Уопсастыба

Ырыаҕа ылланар дьоруой кимий?

Аҕа дойду Улуу сэриитин кирбиитигэр туох буола турарын дьон-сэргэ Сэбиэскэй информбюро иһитиннэриилэриттэн билэрэ-көрөрө. Маныаха, дииктэр Юрий Левитан боруоҥҥа хорсуннук киирсэр саллааттар тустарынан сырдатара. Сэрии саҕаланыыта лүөччүк Николай Францевич Гастелло ньиэмэс сэбиргэллээх холуоннатын уот тараанынан тохтоппутун туһунан Совинформбюро иһитиннэрбитэ. Хапытаан Гастелло албан аата аан дойдуга биллибитэ.

1941 с. бэс ыйын 26 күнүгэр хапытаан Гастелло экипээһэ Молодечно–Родошковичи суолунан айанныыр ньиэмэс мэхэньисээссийэлээх холуоннатын буомбалыырга сорудах ылбыта. Гастелло экипээһэ ДБ-3Ф,  кэлин Ил-4 диэн уларытыллыбыт бомбардировщигынан көтөрө. Экипээскэ Гастеллоны кытта лейтенаннар А.А. Бурденюк, Г.Н. Скоробогатый, итиэннэ ытааччы, старшай сержант А.А. Калинин бааллара. Сөмөлүөт ньиэмэс холуоннатын буомбалаан баран иккис эргииргэ киирбитэ уонна үрүө-тараа куоппут өстөөҕү бүлүмүөтүнэн ытыалаабыта. Туруоруллубут бойобуой сорудах толоруллубута эрээри, Гастелло үһүс эргииргэ сөмөлүөтү салайбыта. Сержант Калинин бүлүмүөтэ өссө суостаахтык уһуурбута. Хомойуох иһин, өстөөх зенитката сөмөлүөт бааҕын таппыта. Онуоха, хапытаан уот төлөн буолбут сөмөлүөтү басыыс тааҥкаларын уонна бэнсиини тиэммит тиэхиньикэлэрин үөһүгэр туһаайбыта, итиэннэ мохсоҕол кыыллыы кыырай халлаантан сиргэ супту сурулаан түспүтэ. Ынырыктаахай дэлби тэбии сири-халлааны дьигиһитэн, өстөөх үтүмэн үгүс тиэхиньикэтин уонна саллаатын күл гынан көтүппүтэ.

Бу хабыр хапсыһыыга олохторун толук уурбут экипээс интернационалынай этэ. Ол курдук, бөлөрүүс Гастелло, украинец А.А. Бурденюк, нуучча Г.Н. Скоробогатый, ненец А.А. Калинин хорсун быһыылара сэбиэскэй дьон санаатын, Кыайыыга дьулуурун бөҕөргөппүтэ.

1941 с. от ыйын 26 күнүнээҕи ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун ыйааҕынан хапытаан Николай Францевич Гастеллоҕа Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын иҥэрбиттэрэ. Дьоруой хорсун быһыытын утумнааччылар баар буолбуттара, кинилэри «гастеллолар» диэн ааттыыллара.

«Хапытаан Гастелло»

Серафим Романович Кулачиков-Эллэй 1941 сыллаахха Гастелло хорсун быһыытын туһунан хоһоону суруйбута уонна от ыйын 25 күнүгэр «Кыым» хаһыакка таһааттарбыта. Бу таһаарыыга скобка иһигэр «Щорс туһунан ырыа» матыыбынан» диэн суруктаах этэ. Онон ырыа бастаан Матвей Блантер муусукатынан ылламмыта. Ол эрээри, өр өтөр буолбакка, саха композитора Марк Николаевич Жирков Эллэй хоһоонугар муусука айбыта.

Хараҥа былыт түүҥҥэ

Өлөрө-уора,

Халаатаан өрө көттө

Баай-басыыс суора.

Көппүтэ ону билэн,

Кэккэтин үөрдээх,

Сэбиэскэй ийэ сиртэн

Мохсоҕол бэрдэ.

