Уопсастыба

Сунтаар улууһун Кутана нэһилиэгиттэн төрүттээх киин куорат олохтооҕо Антонина Осипова-Григорьева компьютерынан үлэлииргэ хайдах, туохтан сылтаан үөрэммитин, уопсайынан олоҕун кэрдиис кэмнэрин туһунан сэһэргээтэ. Сэрии сылларыгар төрөөбүт тулаайах оҕо бэйэтин дьулуурунан киһи-хара буолан, дьоһун олоҕу олорбута холобур буолар.

Күлүм гынан ааспыт оҕо саас

Мин кыра эрдэхпинэ, ол аата ийэм уонна эһэм баалларына, Тимир умаппыкка олорбуппут. Дьиэбит көмүлүөк оһохтоох саха балаҕана этэ. Кыһын муус түннүгү быһаҕынан кырыатыырбын өйдүүбүн. Киэһэ хараҥарыыта дьонум ыһыырынньык уматаллара, ол ыһыырынньыгы көһүйэҕэ миин хоргунун кутан баран, синньигэс өрбөҕү уган оҥороллоро.

Эһэм өлбүтүн кэннэ, ийэм миигин уонна убайбын Баһылайы батыһыннара сылдьан, холкуос пиэрмэтигэр үлэлээбитэ. Пиэрмэ ханна көһөр да, онно көһөбүт, биир дьиэҕэ хас да ыал буолан олоробут. Ол эмиэ биир үчүгэйдээх: ким эмит чэйин үүтэ суох буоллаҕына, дьукааҕыттан бэриһиннэрэр, ким эбит бултаан кэллэҕинэ, бары бииргэ күөстэнэн аһыыбыт. Дьэ бу үгэс сэрии саҕанааҕы уонна ол кэннинээҕи ыарахан кэмнэргэ үгүс ыалы абыраатаҕа.

Сталин өлөр, тулаайах хаалабын

Холкуос илии-атах үлэтигэр оҕолор кыра сааспытыттан үлэлиирбит. Мин биэс саастаахпар оҕо көрбүт буоллахпына, алтабыттан бурдук ичигэстээн аҕаларым, ону хатаран, кэлиигэ сынньан, суорунаҕа тардан, лэппиэскэлээн биитэр алаадьылаан сиирбит.

1949 сыл күһүнүгэр оскуолаҕа «нулевой» кылааска киирбитим. Ийэм ыраах пиэрмэҕэ олорор буолан, интэринээккэ ылыллыбытым. Аспыт-үөлбүт наһаа мөлтөх этэ. Үлүйбүт хортуоппуйу буһаран сиэтэллэрэ, Эмиэрикэ бурдугуттан ап-аһыы хааһыны, лэппиэскэни сиирбит.

Үһүс кылааска үөрэнэ сырыттахпына, Сталин өлбүтэ. Траур биллэриллибитэ, улахан дьоннуун, оҕолуун санаа бөҕөҕө түспүппүт, сорохтор ытыыллара. «Сталин өллө, дойдубутун ким салайыай, хайдах олох буолуой?» – дэһэллэрэ.

Төрдүс кылааска үөрэнэ сырыттахпына, алтынньы бүтэһигэр ийэм өлбүтэ... Дьэ онтон ыла саҕаламмыта мин олоҕум мытаарыстыбата.

Оҕо дьиэлэрин кэрийэбин

Бастаан Тойбохойдооҕу оҕо дьиэтигэр ыыппыттара. Усулуобуйата олус мөлтөх этэ: халааҥка оһоҕу инчэҕэй маһынан бэйэбит оттобут, үчүгэйдик умайбат, сыыгыныы-сыыгыныы сытар, тоҥорбут бэрдиттэн истээх соммутун кэтэ сылдьабыт, күнү быһа оһоххо өйөнөбүт...

