Уопсастыба

Курааҥҥа тыллыбыт ньургуһун

Кэриэтэ, тырымнаат уоһуннуҥ.

Бу сири, олоҕу хаалларан

Бардыҥ дии букатын араҕан...

Бу биһиги бииргэ үөрэммит дьүөгэбит, саха дьахталларыттан поэзия хонуутугар бастакынан үктэммиттэртэн биирдэстэрэ Мария Михайлова хоһоонуттан быһа тардыы.

Мария Михайлова 1949 с. ахсынньы 12 күнүгэр Хадаар нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Биһиэхэ, Чурапчытааҕы интэринээт-оскуола бэһис кылааһыгар, кып-кыра уҥуохтаах, сып-сытыы кыыс үөрэнэ кэлбитэ. Толлугаһа суох, саныыр санаатын этэр-тыынар буолара. Тута литературнай куруһуокка Иннокентий Окоемов уонна Мария Эверстова-Листикова салалталарынан дьарыктанан барбыта. Бастакы хоһооно «Бэлэм буол» хаһыакка бэчээттэммитэ.

Сайыҥҥы түүн

Көҕөрөр халлааммар,

Былыппыт халыйда.

Кылбаҕар хатыҥмар

Чыычаахпыт утуйда...

Оскуола кэнниттэн «Оскуола – производство -- үрдүк үөрэх» дэбииһинэн Хатылыга, Субуруускай аатынан сопхуос Егор Доҕордуурап аатынан отделениетыгар ыанньыксыттаабыта. Мэлдьи күлэ-үөрэ сылдьар, элбэх кэпсээннээх кыыһы, Сугулаан пиэрмэтин үлэһиттэрэ бары сөбүлээбиттэрэ. Үс Маайыс (Михайлова, Парфенова, Собакина) дьүөгэлэспиттэрэ. Литературанан умсугуйар кыргыттар биир кинигэни уларса сылдьан ааҕаллара, ырыталлалара, мөккүһэллэрэ. Оччотоҕу тыа сирин олоҕун киинэ кулууп этэ. Киинэ, мунньах, кэнсиэркэ бэлэмнэнии, көрүдүөргэ теннис, сорох киэһэ волейбол. Онно көхтөөх ыалдьааччылар Маайыстар буолаллара. Ыанньыксыттар мунньахтарыгар сытыы тыллаах киһи, Маайыс, сыыһа диэтэҕинэ кимтэн да толлубукка, быһа-бааччы утары саҥарара, сөптөөх кириитикэни оҥороро.

 Икки сыл биллибэккэ ааһан, Маайыс университет саха салаатыгар үөрэнэ киирбитэ. «Сэргэлээх уоттара» литературнай түмсүүгэ дьарыктаммыта, хоһоонноро «Чэчир», «Чуумпу», «Кутаа тула» хомуурунньуктарга тахсыбыттара. Маайыс айылҕаттан бэриллибит талаанын, Саха сирин суруйааччыларын союһун бырыбылыанньатын бэрэссэдээтэлэ, РСФСР М. Горькай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, саха народнай поэта Семен Данилов биир интервьютыгар: «Биһиги өрөспүүбүлүкэбит литературатыгар киһи кэтэһэр дьонноро бааллар дии саныыбын. Олортон биирдэстэрэ -- Мария Михайлова», -- диэн бэлиэтээн турар.

Университеты ситиһиилээхтик бүтэрэн, үлэтин иитиллибит кыһатыгар, Чурапчытааҕы интэринээт-оскуолаҕа саха тылын учууталынан саҕалаабыта. Ирдэбиллээх, ол эрээри кырдьыгы сөбүлүүр учууталы оҕолор да, учууталлар да олус сөбүлээбиттэрэ. Интэринэт-оскуоланы 1979 с. бүтэрбиттэр маннык ахталлар: «Мария Николаевна үөрэҕин саҥа бүтэрэн кэлбитэ.  Биһиэхэ тохсус-онус кылаастарга кылаас салайааччытынан анаммыта. Сүрдээх эдэр, мэлдьи кэпсии-ипсии, үөрэ-көтө сылдьар, боростуой буолан түргэнник биир тылы булбуппут, олус диэн сөбүлээбиппит. Таһыттан көрдөххө кытаанах курдук да буоллар, наһаа аһыныгас, уйан дууһалаах этэ. Истиҥ, ийэлии сыһыаннааҕа».

