Уопсастыба

Оҕо эрдэхтэн сэргээн

Суруналыыстыка бэтэрээнэ, биһиги хаһыаппыт уопсастыбаннай кэрэспэдьиэнэ, ааспыт сылларга Сунтаарга оһуохайдьыттар түмсүүлэрин салайбыт, билигин өрөспүүбүлүкэтээҕи «Оһуохай» айар сойуус бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Дархан этээччитэ Марта Николаева оһуохайы сайыннарыыга кырата суох кылаатын киллэрсэ сылдьар. Хаһан, хайдах үҥкүү тылын этээччи буолбутун туһунан кини маннык кэпсиир.

– Сунтаар улууһуттан төрүттээх буоламмын, оһуохайы олус сэргиибин. Оҕо сылдьан оһуохайы ыһыахха көрөрүм, Саха судаарыстыбаннай үнүбэрситиэтигэр үөрэнэ сырыттахпытына, Саҥа дьылга уонна саас Сэргэлээххэ оһуохай тэриллээччи, мин биир сыл аҕа, эмиэ саха салаатыгар үөрэнэр, наһаа үчүгэйдик этэр Лера диэн Кэбээйи кыыһын түһүлгэтигэр наар киирэрим. Үөрэхпин бүтэрэн, улууспар үлэлии сылдьан, араас улахан мунньахтар сынньалаҥнарын кэмигэр дьон оһуохайдыыр этилэр. Ону аһара сэргиирим. Оттон ыһыахтарга сүрүннээн арыллыытыгар уонна оһуохайга эрэ сылдьарым, итиэннэ бүтүөр диэри кынаттаһарым. Ыһыах кэнниттэн ол оһуохай кулгаахпар иҥэн хаалара.

1991 сыллаахха сэрии бэтэрээнэ, Сунтаар нэһилиэгэр «Оһуохай» түмсүүнү салайар Прокопий Федоров ыһыахтарга наар кынаттаһарбын бэлиэтии көрөн, бэйэтин оннугар бэрэссэдээтэлинэн талларбыта. Инньэ гынан, ыһыахтарга жюрига үлэлиирим, улуус оччотооҕу баһылыга Александр Петровтан оһуохайы тэрийиигэ бириис туруорсарым, ол түмүгэр олохтоох бүддьүөттэн үп көрүллэн, үҥкүү тылын этээччилэр сыаналаах бириистэринэн бириэмийэлэнэр буолбуттара. Ону таһынан, өрөспүүбүлүкэтээҕи ыһыахха ыҥырдахтарына, улуустан хайаан да икки этээччини ыытарбыт, сөмөлүөтүнэн кэлэ-бара айаннарын улуус уйунара. Түмсүү бэрэссэдээтэлин быһыытынан, мин оһуохайдьыттарбын арыаллаан, ыаллыы Үөһээ Бүлүү, Ньурба улуустарын ыһыаҕар уонна Дьокуускайга барса сылдьыбытым.                               
Идэбинэн суруналыыс буоламмын, араадьыйанан улууһум олоҕум-дьаһаҕын сырдатарым, онуоха араадьыйаҕа уонна хаһыакка хайаан да оһуохайдьыттары ойуччу тутан сырдатар этим, инньэ гынан, оһуохайдьыттар миигин бэйэлэрин киһилэрин курдук ылыналлара.

2010 с.  улуус оһуохайдьыттарын сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Иннокентий Чириков Үөһээ Бүлүүгэ Тамалакааҥҥа күрэхтэһиигэ илдьэн, оһуохай этиттэрбитэ. «Кынаттаһарга этээччини оруобуна сөпкө тэтимнээн батыһаҕын, куолаһыҥ чуолкай, улахан, онон бэйэҥ эмиэ хайаан да этиэххин наада», – диэбитэ. Онтон ыла оһуохай этэ сылдьабын. Билиҥҥи курдук, оччолорго кылыһахтаан этэргэ үөрэтии диэн төрүт суоҕа, инньэ гынан, бэйэм баҕабынан оһуохайга, үҥкүү тылын таһаарарга тардыспытым диэххэ сөп. Өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр этээччи Мария Егорова 2014 с. Тойбохойго буолбут түһүлгҕэ аҕатын аатынан бэйэтин анал бирииһин туттарбыта уонна: «Бу этэр тэтимҥин уларытыма, кылыһах бэйэтэ киириэҕэ, атыттары үтүктүмэ», -- диэн сүбэлээбитэ.

Баҕалаахха аан аһаҕас

– Дьокуускай куораттааҕы, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах «Оһуохай» айар сойууска хаһааҥҥыттан сылдьаҕыный?

– Куораты булуохпуттан, бэйэм баҕабынан тиийбитим. Идэтийбит этээччилэр бары ылыммыттара уонна 2014 сылтан бэрэссэдээтэли солбуйааччынан талбыттара. Куоракка «Оһуохай» түмсүү тэриллибитэ 37 сыл буолла. 2011 сылтан Александр Данилов салайар. Кини салайааччы буолуоҕуттан, бастатан туран, түмсүү куорат таһымыттан тахсан, кэҥээн, өрөспүүбүлүкэтээҕи айар сойуус быһыытынан Юстиция министиэристибэтигэр бигэргэннэ. Куоракка ыытыллар оһуохай тэрээһиннэрин барытын бу сойуус  тэрийэр. Куорат пааркатыгар анал миэстэ ылан, Оһуохай искибиэрин оҥорбуппут, истиэндэҕэ түмсүү салайааччыларын уонна өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр бастыҥ этээччилэр хаартыскалара сыһыарыллан турар. Сайыҥҥы, күһүҥҥү кэмнэргэ хас өрөбүл ахсын пааркаҕа, оттон кыһыҥҥы өттүгэр «Арчы» дьиэтигэр оһуохай ыытыллар. Үҥкүү тылын этээччилэр, оһуохайдьыттар маастарыстыбаларын үрдэтэн, анал ааттары иҥэрэллэр. Айар сойууска ким баҕалаах, оһуохайы, саха төрүт култууратын сэҥээрээччи хаһан баҕарар киириэн сөп. Аан аһаҕас.

