Уопсастыба

Ол кэнниттэн бу ыар сураҕы дииктэр Юрий Левитан куолаһа араадьыйа долгунунан сойуус үрдүнэн көтүппүтэ. Онтон Саха Сиригэр суостаах сурах, дойду килбэйэр кииниттэн алта чаас хойутаан, ыһыах үгэнигэр хара былыттыы халыйбыта. «Хабыр хапсыһыылаах, хаан тохтуулаах, харах уулаах Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмыта» диэни иһиттэхпинэ мин өйбөр-санаабар тутатына кыра эрдэхпиттэн истэр ырыам тыллара тиллэн кэлэллэр. Дьэ, бу ханнык ырыа буолуо дии саныыгын, күндү ааҕааччым? Биллэн туран, Аҕа дойду көмүскэлин гииминэн буолбут «Священная война» («Ытык сэрии») диэн ырыа. Бүгүн бу ырыа устуоруйатын билсиэхпит.

«Ытык сэрии» ырыаны истибэтэх киһи суоҕа буолуо, кини норуокка «Вставай, страна огромная!» диэн бастакы строкатынан киэҥник биллэр. Ырыа муусуката суостаах марш тиэмпэлээх уонна киэҥник сыыйыллан ылланар мелодиялаах.

Киһи өйүгэр-санаатыгар хатанан хаалар уратылаах ырыа бастакы нуоталарыттан  кыһыыны-абаны, өстүйүүнү, итиэннэ өрө күүрүүнү уһугуннарар. Оннооҕор кыра оҕоҕо итинник иэйии үөскүүрүн мин бэйэбинэн билбитим. Ол курдук, оҕо сылдьаммын, бу ырыаны иһиттим эрэ, харахпар тэлэбиисэргэ көрбүт киинэлэрим хартыыналара ойууланан кэлэллэрэ уонна тутатына хорсун-хоодуот сэбиэскэй саллаат буоламмын өстүйэр ниэмэспин кырга оонньуохпун баҕаран кэлэрим. Онтон арыый да улаатан, ырыа тылын-өһүн дьүүллээн истэр буолбуппар, чахчы дойдуга бэриниилээх буолуу иэйиитэ өйбөр-санаабар иҥпитэ диэтэхпинэ омуннаабаппын.

Ырыа кырыыстаах фашист хараҥа күүһүн утары өлөр кыргыһыыга бүтүн дойдуну атаҕар туруорар күүстээх тыллартан саҕаланар. Онтон хос ырыатыгар ытык сэрии кэмигэр дьоҥҥо-сэргэҕэ уордайыы дохсун долгуннуу кыынньара ойууланар. Иккис күпүлүөтүгэр төлөннөөх өстөөххө күүстээх утарсыыны биэрэр туһунан кэпсэнэр. «Ийэ дойду үрдүнэн хара кынаттар көтө да сорумматыннар, киэҥ хонуулары өстөөх тэпсэ да санамматын», - диэн үһүс күпүлүөккэ суоһарҕаныы иһиллэр. «Сытыйбыт хара дьайдаах фашист сүүһүн буулдьанан ытыахпыт, сидьиҥ нэгэй хоруобун бөҕөтүк саайыахпыт», -- диэн өстөөҕү кыайар бигэ санаанан ырыа түмүктэнэр.

«Ытык сэрии» ырыа тыла оччотооҕу суостаах-суодаллаах балаһыанньаны толору арыйар уонна фашизм хара дьайыгар кыырыктаах утарылаһыыга кубулуйбут дьон хомолтотун, ыар санаатын, уордайыытын кэпсиир. Бу тыллар сэбиэскэй саллаат бойобуой тыынын үрдэтэллэрэ, санаатын бөҕөргөтөллөрө. Онтон ырыа тэтимнээх мелодията хайа баҕарар киһи субу, сибилигин ойон туран, саа-саадах тутан, сэриилэһэ турунуоҕар айылаах иэйиини уһугуннарар ураты күүстээх.

