Уопсастыба

Табаһыт, булчут идэлээх Прасковья Романовна, Константин Васильевич Николаевтар Кирбэй төрүт олохтоохторо этилэр. Кинилэр Алексей, Ануфрий, Христина, Иван уонна Евгения диэн биэс оҕолоохторо. Ыал улахан кыыһа буолан, Христина кыра сааһыттан ийэтигэр дьиэ ис-тас үлэтигэр көмөлөһө үөрэммитэ, туох да үлэттэн толлон турбат буола улааппыта. Орто оскуола кэнниттэн Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумун бүтэрэн, бэтэринээр идэтин ылбыта. Төрөөбүт улууһугар тиийэн, Дьэлиҥдэҕэ уонна Ээйиккэ идэтинэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ.

Бииргэ төрөөбүттэрэ эмиэ араас идэлээх үлэһит буолан, дойдуларыгар олохсуйбуттара. Оноопур (Ануфрий) кэргэн ылан, быр-бааччы олорбута. Алта оҕоломмуттара, өссө сэттистэрин күүтэллэрэ. Ол эрээри, дьылҕа хаан тыйыс ыйааҕынан, Борускуо оҕолоноору хаана баран олохтон туораабыта. Ийэлэрэ өлөрүгэр Борис 15, Паана 13, Рая 11, Коля алта, Ваня түөрт, Галя икки саастаахтара, Валя кыысчаан саҥа төрөөн хаалбыта. Эдэркээн Христина убайыгар көмөлөһөр санааланан, киниэхэ эҥээрдэһэн олорбута, оҕолору көрсүбүтэ. Хомойуох иһин, Оноопур барахсан уһаабатаҕа, ыалдьан, орто дойдуттан бараахтаабыта. Инньэ гынан, Христина туох баар күүһүн, өйүн-санаатын сааһыланан, сүрэҕин сылааһын убайын оҕолоругар, тулаайах хаалбыт сэттэ оҕоҕо аныырга санаммыта, кинилэри төрөппүт оҕолорун курдук иитэн таһаарар соругу ылыммыта. Иһигэр төһө да айманнар, кимиэхэ да үҥсэргээбэккэ, олоҕун чиэстээхтик олорору  талбыта.

Түөрт кыбартыыралаах дьиэ биир кыбартыыратыгар оҕолорун кытары олорбута. Оҕолор бэрт иллээх-эйэлээх, бэрээдэктээх этилэр. Дьиэ үлэтин бары үллэстэн толороллоро, инньэ гынан, дьиэлэрин иһэ уурбут-туппут курдук барыта орун-оннугар буолара. Мэлдьи ыалдьыттаах буолаллара, аймахтара инньэ Дьэһиэйтэн тиийэ кэлэн сайылыыллара, ол курдук, эдьиийдэрин бары таптыыр, ытыктыыр этилэр. Бэл, биһиги, чугас олорор ыаллар оҕолоро мустаммыт, ол ып-ыраас дьиэҕэ оонньоон-көрүлээн, бириэмэни билбэккэ аһарарбыт. Христинаны «эдьиийбит» диэн ааттыырбыт. Үлэтиттэн кэлэрин тэһийбэккэ кэтэһэрбит, киирэн кэлээтин бары суумкатын  тула туран хостуурбут.  Эдьиийбит барахсан  кэрэ мөссүөнэ, сылаас сыһыана, тыаттан кэллэхпитинэ хоннороро, оҕо эрдэхпититтэн сүрэхпитигэр сөҥөн, өйбүтүгэр сүппэттии иҥэн хаалбыт.

Бары дьон тэҥинэн 

Төрөппүттэрин суохтаппатах, истиҥ эйгэлээх киһиэхэ иитиллэн улааппыт буолан, оҕолор дьон тэҥинэн үлэһит буолан, дьиэ-уот тэринэн оҕолонон, сиэннэнэн, билигин эбээ, эһээ буолан олороллор.

Улахан уол Борис орто оскуола кэнниттэн, Иркутскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтугар үөрэнэ киирбитэ. Биолог-охотовед идэтин баһылаан, «Өлөөн» сопхуоска охотоведынан, дириэктэринэн үлэлээбитэ, 1990-с сс. улууска баһылыктаабыта. Салгыы өрөспүүбүлүкэ таһымынан салайар үлэҕэ сылдьыбыта, ол иһигэр, иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаатынан талыллыбыта, тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччынан, АПК үлэһиттэрин идэлээх сойуустарын бэрэссэдээтэлинэн үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ.

Пана, хомойуох иһин, эдэр сааһыгар олохтон соһуччу туораабыта. Рая Дьокуускайдааҕы үп техникумун бүтэрэн, Өлөөннөөҕү потребуопсастыбаҕа үлэлээбитэ. Коля ыстаадаҕа бостууктаабыта, кулуупка үлэлээбитэ. Ваня Дьокуускайга үөрэнэн, электромонтер идэтин ылбыта.

Галя Дьокуускайдааҕы үп техникумун бүтэрбитэ, улуустааҕы үөрэх управлениетыгар бухгалтердаабыта. Кини уола Вольдемар Кириллов Анал байыаннай дьайыыга бастакы хомуурга ыҥырыллан, дойдутун көмүскүүр  ытык иэһин толоро сылдьар.

Валя Дьокуускайдааҕы педагогическай училище физкультурнай салаатын бүтэрэн, Эбээн Бытантай улууһун киинигэр физкултуура учууталынан үлэлээбитэ. Бииргэ төрөөбүт Николаевтар бары кэрэ куоластаах ырыаһыттар. Олох тыйыс оҥоһуутунан, Ваня, Галя эдэр саастарыгар суох буолбуттара.