Маайыс олус элбэҕи ааҕара, суруйара. Учууталлыы сырыттаҕына «Саҥа олох» хаһыакка үлэҕэ ыҥырбыттара. Ол сайын уоппускатыгар эрэдээксийэҕэ быстах үлэлээн көрөн баран, хаһыакка барар эбиппин диэн быһаарыммыта. Бэйэтэ туспа буочардаах, сытыы бөрүөлээх, сахалыы тыыннаах  суруналыыс буолбута. «Саҥа олох» хаһыакка култуура уонна үөрэҕирии салаатын салайбыта. Оскуола үөрэнээччилэригэр суруналыыстыка куруһуогун ыыппыта. Куруһуокка дьарыктанар оҕолор «Билии нөҥүө – сулустарга» диэн хаһыаты ыйга биирдэ таһаара сылдьыбыттара.

Мария Николаевна 1990-с ыарахан сылларга «Саҥа олох» хаһыат эрэдээктэринэн, эрэдээктэри солбуйааччынан үлэлээбитэ. Хоһоонноро хаһыакка бэчээттэнэр буолбуттара. Айар куттаах оройуон ыччатын түмсүүтүн салайан үлэлэппитэ. Кини хоһоонноругар айылҕа кэрэтэ, дойду ахтылҕана, нарын санньыар иһиллэр.  Ол да иһин буолуо  «Чурапчыбар» диэн хоһооно Егор Кампеев мелодиятыгар, «Дорообо, Чурапчым чараҥа» диэн хоһооно Светлана Константинова мелодиятыгар чурапчылар уостан түспэт сөбүлүүр ырыабут буолла. Кытаанах нэһилиэгэр анаан суруйбут «Сайда тур, туругур!» диэн хоһооно бу нэһилиэк марша буолбута. 

Маайыс биһиги кылаас туллар тутааҕа этэ. Туох баар үбүлүөйдээх көрсүһүү, соһуччу түмсүү кини тэрээһинэ суох барбат этэ. Оскуолабыт успуор хайысхалаах уонна интэринээттээх буолан, барыта кэлии оҕолор этэ. Түмсэр сирбит кинилэр, Сидоровтар, кыбартыыралара буолара. Маайыс Кытаанахтан төрүттээх Филипп Сидоровка кэргэн тахсан уол оҕону ииппиттэрэ. Билигин уоллара Женька, Евгений Сидоров ыал аҕата,  Катюша, Машенька, Анита уонна мурун бүөтэ Филя диэн оҕолордоох, ийэтин дьиэтигэр быр-бааччы ыал буолан олорор. Евгений гаас биир тутаах үлэһитэ.  Онон дьүөгэбит Мэхээлэ Маайыс, Миша-Маша, Мария Николаевна Сидорова (Михайлова) олоҕо салҕанар…

Мин Маайыһы кытары биир хааһыны сиэн, бииргэ бодоруһан атаарбыт кэмнэрбитин сылаастык астына ахтабын. Дьүөгэм, эдьиийим курдук саныыр киһим туһунан ахтыыбын, кини миэхэ анаабыт хоһоонунан түмүктүүбүн.

Тапталлаах күөх сааһым эргиллэн,

Минньигэс сытынан илгийэн,

Ааспыт кэрэ кэммин санатта

Оҕо саас чугдаарар сылларын.

Онтон оҕо сааспыт биһиэнэ

Элэс гынна, ыраах хаалла,

Ааһыаҕа сотору күүппэккэ

Эдэрсаас эрчимнээх сыллара.

Сыллары кураанах ыытымыах,

Олоруох, үлэлиэх, уһансыах,

Олохпут бааллырар муоратын

Салайа тутарга кыһаллыах.

(Аняҕа. Мария Михайлова)

Мария Николаевна баара буоллар бүгүн 75 сааһын туолуо этэ... Олохтон эрдэ барарын билбиттии, «Саҥа күн» диэн хоһоонугар манык суруйбут:

 Хайыамый, мин эмиэ барыаҕым,

Хаалларыам бу сири букатын.

Ол кэмҥэ даҕаны истиэҕим

Алааспар саҥа күн тылларын.

Анна Спиридонова, РФ үөрэҕириитин туйгуна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин Бочуоттаах бэтэрээнэ, Учууталлар учууталлара, физкультура уонна успуорт бэтэрээнэ, Чурапчы улууһун Бочуоттаах бэтэрээнэ.