Албан ааттаах суол

Дьэ, маннык өрө күүрүүлээх ырыаны ким, хаһан, хайдах айбытай? Биллиилээх сэбиэскэй бэйиэт, литэрэтиирэҕэ уонна ускуустубаҕа Сталин бириэмийэтин лауреата Василий Иванович Лебедев-Кумач «Ытык сэрии» хоһооно, сэрии саҕаламмыт иккис күнүгэр, о.э. 1941 с. бэс ыйын 24 күнүгэр, «Известия» уонна «Красная звезда» хаһыаттарга бэчээттэммитэ. Онуоха, сэбиэскэй композитор, хор дирижера, хормейстер, педагог, ССРС народнай артыыһа, Сталин бириэмийэтин икки төгүллээх лауреата, искусствоведение дуоктара, генерал-майор Александр Васильевич Александров бу хоһоону көрө түһээт, тутатына муусука айбыта. Кини ырыа тылын-өһүн уонна нуотатын бэчээттиир бириэмэтэ суоҕа, ол иһин миэлинэн дуоскаҕа суруйбутун салайар ансаамбылын ырыаһыттара, муусукааннара тэтэрээттэригэр уһулан ылбыттара. Өссө биир күн эрэпитииссийэҕэ барбыта. Дьэ, онтон бэс ыйын 26 күнүгэр ССРС Кыһыл знамялаах ырыа уонна үҥкүү ансаамбылын бөлөҕө Бөлөрүүскэй баксаалга «Ытык сэрии» ырыаны аан бастаан толорбута. Көрөөччүлэр ахталларынан, бу күн ырыаны биэстэ субуруччу ыллаабыттар. Ырыа ылламмыт бэлиэ күнүн үйэтитэн, 2005 с. ыам ыйыгар баксаал дьиэтигэр мемориальнай дуоска туруоруллубута.

Ол эрээри, бу ырыа тутатына норуокка киэҥник тарҕамматаҕа. Тоҕо диэтэр, алдьархай дорҕоонноох ырыаҕа түргэн кыайыы туһунан буолбакка, ыарахан өлүүлээх хабыр хапсыһыы ылланар диэн оччотооҕу салалта биһирээбэтэҕэ. Онтон вермахт Калууганы, Ржевы ылбытын эрэ кэннэ, 1941 с. алтынньы 15 күнүттэн Бүтүн сойуустааҕы араадьыйаҕа күннэтэ, сарсыарда аайы Кремль кураанын тыаһын кэнниттэн, «Ытык сэрии» иһиллэр буолбута. Сэрии кэмигэр ырыа иккитэ, 1941 с. уонна 1942 с., грампластинкаҕа уһуллубута. Сэрии кэнниттэн ССРС-ка уонна тас да дойдуларга ылланара, хас да омук тылынан тылбаастаммыта. 2007 с. ыам ыйын 22 күнүгэр, А.В. Александров аатынан Арассыыйа аармыйатын ырыа уонна үҥкүү ансаамбылын толоруутугар, Брюссельга НАТО ыстаап-кыбартыыратыгар дохсун ытыс тыаһынан толоруллубута.

Ырыа тула мөккүөр

1990-с сылларга сэбиэскэй баартыйа цензурата суох буолбутун кэннэ, «Ытык сэрии» тиэкиһин ким айбытын туһунан боппуруос уопсастыбаннай көрдөрөр-иһитиннэрэр сириэстибэлэр ортолоругар көтөҕүллүбүтэ. Бу бэчээккэ таһаарыылары суруйбут искусствоведение дуоктара Евгений Левашев ырыа тиэкиһин чахчылаах айааччытынан Ярославскай уобалас Рыбинскайыттан төрүттээх, тыл үөрэхтээҕэ Александр Боде буолар, итиэннэ кини тиэкиһи Аан дойдутааҕы Бастакы сэрии кэмигэр суруйбута диэн эппитэ. Онон Василий Лебедев-Кумаһы плагиатка балыйбыттара.

Мөккүөрү быһаарар сыалтан, суут буолбута. Суут дьыаланы көрөн баран, плагиатка балыйыыны «чахчыта суоҕунан аахпыта уонна айааччы аатын, чиэһин киртитэр, дьылабыай репутациятын холуннарар» диэн быһаарбыта, итиэннэ «Ытык сэрии» ырыа тиэкиһин айааччынан дьиҥнээхтии В.И. Лебедев-Кумач буоларын ыйбыта. Ол эрээри, мөккүөр билигин да уостубат, кэмиттэн кэмигэр ырыа айыллыытын тула араас сабаҕалааһыннар тахса тураллар.

Аҕа дойду Улуу сэриитин саамай биллэр полководеһа Георгий Константинович Жуков «Ытык сэрии» ырыаны истэн баран, «өлбөт үйэлээх» диэн эппитэ. Чахчы сыл-хонук ааһар, онтон Аҕа дойду көмүскэлин гииминэн буолбут ырыа, ол ааспыт дьулаан сыллар туоһулара буолан, ылланна туруо диэн бигэ эрэллээхпин.

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаламмыт бэлиэ күнүгэр номох буолбут устуоруйалаах, билигин даҕаны уһулуччу суолталаах ырыаны ахтан-санаан ааһарбыт тоҕоостоох. Онуоха, Айгыр-силик Аан ийэ дойдубутугар ил-эйэ олохтонон, сэриигэ ыҥырар ис хоһоонноох ырыалар аны хаһан да айыллыбаттарын туһугар Үрүҥ Айыы Тойонтон көрдөстөхпүт буолуохтун.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Хаартыскалар куйаар ситимиттэн