Сөҕөбүн, махтанабын

Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайката Александра Павловна Николаева маннык ахтар:           

– Биирдэ Христина Константиновна Ээйиктэн баһыылка аҕалбыт, ийэм ыһаарыламмыт собо, алаадьы, көбүөр ыыппыт этэ. Онтон ыла Христиналаахха биһиги, интэринээккэ олорор оҕолор, мэлдьи сылдьар буолбуппут. Саас буолла да, Эдьиий Христина таба уҥуоҕун оргутан хоргун ылара, туйаҕынан халадьыас буһарара, эт хатарара, сиэҥки оҥорон чохороонун тыаһа “тос-тос” тыаһыыра. Ол сиэҥкитигэр хоргуну холбоон, хатарба лэппиэскэ оҥорон сиэтэрин билигин наһаа истиҥник саныыбын. Мин  ийэбин хайҕаан кэпсиирэ: «Дьэлиэнэ чэйин курдук, минньигэс чэйи иһэ иликпин», -- диирэ.

Оройуоннааҕы култуура дьиэтигэр үлэлиир кэммэр, Пиэрибэй Маай, Кыайыы, Өктөөп бырааһынньыктарыгар  нэһилиэнньэ кыттыытын ситиһэргэ бастаан билэр дьоммутун ыҥырарбыт. Христина Константиновна дьүөгэтэ Евдокия Васильевналыын онно мэлдьи кытталлара, дьону көҕүлүүллэрэ. Байаанынан үҥкүү, маассабай оонньуу тэрийдэхпитинэ, оҕо курдук үөрэн-көтөн, баһыыба бастыҥа буолан тарҕаһаллара. Бөһүөлэккэ ыытыллар араас тэрээһиннэр, субуотунньуктар  кинилэрэ суох барбат этилэр.

Христина Константиновна ийэтэ өлөрүгэр күн сирин саҥа көрбүт Валентинаны уонна кини убайдарын-эдьиийдэрин ийэлии сылаас тапталынан угуттаан, киһи киэн туттар дьонун иитэн таһаарбытыттан үөрэбин, киэн туттабын. Ити киһи аайы мээнэ бэриллибэт хаачыстыба. Кэргэн тахсыбакка, тус бэйэтин олоҕун оҥостубакка, убайын Оноопур оҕолорун тулаайахсыппакка атахтарыгар туруорар, үөрэттэрэр туһугар төһөлөөх сыратын-сылбатын биэрбитэ буолуой? Сөҕөбүн эрэ. Ону таһынан билэр дьонун оҕолоругар өрүү көмөлөһөр, наһаа амарах санаалаах этэ.

Холобур буолар     

Дьэ бу курдук билэр дьоно, биир дойдулаахтара Христина Константиновнанаы үтүө тылларынан ахталлар. Эбэҥки чаҕылхай кыыһын  чиэһинэй олоҕо, сырдыкка тардыһыыта, олох ыарахаттарыгар бэриммэтэх күүстээх санаата биһиэхэ холобур буолар. Төрөппүттэрин сүтэрбит сэттэ оҕону кытары хаалан баран, ама, биир эмит түгэҥҥэ санааргыыр, хараастар диэни билбэтэҕэ буолуо дуо? Билэн бөҕө буоллаҕа. Хас биирдии оҕо киһи буолан тахсарыгар эппиэтинэс, күн аайы туруоран оскуолаҕа атаарыы, ичигэс таҥаһы, ыраас дьиэни хааччыйыы, тото-хана аһатыы, төрөппүт ийэни-аҕаны солбуйуу манан аҕай буолбатаҕа буолуо. Биһиги кини кыыһырарын, оҕолор мэниктээтэхтэринэ улаханнык саҥарарын хаһан да истибэтэхпит, биирдэ даҕаны көрбөтөхпүт. Үлэни-олоҕу дьүөрэлээн, үчүгэйи эрэ өрө тутан олорбут эдьиийбит  аата, оҕолорго анаабыт олоҕун үтүө холобура умнуллуо суоҕа.

Эдьиий Христина үлэтин бэтэринээринэн саҕалаабыта, билиилээх исписэлиис быһыытынан сыаналаммыта, «Өлөөн» сопхуоска каадыры кытары үлэ салаатыгар үтүө суобастаахтык үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыта. «Үлэһит киһини үлэ булар» дииллэринии, Госстрах ааҕынынан уонча сыл  үлэлээбитэ.

Кыра кыыһа Валентина Ануфриевна кэргэн тахсан, дьылҕатын батыһан Эбээн Бытантай улууһугар көспүтүгэр барсан, оҕото билбэт сиригэр үлэлииригэр күүс-көмө буолбута. Онно олорон ыалдьан хаалан өрүттүбэккэ дойдутугар кэлэн көмүс уҥуоҕа хараллыбыта, чугастык билэр, аймах дьоно улаханнык аһыйбыппыт-курутуйбуппут.

Төрөппүттэрин солбуйбут күндү эдьиийдэрин, иккис ийэлэрин олоҕун ииппит оҕолоро салгыыллар, аатын ааттаталлар. Христина Константиновна  курдук ийэлэр, аһыныгас дууһалаах, сылаас сүрэхтээх, олоххо көхтөөх,  истиҥ дьүөгэлэр сир үрдүгэр элбии туруохтуннар!         

Надежда КОЛОДЕЗНИКОВА

Хаартыска ааптар тиксэриитинэн