Күһүөрү трахомалаах түөрт оҕону, ол иһигэр миигин Бүлүүтээҕи оҕо дьиэтигэр ыыттылар. Тиийээппитин кытары баанньыкка сууннардылар, саҥа таҥаһы кэтэртилэр. Күҥҥэ түөртэ аһаталлар, быыһыгар харахпытын эмтииллэр. Усулуобуйата үчүгэй буолан, үөрэхпэр да ситистим.

Күһүн сэлликкэ ыалдьыбыккын диэн, оҕо санаторийыгар укпуттара, онтон Дьокуускайга аҕалбыттара, сылтан ордук эмтэммитим кэннэ, Мэҥэ Хаҥалас Павловскайыгар баар тубсанаторийга таһаарбыттара. Быраастарбыт Изольда Васильевна уонна Виктор Александрович Левтовтар диэн, Ленинградтан кэлбит эдэр ыаллар. Кыыстара Марина Павловскайга күн сирин көрбүтэ. Кини улаатан, киинэ артыыһа буолбута, эдэр сааһыгар өлбүтэ. Билигин кини кыыһа Дарья Мороз Москваҕа, Чехов аатынан тыйаатырга үлэлиир, киинэҕэ уһуллар. Кыыһым Аня кинини кытары сибээстэһэ сылдьыбыта, эбэлээх эһэтэ Саха сиригэр олорбуттарын, ийэтэ манна төрөөбүтүн туһунан билэр эбит этэ.

Ыалга дьиэһит, оҕоһут буолабын

Бэһис кылааһы Павловскайга, алтыс кылааһы дойдубар бүтэрбитим. Сэттискэ үөрэнэ сырыттахпына, таайым Егор нуучча дьахтарын ойох ылан, оҕо көрөр киһиэхэ наадыйан, миигин Дьокуускайга ыҥыттаран ылбыта.

Онон Дьокуускайга тиийэн кэллим, көрүөхтээх оҕом 3-4 ыйдаах кыыс. Саҥаһым Надежда Владимировна университекка учууталлыыр, таайым Егор министиэристибэҕэ үлэлиир. Мин үөрэхпин киэһээҥҥи оскуолаҕа салгыыр буоллум. Дьиэ үлэтэ барыта миэхэ сүктэрилиннэ, эбиитин оҕо көрөбүн, киэһэ өттүгэр үөрэнэбин. Түүн хойут баҕайы бүтэн, хараҥа уулуссанан сүүрэр-хаамар икки ардынан кэлэбин.

Арай, биирдэ саҥаһым балыыһаҕа киирдэ, мин ас буһаран илтим. Тиийбитим, ас биэрэр-ылар түннүккэ икки нуучча дьахтара турар, биирэ саҥаһым. Анараа дьахтар саҥаспыттан ыйытта: «Это ваша домработница?». Ону биирэ: «Да», -- диэтэ. Оо, дьэ ону мин олус хомойо-хоргута иһиттим, убайдаах саҥаһым ааттаах дьон миигин хамначчыт эрэ оҥостоору ылбыттар! (Итинник мөкү быһыы сахаҕа былыргыттан баар: кыаммат, тулаайах аймахтарын көмөлөһөбүт диэн ааттаан ылан баран, кутун-сүрүн самнары баттаан, сааһын тухары илии-атах оҥосто сылдьалларын көрбүтүм да, истибитим да). Ити кыһыны туораан, сэттис кылааспын бүтэрэн бараммын, сайын саҥаһым дойдутугар сынньана барбыттарын кэннэ, көһөн хаалбытым.