Халлааҥҥа өстөөх биистиин

Гастелло харсар,

Хаанымсах хара күүстэн

Бииртэн биир умсар.

Халлааҥҥа хабыр этиҥ

Өрүтэ түллэр.

Хапытаан аалын көөртө –

Кытарар төлөн.

Баҕарбат билиэн барыан,

Батталы көрүөн.

Баҕарар сидьиҥ бииһин

Сиҥнэрэн өлүөн.

Үөһэттэн көрдө сиргэ

Үөр өстөөх баарын.

Туругур дьоллоох,

Туругур эйэ.

Умайар кутаа буолбут

Сөмөлүөт иннин

Таанкалаах бөлөх диэки

Салайда кини.

“Баҕардар миигин төлөн

Түрүтэ сиэтин.

Басыыһы хампы түһүөм,

Хайаатар да мин!”

Гастелло буомба буолан

Үөһэттэн түстэ.

Өстөөҕү үлтү тэптэ,

Буорунан типтэ.

Туойуоҕуҥ Ийэ сиргэ

Төлөммүт иэһи!

Туойуоҕуҥ сүрэх аайы

Тыыннааҕы биһиги!

Ким сырдык, өлбөт дьыала

Кыайыытын була

Сэбиэскэй норуот дьолун

Турдалыы барар.

Мэлдьитин тыыннаах буола

Ыҥыра туруо,

Гастелло – норуот уола,

Гастелло – дьоруой.

Дьоруойу чиэстиир ырыа марш ириитиминэн суруллубут. Биир сүрүннээх хараахтардаах, итиэннэ эрчимнээхтик ылланар.

«Хапытаан Гастелло» киэҥник тарҕанан, дьон сөбүлээн ыллыыр ырыатынан буолбута. Опера ырыаһыта, РСФСР народнай артыыһа Матвей Лобанов баас куолаһынан өрө күүрүүлээхтик ыллаан, дьон кутун-сүрүн туппута.

Буойун бэйиэт Эллэй

Серафим Романович Кулачиков-Эллэй 1904 с. сэтинньи 29 күнүгэр Таатта улууhугар Амма (Чычымах) нэhилиэгэр Мойуона диэн алааска төрөөбүтэ.

1924 с. Дьокуускайдааҕы педтехникуму бүтэрэн баран, онно учууталлаабыта. 1928 с. Москубатааҕы суруналыыстыка үнүстүүтүн бүтэрбитэ. «Хотугу ыччат», «Автономная Якутия», «Кыым», «Социалистическая Якутия» хаһыаттар, «Чолбон», «Кыһыл Ыллык», «Хотугу сулус» сурунааллар эрэдээксийэлэригэр үлэлээбитэ. 1936-1939 сс. Тыл, литэрэтиирэ уонна устуоруйа үнүстүүтүн фольклор салаатыгар сэбиэдиссэйдээбитэ. 1939 с. Саха Сирин Суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта.

1942 с. бэс ыйыгар Аҕа дойду Улуу сэриитигэр ыҥырыллыбыта. Анал байыаннай үөрэҕи ааһан старшай сержант буолбута. Калининскай боруон 22-с аармыйатыгар туспа минометнай пуолка минометнай отделениетыгар наводчиктаабыта. Старай Руссаны босхолооһуҥҥа снаряд дэлби ыстаныытыттан улаханнык бааһырбыта уонна 1944 сыл ахсынньытыгар дойдутугар эргиллэн кэлбитэ.

Сэрии алдьархайын этинэн-хаанынан билбит буойун бэйиэт өстөөҕү самнарар санааны өрө күүрдэр, Кыайыыга эрэли саҕар күүстээх тыллардаах «Хапытаан Гастелло», «Герой ийэтигэр», «Өкүлүүн», «Бырастыылаһыы», «Нуучча норуотугар» о.д.а. хоһооннору айбыта.