– Оһуохай күрэхтэһиилэригэр хас биирдии этээччи барар-кэлэр айанын бэйэтэ уйунан кыттар. Улуустарга култуура управлениета айан ороскуотун уйунар буоллаҕына, биһиэхэ оннук суох. Олоҥхо ыһыахтарыгар мээрийэ биһигини Дьокуускай куорат хамаандатын састаабыгар киллэрбэт буолан, хас биирдии оһуохайдьыт бэйэтин суотугар сылдьар. Холобур, мин улуустарынан күрэхтэһиилэргэ уонна Олоҥхо ыһыахтарыгар кыттан кэллим. Барытыгар сүрүн бириискэ да тиксибэтэрбин, биир идэлээхтэрим хайдах этэллэрин истэбин-көрөбүн, уопут атастаһабын. Оһуохайга үчүгэй этээччи түһүлгэтигэр сылдьан үҥкүүлэстэххинэ, сылайбаккын, хата, күүс-уох ылаҕын, санааҥ чэпчиир.

– Марта, эн оһуохайга эдэр сааскыттан тартаран, үҥкүү тылын бэйэҥ таһаараҕын, 2022 с. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Дархан этээччитэ» аатын ылбытыҥ. Суруналыыс быһыытынан, оһуохайдьыттары сырдатан икки кинигэни таһаардыҥ.

– Оннук. Олоҥхоҕо уонна олоҥхоһуттарга Бырабыыталыстыба өттүттэн улахан өйөбүл оҥоһулунна. Улуустар аайы Олоҥхо дьиэлэрэ тутуллан, олорго ыстаат көрүллэн, хамнастаах дьон үлэлииллэр. Оттон биһиги, оһуохайдьыттар, уопсастыбаннай тэрилтэ быһыытынан үлэлии-хамсыы сылдьабыт. Анал дьиэбит суох, «Арчы» духуобунай кииҥҥэ  биир хостоохпут, оһуохайы өрөбүлгэ ыытарга эрэ көҥүллээхпит.

Итинник үп-харчы өттүнэн өйөммөтөрбүт даҕаны, оһуохай сайдарын туһугар утумнаахтык үлэлии-хамсыы сылдьабыт. Салайааччыбыт Александр Джурович кыһамньытынан, кинигэ бөҕөтүн бэчээттэттибит, Оһуохай күнэ олохтонорун ситистибит. Оһуохай киһи сүрүн уһугуннарар, чэбдигирдэр, санаатын күүһүрдэр, дьону-сэргэни сомоҕолуур сүдү күүстээх норуот үҥкүүтэ буолар, ону учуоттаан кэлэр өттүгэр болҕомто ууруллуо диэн эрэнэбин.
Оттон улуустар тустарынан эттэххэ, ханна үчүгэй түмсүү баар, дьаһалта өйүүр сиригэр үлэ тиргиччи ыытыллар. Холобур, Сунтаарга улуу оһуохайдьыт Сергей Зверев аатынан тоҕус оһуордаах түһүлгэни өрөспүүбүлүкэ таһымынан үһүс төгүлүн кыайа-хото ыыттылар. Намнар бэркэ үлэлииллэр: олунньу ый бастакы нэдиэлэтигэр Оһуохай күнүн ыыталлар, элбэх этээччини үүннэрдилэр. Мэҥэ Хаҥаласка ыччат оһуохайга тардыһыыта улаатта!

Сунтаарга урукку сыллартан биир суруллубатах сокуон баар: бастыҥ этээччи хайаан да, бэйэтин ааттатар, сатаатар биир үөрэнээччини үөрэтиэхтээх. Ол ирдэбили тутуһаннар, норуот ырыаһыттара, оһуохайдьыттар Екатерина Захарова, Мария Егорова үөрэнээччилэрэ Дархан этээччи Лариса Иванова (Дьаархан) элбэх ыччаты уһуйда, билигин да үөрэнээччитэ элбэх. Кинини кытта биир кэмҥэ тахсыбыт Мария Афанасьева (Сунтаар, Кутана), Сахаайта Мойтохонова (Үөһээ Бүлүү) элбэх оһуохайдьыты үүннэрэн таһаардылар.

Инникитин оскуолаларга эбии үөрэхтээһин чэрчитинэн, оһуохайы үөрэтээччилэргэ хамнас көрүллэрэ буоллар, ыччаты оскуола саастан үөрэтиигэ улахан хамсааһын тахсыах этэ. Холобур, киин куораты ыллахха, биһиги оһуохайдьыттар оҕолору кытары үлэлиэхпитин төһө да баҕарбыппыт иннигэр, оскуолаларга туора киһи сылдьара төрүт көҥүллэммэт, аны дьарыктыырга үлэ күнүгэр анал миэстэбит суох. Онон, бу эппит боппуруостарым быһаарыллан иһэллэрэ буоллар, оҕолору, ыччаттары төрүт култуураҕа уһуйарга эбии кыахтар үөскүө этилэр.

Түмүкпэр «Ил Түмэн» хаһыат ааҕааччыларын, Оһуохай күнүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин! Дьолу-соргуну, чэгиэн доруобуйаны, түмсүүлээх буолууну баҕарабын.    

Хаартыскалар  Марта Николаева архыыбыттан.