыыр¸ үөрэ-көтө сыл­дьар дьахтарга тардыһар. Дьи­эҕэ кэллэххэ кыыһыра, мөҕүттэ сылдьар, ойоҕоскун «кирэн тах­сар» киһини ким өр тулуйуой? Киһи хас эрэ сааһыгар, ыал буолан олоруу хаһыс эрэ сылыгар кирии­сис үөскүүр диэн өйдөбүл өйгөр оҥорон көрүү. Биһиги духуобунай сайдыы кэрчиктэрин ааһабыт. Аар айылҕа сокуонун билэр киһи олоҕун сөпкө дьаһанар. Хайа баҕарар ыарахаттары ааһыах­ха, кэргэнниилэр сыһыаннарын тупсарыахха сөп.

Сиргэ билигин саҥа эниэр­гийэ үлэлии турар, дьиэ кэргэҥҥэ бэйэ-бэйэни ытыктыы, сыаналыы үөрэниэхтээхпит. Оччоҕуна дьол­лоох дьиэ кэргэн элбиэ, төрөппүт оҕотун ситиһиилээх олоххо алгыа, оҕолор улаатан баран дьонноругар махтаныахтара, кинилэри ытык­тыахтара.

ИЙЭ КИҺИ СЫЛАЙЫЫТА УОННА ОҔО ДОРУОБУЙАТА

— Соторутааҕыта үс оҕом бары ыарыйдылар. Кыратык күөмэй кытарыыта, сыыҥ-сыраан, уопсай мөлтөөһүн баара. Оҕолорум ыал­дьыбатыннар диэн бэйэм турукпун, кэргэммин кытта сыһыаммытын куруук кэтэнэр буоламмын, баста­ан соһуйдум. Кэлин төрүөтүн өй­дөөбүтүм — сылайыы эбит. Ааспыт ыйга өрөспүүбүлүкэ иһинэн элбэх­тик айаннаабытым, аҕыйахтык утуйар этим, буор кутум дэлби сылайбытын билбитим. Ону өйдөөн баран, уубун ханыахпар диэри утуй­дум, ханна да барбакка дьиэбэр олордум. Эт-сиин бэйэтэ өрүттүнэр кыахтааҕын билиэхтээхпит. Арай оҕолорум тута эмэ суох үтүөрэн бардылар.

Оҕо ийэтин кытта 12-14 сааһы­гар диэри ыкса тыын ылар кэриэтэ сибээстээх. Ийэтин туругун оҕо бэйэтигэр тыынан эҕирийэр. Хайдах тыыны ылбытыттан доруобуйата быһаччы тутулуктаах. Онон ийэ киһи ис туруга түстэҕинэ, тэбис-тэҥҥэ оҕотун иммунитета түһэр. Ийэ кут­тала эмиэ оннук дьайыылаах. Оҕо туһуттан, уопсайынан туохтан эмит куттанар буоллаҕына, оҕото ону иҥэринэр уонна туруга мөлтүүр. Ити курдук, ийэ ис туругун көрүнүөхтээх, наһаа өр куһаҕан санааҕа ылларбак­ка сылдьыахтаах. Ол иһин ийэ киһи бэйэтигэр сынньалаҥ бириэмэтин аттарыныахтаах. Биир чаас устата айылҕаҕа төлөпүөнэ суох соҕотох хаамыахха сөп. Оҕото суох дьүөгэ­лэри кытта көрсүһүү эмиэ сынньа­лаҥ биир көрүҥэ. Кэргэҥҥин кытта киинэ көрүү, киэһээҥҥи аһылык тула истиҥ кэпсэтии оҕолоргутугар туохтааҕар да көмө-тирэх буолар. Дьиэ ис тыына, хайдах эниэргийэ турара, барыта ийэттэн тутулукта­ах. Дьоллоох, доруобай ийэ дьиэ кэргэн чилиэннэригэр барыларыгар үчүгэйинэн эрэ дьайар. Сылайбыт, барыларыгар кыыһыра, тырытта сылдьар ийэ мээнэ оннук буолбат, кини ол аата сынньаныан баҕа­рарын биллэрэр. Онон оҕолоргут доруобай сылдьыахтарын баҕарар буоллаххытына, хайаатар да сын­ньаныҥ.

СҮРЭХ БААСТААХ ДЬОН

— Хас биирдии киһи толору дьиэ кэргэҥҥэ улааппат, төрөппүттэрэ араҕыстахтарына, аҥаардас ийэ, эбэ улаатыннарбыт оҕото бэйэтигэр эрэлэ суох, оспот сүрэх баастаах, хом санаалаах буолар.

Улаатан, ситэн-хотон, сороҕор са­аһыран да баран, оҕо сылдьан ылбыт охсуутун, аҕа тапталын билбэтэҕин, оскуолаҕа оҕолор атаҕастаатахтары­на, көмүскэһэр киһитэ суоҕун, онтон хомойбутун, хараҕын уутун тохпутун умнубат. Төрөппүттэргэр хойукка диэ­ри хом санааны сүгэ сылдьыы — киһи олоҕор ыар баттык буолар.

Дьиэ кэргэҥҥэ күүппүт эрэлбит туолбатаҕына, араас охсуу ыллахпы­тына — киһи хомойон-хоргутан, өс санааҕа ылларар, ол ыарахан турук дьоллоох буоларга мэһэйдиир. Ол иһин мин «Ийэ-аҕа ууһун күүһэ» диэн тренинг ыытабын, онно хом санааттан, туолбатах эрэлтэн, ыар баттыктан босхолонобут.

Аныгы олох эниэргийэтигэр сөп түбэһиннэрэн, мин дьоҥҥо би­лиини биэрэбин, дириҥ өйгө үөрэтэ­бин, төрүттэрбитин, өбүгэлэрбитин кытта ситимниибин. Хас биирдии киһи өбүгэлэрин ытыктыы үөрэни­эхтээх, оччоҕо эрэ кини силиһэ-му­туга бөҕө-таҕа туруктаах буолар.

АРААС ДОЙДУТТАН ҮӨРЭНЭ КЭЛЭЛЛЭР

— Саха Сиринэн эрэ муҥурдам­макка, социальнай ситим нөҥүө сибээстэһэн, 20 араас дойдуттан дьон миэхэ үөрэнэ кэлэллэр. Биһи­ги өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин илдьэ сылдьарбытын, дьиэ кэргэн суол­татын өрө тутарбытын сэргииллэр. Сорох ыаллар сүүстүү киһилээх дьиэ кэргэн ыһыаҕын тэрийэллэр, ытык дьоннорунан киэн тутталлар, аймахтарын кытта ситимнэрин быспаттар, бэйэ-бэйэлэригэр мэл­дьи көмөлөсүһэ сылдьаллар. Оннук дьиэ кэргэн күүстээх, кыахтаах буолар.

Аар айылҕа тулхадыйбат со­куонун Аар Айыылар суруйан хаал­ларбыттара. Ол сокуону билэр, ону тутуһар киһи олоҕо хайаан даҕаны толору дьолунан туолар. Аар айылҕа сокуонун кэһэр киһи, хайдах даҕаны бу орто дойдуга дьоллоох буол­бат. Аар Айыылар бэйэ-бэйэҕитин өйөһүҥ, таптаһыҥ диэн биһигини олохтообуттара. Ол сокуоннары мин дьоҥҥо кэпсээммин, маннык дьаһанан олордохпутуна тирэхтээх буолабыт диэн быһаарабын, үөрэ­тэбин.