СӨ норуодунай бэйиэтэ, тылбаасчыт, публицист Эллэй 41 кинигэтэ 363 тыһ. ахсаанынан бэчээттэммитэ. 1929 сыллаахха бастакы «Күөгэйэр күннэрбэр» хомуурунньуга тахсыбыта. Тылбаасчыт араас норуоттар бэйиэттэрин 150-ча айымньыларын сахалыы саҥардыбыта. Онтон бэйэтин уонтан тахса кинигэтэ нуучча тылынан бэчээттэммитэ. Сорох айымньылара ньиэмэс, француз, чех, поляк, венгр, грек, кытай, араап тылларыгар тылбаастаммыттара.

Эллэй саха поэзиятыгар хоһоон тылын этигэн оҥорор инверсия истиилин киллэрбитэ. Поэма жанрыгар үлэлэспитэ. Саха поэзиятын аан дойду таһымыгар таһаарсыбыта.

Бэйиэт 50-ча хоһооно ырыа буолан ылламмыта. «Эллэйи биһиги ылланар ырыалары суруйарга улахан талааннаах поэт быһыытынан көрүөхтээхпит. Кини үгүс ырыалара, кырдьык да, олус үчүгэйдэр, тиэмэлэрэ чопчу, номохторо дириҥ, иэйиилэрэ күүстээх, тыллара судургулар, киһи өйүгэр тиийимтиэлэр уонна аһары муусыкаалынайдар», - диэн СӨ народнай бэйиэтэ В.М. Новиков-Күннүк Уурастыырап эппитэ.

Эллэй 50 сыл устата айбыт-туппут сүҥкэн үлэтэ Өктөөп Өрөбөлүүссүйэтин, Үлэ Кыhыл Знамятын, Норуоттар доҕордоһууларын, Бочуот Знага уордьаннарынан, мэтээллэринэн бэлиэтэммитэ.

Серафим Романович 1976 сыллаахха ахсынньы 16 күнүгэр ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыта.

Саха композитора

Сахалартан бастакы идэтийбит композитор, фольклору хомуйааччы, уопсастыбаннай диэйэтэл Марк Жирков 1892 сыллаахха муус устар 8 күнүгэр Бүлүү куоратыгар төрөөбүтэ.

Композитор саха норуотун ырыаларын үөрэппитэ, сурунан ылан, чочуйан таһаарара. Саха идэтийбит муусукатын норуот айымньытыгар олоҕуран оҥорорго, норуот ырыатын ис кыаҕын киэҥник арыйан, айымньыларыгар киллэрэргэ дьулуспута. Аан бастаан 1912-1914 сс. үрдүкү начаалынай учуулуссаҕа муусука учууталынан үлэлии сылдьан, сахалыы норуот ырыаларын матыыптарынан мелодиялары айарын саҕалаабыта.

Марк Жирков  Г.И. Литинскэйдиин бастакы саха операларын «Ньургун Боотур» (1947), «Сыгый Кырынаастыыр» (1947), итиэннэ «Сир симэҕэ» остуоруйа-балеты (Дьокуускай, 1947) суруйбута.

1936 сыллаахха Саха драматическай тыйаатырын иһинэн Саха судаарыстыбаннай национальнай хорун төрүттээбитэ. 1940 сыллаахха бу Национальнай хор саха  мусукаалынай ускуустубатыгар каадырдары бэлэмниир мусукаалынай-вокальнай кэлэктиип-устуудьуйа буолбута. Онтон тирэҕирэн,  1942 сыллаахха Саха мусукаалынай-драматическай тыйаатыра тэриллибитэ.

Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар Марк Николаевич айар үлэтэ патриотическай уонна лирическэй хабааннаах ырыаларынан күүһүрбүтэ. Бу кэмҥэ Эллэй, И. Чаҕылҕан, К. Уурастыырап, А. Абаҕыыныскай, П. Туласынов о.д.а. бэйиэттэр тылларыгар Кыайыыга кынаттыыр ырыаларын айбыта.

РСФСР уонна Саха АССР ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ, «Бочуот Знага» уордьанынан, «1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыт Марк Жирков 1951 сыллаахха муус устар 17 күнүгэр күн сириттэн күрэммитэ.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Хаартыскалар: Википедия саайтан