Олох киэҥ аартыгар

Подъездка көрөн билсибит ыалым дьахтар сүбэтинэн, «СМУ-9» диэн тэрилтэҕэ оробуочайынан үлэҕэ киирбитим, атын олорор сири булбутум. Билигин куоракка Күөх хонуу диэн ааттыыр түөлбэбит, оччолорго өрүс боротуохата, саас аайы халаан уута ылар сирэ буолан даамба тутуллара. Мин, 16 саастаах кыыс, биир нуучча дьахтарын кытары оробуочайдарга чэй өрөөччү буоллум. Оччолорго тиэхиньикэ аҕыйах, биир кыра кыраан баар, кумаҕы самосвалларынан таһаллар. Кыһыныгар сылаас буудкаҕа олордон, ханнык массыына хас рейси оҥорорун бэлиэтэттилэр. Сааһыары таабыл толорооччу оҥордулар, күн аайы үлэҕэ кэлбит дьону бэлиэтээн, бухгалтерияҕа туттарабын. Ол даамба тутуллубута 60-тан тахса сыл буолла, билигин онно 202-c, 203-c кыбаарталлар тутуллан, куорат биир кэрэ миэстэтэ буолан турар.

«Хайаан да үөрэниэм, идэлээх үлэһит буолуом», – диэн испэр мэлдьи саныыр этим. Ол иһин, тутууга биир кыһын үлэлээн бараммын, сайын эксээмэн туттаран, медучилищеҕа үөрэнэ киирбитим. Тулаайах оҕолорго остолобуойга күҥҥэ үстэ аһыыр толуону биэрэллэрэ олус да абыраабыта. Иккис кууруска сылдьан, Тыа хаһаайыстыбатын техникумун бэтэринээринэй салаатыгар көспүтүм. Үөрэхпин бүтэрээт, Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтугар лабораннаабытым, онтон Геология институтун лабораториятыгар үлэлээбитим. Кэтэхтэн үөрэнэн СГУ биология-география факультетын бүтэрбитим, Ленинградка стажировкаламмытым, науканан дьарыктаммытым. Саха сирин соҕуруулуу-арҕаа өттүнээҕи эрдэтээҥи кембрий дьапталҕатын чинчийиигэ үлэлэспитим.

Кэргэним Анатолий Никифорович Григорьев Ньурбаттан төрүттээх, үрдүк үөрэхтээх инженер, Хайа дьыалатын институтугар үлэлээбитэ. Ааспыт сайын олохтон барбыта. Уоллаах кыыс оҕолоохпут, иккиэн экэниэмиэкэ наукатын хандьыдааттара.

Дойду ахтылҕана

Төһө да кырабар тэйдэрбин, дойдубун умнубатаҕым, үөрэнэ биитэр эмтэнэ кэлэр дьоҥҥо кыайарбынан көмөлөһөр этим. Кутана нэһилиэгэ урут Туймаадаттан тиийбит Хаҥалас аҕатын ууһа олохсуйбутун иһин «Хаҥалас нэһилиэгэ» диэн ааттанара, ону тоҕо ким да суруйбатый дии саныырым. Онтон өйдөөбүтүм – урукку кырдьаҕастар бараммыттар, бэл, сэрии сылларынааҕы оҕолор кэккэбит чарааһаабыт. Инньэ гынан, оҕо эрдэҕинээҕибин уонна Хаҥалас аҕатын ууһун дьонун-сэргэтин туһунан тугу билэрбин суруйарга санаммытым.

Илиинэн суруйар сааһырбыт киһиэхэ ыарахан этэ, аны буочарбын дьон ааҕыа суоҕа диэн дьиксиммитим, ол иһин, 80 сааспар компьютерга таларга үөрэммитим. Үлэлиир эрдэхпинэ, массыыҥкаҕа бэчээттиир буоламмын, соччо ыарырҕаппатаҕым. Ахтыы суруйарбын дойдум дьоно өйөөннөр, архыып матырыйаалларын уонна Хаҥалас ууһуттан төрүттээхтэртэн ахтыы хомуйан биэрбиттэрэ. Онон икки сыллаах үлэм түмүгэ «Сунтаар Хаҥалаһа – мин дойдум» диэн кинигэ буолан таҕыста. Бу мин дойдум дьонугар бэлэҕим буолар.