Уопсастыба

Оонньооботох оҕо саас

Таатта улууһун Амма нэһилиэгин олохтооҕо, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ Пантелеймон Пантелеймонович Аввакумов быйыл 90-с хаарын уулларда. Аҕата сэриигэ ыҥырыллыбытын туһунан ытык кырдьаҕас маннык кэпсиир:

– Мин 1934 сыллаахха Сиэллээх нэһилиэгэр, Ньукулай Кытыла диэн сиргэ күн сирин көрбүтүм. Аҕам  Пантелеймон Васильевич Авакумов, ийэм Мария Терентьевна «Көрдөрүүлээх» диэн холкуос чилиэннэрэ этилэр. Айылҕаттан тэрийэр дьоҕурдаах, дьаһаллаах киһи буолан, аҕабын биир дойдулаахтара холкуос бэрэссэдээтэлинэн, биригэдьииринэн талан үлэлэппиттэр. Дьэ ол курдук, дойдубут туһа диэн, холкуостарын аатын курдук, үчүгэй көрдөрүүлэри ситиһэн, бэрт иллээхтик-эйэлээхтик үлэлээн-хамсаан олорбуппут. Онтон «сэрии» диэн тыл бүтүн алааһы аймаан киирбитэ.

– Аҕаҥ сэриигэ ыҥырыллыбытын өйдүүгүн дуу?

– Ээ, бу диэн өйдөөбөппүн, үдүк-бадык, туман быыһынан, ханна эрэ өйбөр-санаабар ыраах баар. Кэлин билбиппинэн, сэриигэ иккитэ төхтүрүйэн ыҥырыллыбыт. Аҕам туһунан ийэбиттэн ыйыппыппар: «Сэриигэ барда», -- диэн хоруйдаабыта. Арай, түннүгүнэн көрдөхпүнэ, кэлэн атын баайа турара. Ол бастакеы ыҥырыы кэнниттэн эбит, ону холкуоска биригэдьиирдиирин иһин төнүннэрдэхтэрэ буолуо дии саныыбын. Ол эрээри, уһаппатахтара, 1941 сыл күһүөрү эмиэ ыҥыран, илдьэ барбыттара. Кини 1906 сыллаах төрүөх этэ.

– Сэрии толоонуттан туох эмит суругу тутар этигит дуо?

– Ону төрүт өйдөөбөппүн. Сэрии бүппүтүн эрэ кэннэ билбиппит, орто дойдуга олоҕу бэлэхтээбит төрөппүт күндү киһим 1944 сыллаахха муус устар 27 күнүгэр Украина Донецкай уобалаһын Макеевка диэн куораты ньиэмэстэртэн босхолооһуҥҥа бааһыран, 1590 №-дээх госпитальга сырдык тыына быстыбытын туһунан. Ол уобаласка, Макеевкаҕа сэрии сылларыгар улахан кыргыһыылар буолбуттар, онно күн бүгүн даҕаны буулдьа тыаһа ыйылыырыттан хараастабын...
Үйэлээх сааспар аҕам мөссүөнүн улаханнык өйдөөбөтөрбүн да, куруук бэйэбин кытта илдьэ сылдьабын. Бу санаатахпына, ыар кэми олох бэйэтэ умуннарар, кыра өйдөбүлү эрэ хаалларар быһыылаах. Дьиҥинэн, 1941 сыллаахха, сэрии саҕаланыытыгар сэттэ сааспын туолбут оҕо буоллаҕым. Тугу барытын өйдүүр-билэр сааһым. Тиҥинии-таҕыныы турбут холкуос олоҕо-дьаһаҕа сэрии саҕаланаатын кытары тохтообута. Бэл, айылҕа кытта тымныынан тыалырбыта, ол сайын уот кураан сатыылаан, от-бурдук үүммэтэҕэ. Күн кыһалҕата оонньуу-көрүү сылдьыбыт оҕолор бука бары сэриигэ барбыттар оннуларыгар үлэбит саҕаламмыта. Биһиги ийэбитин батыһа сылдьан, туох баарынан үлэлээбиппит, ким от үлэтигэр, ким – хотоҥҥо, ким – бааһынаҕа. Туораах бурдук сиир инниттэн ыарахан үлэни толорбуппут. Куруук аччык сылдьар дьылҕаламмыппыт.
Оскуола диэнтэн маппытым. «Көрдөрүүлээх» холкуос учаастагыттан Чычымахха киирэн үөрэнэрбит. Күн аайы кэлэ-бара, түөрт көһү хаамтахха үөрэххэ тиксэриҥ. Убайым Ньукулай үөрэхтээх буолар дьылҕата таайан, төһө да аччыктаатар, үөрэммитэ. Миэхэ ол кыаллыбатаҕа. Сэрии сылын оҕолоро үөрэхтэн маппыт элбэх. Олохпор биир баҕа санаам онон туолбатаҕа. Бастаан холкуос, онтон сопхуос үлэһитэ буолбутум, арааһы бары үлэлээбитим.

