Уопсастыба

Киһи олоҕор, бэйэ лиичинэс быһыытынан сайдарыгар кинигэ улахан оруоллааҕын ким да утарбата буолуо. Ол эрээри, өйдөөбөт, ылыммат дьон эмиэ баар буолуон сөп. Аныгы кэмҥэ кинигэни умсугуйан туран ааҕар дьон аҕыйах, үксүгэр информацияны хантан баҕарар ылаллар, ол иһин кинигэни ааҕарга тиэтэйбэттэр диэн этии харбыт быластыыҥка курдук туох баар муннуктан дуораһыйар.

Ыччат санаата

М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай үнүбэрситиэт Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын үнүстүүтүн иһинэн “Сэргэлээх уоттара» литэрэтииринэй куруһуок үлэлиир. Бу түмсүү ыччаттара араас тэрээһиннэргэ, суруйааччылары кытта көрсүһүүлэргэ, “Тэтим” араадьыйаҕа сылдьаллар, санааларын этэллэр. «Бу эйгэҕэ баар буоларбытынан, сахалыы ааҕыыны көҕүлүүр аналбытын билинэбит. Мин санаабар, инникитин сахалыы суруйар суруналыыс, литэрэтиирэ үлэһитэ, учуутал идэтигэр үөрэнэр ыччаттар аахпат буоллахтарына, ол онтон ордук биһиги эйгэбит эмсэҕэлиир. Ол аата, идэлэрин билбэт, таһымнара мөлтөх исписэлиистэр тахсаллар”,-диэн этэллэр.

Устудьуон Сайыына Черкашина: “Ааҕыы дьиэ кэргэнтэн саҕаланар. Оҕо куруутун кинигэни ааҕа сырыттаҕына сайдар. Кинигэттэн киһи  тыла-өһө сайдар, өйө-санаата, билиитэ–көрүүтэ кэңиир. Холобур, оҕо иһитиннэрии, дакылаат, реферат суруйар түгэнигэр, бибилэтиэкэттэн наадалаах кинигэтин  булан туһанара ордук», — диэн этэр. Манан сибээстээн оҕо ааҕар култууратын үрдэтии — бу оскуола, учуутал, бибилэтиэкэ эрэ кыһалҕата буолбакка, төрөппүт сүрүн  соруга буолуохтааҕын сөпкө өйдөөн болҕомто уурар кэм кэллэ.

Оттон саха салаатын 4-с кууруһугар үөрэнэр Тимофей Гаврильев бу курдук этэр: “Ол эмиэ ыччат хайдах да гынан утары барбат төрүөттээх.  Ааҕыы эмиэ көрүҥнээх буоллаҕа. Оҕолор, ыччаттар үөрэхтэрин кыһаларыгар ирдэбил быһыытынан интэриниэккэ, араас саайтарга, электроннай бибилэтиэкэҕэ ааҕаллар. Ону төлөпүөн тутуурдаах оҕону көрдүҥ да, тута оонньуу олорор дии саныыр сатаммат. Кинигэни эмиэ олус элбэхтэ ааҕабыт. Ол эрээри, үгүс ыччакка кинигэни ааҕыыны таптатарга, сөбүлэтэргэ арыый да уустук соҕус”.

Хайа баҕарар төрөппүт оҕото үөрэхтээх, култууралаах, бары өттүнэн дэгиттэр сайдыылаах буола үүнэн тахсарыгар баҕарар. Оҕону иитиигэ биир наадалаах көрүнүнэн оҕо кинигэтэ, оҕо литэрэтиирэтэ буолар. Билигин киһи туохтааҕар да киэн туттар киэргэлинэн билии-көрүү буолар. Онтон билиини киһи элбэхтик үөрэнэн, ааҕан хасыһан булар. Ордук уус-уран литэрэтиирэ оҕо өйүгэр-санаатыгар сабыдыаллыыр, киһи хараахтарын саамай үчүгэй өрүттэрэ сайдарыгар көмөлөһөр, оҕону толкуйдуурга үөрэтэр.

Кыһалҕа кыһайар

Кинигэни ааҕыы мөлтөөһүнүгэр үксүгэр глобализация содулун буруйдууллар. Дьиэ кэргэнинэн ааҕыы үгэһэ симэлийэн эрэр, дьиэтээҕи бибилэтиэкэ хаҥаабат диэн санаанан салайтараллар. Ол, биллэн турар, төрөөбүт тылынан холкутук ааҕыыга-суруйууга охсор. Дьон аахпат буолла диир эмиэ сыыһа курдук. Тоҕо диэтэххэ, дьон – сэргэ айымньылары буолбакка, бэйэтин интэриэһин тула литэрэтиирэни ааҕар буолла. Оннук киһи сайдар, бэйэтин таһымын үрдэтэр. Холобур, араас урбаанньыттар, блогердар, экэнэмиистэр уо.д.а. Оттон чуолаан кинигэни… кинигэни ааҕыы дьоҥҥо мөлтөөтө диир оруннаах буолуо.

Норуодунай суруйааччы Софрон Данилов этэн турардаах: “Кинигэ — син киһи кэриэтэ. Сорохторун сөбүлүүгүн, таптыыгын, үйэ саас тухары доҕор-атас оҥостоҕун, сорох­торун соччо аахайбаккын, ону ааһан ардыгар абааһы көрө саныырдаах буолаҕын. Сорох кинигэни долбуур түгэҕэр быраҕаҕын, сорох кинигэни сотору-сотору ааҕаҕын. Дьон да оннуктар ээ. Сорох киһини тумна хаамаҕын, сорох киһини кытта көрсүөххүн, сэһэргэһиэххин баҕараҕын”. Кырдьык да, оннук. Уонна биири өйдүөххэ наада: кинигэни дьоннор суруйаллар. Ол дьон сүрэхтэрин сылааһа, өйдөрүн төлөнө кинигэ сирэйдэрин истэригэр сөҥөн сырыттахтара. 

Уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕэр «Кыһалҕа кыһайар» диэн этии баар. Бу олус туһалаах олох үөрэҕэ буолар. Элбэх сыллар тухары ааҕыы мөлтөҕүттэн сылтаан, бу кыһалҕа бүтүн омугу кыһайыан сөп эбит. Ол да буоллар, киһи кыайбатын да кыайарыгар тириэрдэр кыахтаах диэн суолдьут сулустуу санааланан, сырдыгы ыраланан, бүгүҥҥү туругу ырытан, анааран, олоҕу хамсатан, сахалыы ааҕыыны үксэтиэххэ, үгэскэ кубулутуохха диэн ыҥырабын.

Эспиэрт санаата

Саргылана Ноева, Гуманитарнай чинчийии үнүстүүтүн научнай үлэһитэ, тыл билимин хандьыдаата, "Ааҕар Саха сирэ" түмсүү көҕүлээччитэ:

-Ааҕыы култуурата мөлтөөн турар төрүөтэ элбэх. Маҥнайгынан, кэммит уратыта, информация элбэҕэ дьайар, оҕону-ыччаты аралдьытар социальнай  ситими, көмпүүтэр оонньууларын кытта кинигэ туруулаһар (конкуренциялаһар) кыахтаах дуо?

Онуоха эмиэ атын ньыма-көмө толкуйданара ирдэнэр. Үчүгэй хаачыстыбалаах айымньыны билиҥҥи элбэх кинигэ быыһыттан булан ылар наада. Кинигэ лааппыларыгар олус элбэх кинигэ баар эрээри, дьиҥ-чахчы кэрэхсэбиллээх айымньы аҕыйах. Оҕоҕо-ыччакка аналлаах, оҕо, сэҥээрэр жанрдаах литэрэтиирэ суох. Аны туран сахалыы көҥүллүк ааҕар, саҥарар сатабыл, хомойуох иһин, мөлтөөн иһэр. Оҕо тиэкис 80% өйдөөбөт буоллаҕына, тоҕо ааҕыаҕай. Ити билиҥҥи күн кыһалҕаларыгар тирэҕирэн, ааҕыыга көҕүлүүр саҥа ньымалары тобулар сорук турар.

Оҕо литэрэтиирэтэ, бастатан туран, инники күөҥҥэ тахсыахтаах. Урут сэбиэскэй литэрэтиирэ суруйааччылара, улахан бөдөҥ айымньыларын тэҥэ оҕоҕо эмиэ анаан айаллара-туталлара. Судаарыстыба тыл, литэрэтиирэ сайдыытыгар бэлиитикэтэ оннук этэ. Оҕо саха айымньытын билигин аахпатаҕына, 20 сылынан аахпата биллэр. Оччоҕо кини оҕолоругар сахалыы ааҕыыны тэрийэр наадатын өйдүө да суоҕа. Аныгы кэмҥэ чахчы үчүгэй айымньыны дьоҥҥо бигэргэтии биэрэн, ааҕарга көҕүлүүр экспиэр дьон баар буолуохтаахтар.

Суруйар-айар дьону көҕүлүүр ботуччу харчылаах литература бириэмийэтэ баар буоллаҕына, литература хаачыстыбата эмиэ тупсуон сөп. Оҕоҕо аналлаах  айымньыны айыыга бириэмийэни Р.Федотов урбаанньыт үбүлээн, З.Архипова салайар "Алта" кыһата көҕүлээн үлэлэтэн эрэллэрэ олус бэрт.

Идэлээх литэрэтиирэни чинчийээччилэр да, көннөрү ааҕааччы да санаатын үллэстэр платформата баар буолуохтаах. Саҥа ааттары, сонун айымньыны булан ыларга туһаайыылаах сонун күрэхтэр ыытыллыахтаахтар. Ол санааттан салайтаран биһиги уопсай ситим үлэлиирэ ордук хотоойулаах буолсу диэн билим, үөрэҕирии, тыйаатыр, бибэлэтиэкэ, кинигэ кыһатын о.д.а. эйгэ үлэһиттэрин түмэр "Ааҕар Саха сирэ" хамсааһыны үлэлэтэ сылдьабыт. Кыһалҕа элбэх, онон инники сорук эмиэ элбэх.

Алтынньы ыйга "Кэскил" оҕо кыһатын кытта оҕо ааҕыытыгар, оҕоҕо аналлаах испэктээх хайысхатын сырдатар, үлэ ньымаларын тобулар соруктаах страт-сессия тэрийэр санаалаахпыт. Ааҕыыны кытта тылбыт, өйбүт-санаабыт, култуурабыт таһыма ыкса ситимнээҕин умнумуоҕуҥ.