Күөх суугун харыстабылыгар

– Пантелеймон Пантелеймонович, эн өр сыл устата ойуур харыстабылыгар үлэлээбитиҥ. Ол туһунан сэһэргээ эрэ.
– Сопхуоска оробуочайдыы сылдьаммын, 1973 сыллаахха, балаҕан ыйыгар, ойуур хаһаайыстыбатын оройуоннааҕы тэрилтэтигэр лесник быһыытынан үлэҕэ киирбитим. Харбалааҕы, Чычымаҕы, Охотскай Перевоһу көрөр эбээһинэстэмитим. Икки сыл үлэлээбитим кэнниттэн, тиэхиньик-лесовод эбээһинэһин сүктэрбиттэрэ. Оччолорго нэһилиэк, оройуон бары тутууларын, оттук маһын кэрдиигэ дэлээнэ оҥоһуллара. Сылга баһаам элбэх мас кэрдиллэрэ. Дьэ ону көрөн-истэн кэртэрэрбит, дэлээнэ быһан биэрэн баран, хайдах кэрдибиттэрин, чөҥөчөктөрө төһө үрдүгүн, учаастактарын төһө ыраастаабыттарын, кэрдибит мастарын мутугун хайдах дьаһайбыттарын бэрэбиэркэлиирбит. Маһы көҥүлэ суох кэртэрбэт этибит. Уонна оттон тыаҕа уот турбатын туһугар сыралаһарбыт. Хас биирдии үлэһиккэ араас былааны биэрэллэрэ. Ойуур хаһаайыстыбатыгар үйэ чиэппэрэ үлэлээбитим, 1998 сыллаахтан бочуоттаах сынньалаҥҥа олоробун.
Үлэлээбит кэллэктиибим сүрдээх түмсүүлээҕэ, бары да туруу үлэһит дьон этилэр. Оройуоҥҥа икки бэтилиэккэ устатыгар бастыҥ үлэһит аатын ылан, бэрэдэбииктэр сүлүөттэригэр сылдьыбытым, Дьокуускайга биирдэ бара сылдьыбытым. «Кырааматам», «Хайҕал суругум» элбэх, бэл, Миниистирдэр Сэбиэттэриттэн кытта «Бочуотунай кырааматалаахпын. Ол аата, үлэһит быһыытынан сирдэрбэтэхпин, таһаарыылаах үлэм сыаналаммыт диэн сыаналыыбын.

Көлүөнэ ситимэ
Сэрии сылларыгар тулаайах хаалан, ойуоккалыы оонньуур оҕо сааһыттан холкуос ыарахан үлэтин билэн улааппыт Пантелеймон Пантелеймонович күн бүгүн элбэх оҕо аҕата, эһэтэ, хос эһэтэ буолар. Ол туһунан ытык кырдьаҕас маннык этэр:

– Удьуорум тэнийэр уураахтаах буолан, аҕа, эһэ, хос эһэ буолар дьолу билбит киһибин. Соҕотох бэйэм түөрт көлүөнэм ситимин көрө олоробун. Мантан ордук бу орто дойдуга дьол баара буолуо дуу? Олохпор сүрэҕим аҥаарын Анна Сидорованы көрсөн ыал буолуум, олоҕум инникитин түстээбитэ. Эр киһи буолан үлэттэн илиибин араарбакка үлэлээн кэллим, дьиэ иһинээҕи-таһынааҕы үлэни толоробун, билигин да аһыыр аһы астыыбын. Ийэбит Анна Егоровна минньигэс астаах хаһаайканан биллэрэ. Онон минньигэстик астаммыт  аһы аһыырбын  сөбүлүүбүн. Уонна өбүгэлэрбин батан, Байанайдаах булчут аатыран, кыра да, улахан да булка сылдьан, бэйэм кэммэр сөптөөх куһу-хааһы, кыылы-сүөлү бултаабыт оҕонньорбун. Тоҕус уон хаарбын уулларан олорон, дьиэ кэргэниҥ туруктаах, үлэни сыаналыыр буоллаххына эрэ, олох табыллар диэн туһаайан этиэм этэ.
Үлэлээтэххинэ эрэ олоххун оҥостоҕун. Үлэлиир үлэҕин ис-искиттэн сөбүлүөххүн, ылыныаххын наада. Үчүгэй үлэ -- үчүгэй олох мэктиэтэ. Онтон аҕа буоллаххына, эн санныгар улахан эппиэтинэс сүктэриллэр. Мин наһаа  дьиэмсэхпин уонна оҕомсохпун. Ийэбит балыыһаҕа киирдэҕинэ, кыргыттарым баттахтарын сарсыарда аайы икки гына өрөн, лиэнтэлээн ыытарым. Үһүөн уһун суһуохтаахтара. Аны ийэлэрин аһын суохтатымаары, алаадьы астыырым, миини, торуойу ааһан иһэн буһарарым. Уолаттарым булду бултууллар, от-мас бары үлэтигэр үлэлээн кэллилэр. Барыта үөрүйэх буоллаҕа.

Эдэр ыччакка

– Билигин сайдыылаах кэм, киһи баҕарбытын барытын толорор, ылар кыахтаах. Буола турар анал байыаннай дьайыы түргэнник түмүктэннэр... Аан дойду сэриитэ эрэ буолбатар, биһиги оҕо сааспыт алдьархайа эрэ хатыламматар... Киһи бастатан туран, дойдумсах буолуохтаах. Ийэ дойдутун кыра эрдэҕиттэн таптыахтаах, тулалыыр айылҕатын харыстыахтаах. Аҕа саастаах көлүөнэ олоҕун холобур оҥостон, инники сайдыыны түстүөхтээх. Онтон уонна саха саханы элбэтиэхтээх, удьуорун салгыахтаах.

– Пантелеймон Пантелеймонович, кэпсээниҥ, ычакка сүбэҥ-амаҥ иһин махтанабыт, кытаанах, сэгиэн-чэбдик доруобуйаны баҕарабын. Саха чиргэл тиитэ дириҥ силистэнэн үйэлээх  мас буоларын курдук,  олоҕуҥ өссө да уһаатын, саҥа лабаалар сыллата сыдьааннаргынан үүнэ-чэчирии турдуннар.

Хаартыскаҕа Егор Иванов түһэриилэрэ