Уопсастыба

Эйэ, дьол иhин

Сэрии буолбатын,

Хаан тохтубатын

Сирэм күөх сиргэ!

Өрүү чэлгийэ,

Үүнэ, чэчирии

Турдун күн сирэ!

Хос ырыата:

Суох буоллун сэрии,

Суох буоллун өлүү!

Туругур, эйэ!

Эйэ! Эйэ!

Бары сир устун

Бары дьон, түмсүҥ –

Эйэ, дьол иhин.

Кэккэбит хаҥыы,

Кэккэбит үксүү

Туруохтун биhи.

Өрүү үүнэ тур,

Өрөгөйдүү тур,

Эйэ дьыалата.

Дьолу көмүскүүр

Боростуой дьоммут

Бука барыта!

Эрэл санаанан,

Эрчим хаамыынан

Баран иhиэҕиҥ,

Суолбутун ыйар,

Сырдата тыгар

Кремль биһиэхэ.

Ырыа 1950-с сылларга суруллубут. Оччотооҕу өлүүнү-сүтүүнү билбит, аас-туор олоҕу амсайбыт көлүөнэ киһи-аймах өлбөөдүйбэт сыаннаһын, эйэҕэ, дьолго тардыһыытын туойар ис хоһоонноох ырыаны кэбэҕэстик ылыммыта уонна уостан түһэрбэккэ ыллаан, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиксэрбитэ. Ырыа судургу, киһиэхэ тиийимтиэ тыллардаах, доргуччу, дуораччы, өрө көтөҕүллэн ылланар матыыптаах.

Ленинграды көмүскээбит бэйиэт

Ырыа тылын Степан Иванович Тимофеев суруйбута. Кини Мэҥэ Хаҥалас оройуонун Моорук нэһилиэгэр 1921 с. тохсунньу 7 күнүгэр төрөөбүтэ.

1940 сыллаахха А.Н. Островскай аатынан судаарыстыбаннай тыйаатыр үнүстүүтүн солбуйар дириэктэрэ Саха Сиригэр кэлэн, талааннаах оҕолору тургутан, артыыс үөрэҕэр талбыт. Онуоха Степан Тимофеев сүүмэрдэммит 32 оҕо ортотугар киирэн Ленинград куоракка үөрэнэ барбыт.

Үнүстүүккэ үөрэнэ сылдьар уолу, 18-с сааскын туолбуккун диэн аармыйаҕа ылбыттар. Бу туһунан Степан Иванович: «Инньэ гынан, Ленинград оборонатыгар түбэспитим. Онно сэриини быһа куораты көмүскээччилэри ханна да хамсаппатахтара. Сэрии саҕаланна да, буомбата, үнтү сынньыыта үгүс. Аармыйаҕа сылдьан сэрии саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри сулууспалаатаҕым. Сүрдээх өр кэм этэ. Сөмөлүөт бөҕө былыт курдук көтөрө. Куораты үлтү урусхаллаан кэбиспиттэрэ. Уулуссаҕа өлбүт киһи бөҕө, олору ким да кыайан хомуйбат этэ. Ол барыта билигин киинэҕэ көстөөччү. Үнүстүүккэ 32 оҕо барбытыттан бэрт аҕыйах оҕо ордон кэлбитэ… Атыттар хоргуйан өлүтэлээбиттэрэ. Мин да өлбүт буолуохпун, аармыйаҕа ылбыттара. Сэрии кэмигэр 200 грамм килиэп, мииҥҥэ маарынныыр хааһы, судураай курдук астаах буоларбыт», - диэн ахтыбытын суруналыыс Жанна Леонтьева «Кэскил» хаһыакка суруйбута.

Ааҕааччыбар санатан эттэхпинэ, басыыстар Ленинград куораты 1941 сыл балаҕан ыйын 8 күнүттэн төгүрүйбүттэрэ. Басыыс фюрерын былаанынан, өстөөх Ленинграды олоччу эһэн сири кытта тэҥниэхтээҕэ, ол эрээри бу былаан туолбатаҕа. Дойду хотугу киинин олохтоохторо 872 күн хорсуннук турууласпыттара. 1944 сыл тохсунньу 27 күнүгэр Ленинград өстөөх төгүрүйүүтүттэн босхоломмута. Былакаада кэмигэр мөлүйүөнтэн тахса киһи сырдык тына быстыбыта, үксүлэрэ хоргуйан өлбүттэрэ. Бу, Аҕа дойду сэриитигэр Великобритания уонна АХШ холбоон сүтүктэриттэн элбэх.

«Сэрии бүппүтүгэр миигин хамандыырдары бэлэмниир Таллиннааҕы байыаннай-пехотнай учуулуссаҕа ылаары биир сылы быһа эрийбиттэрэ. Онно саастарынан хапсыбатахтары дойдуларыгар утаарбыттара. Мин төннөр буолбуппун истэн, үөрбүтүм аҕай. 1946 сыллаахха дойдубар кэлэммин, Саха Сиринээҕи кинигэ кыһатыгар үлэлии киирбитим», - диэн буойун бэйиэт С. Тимофеев ахтар.

Бу курдук Ленинграды көмүскээбит старшай лейтенант, отделение хамандыыра, связист-телефонист С.И. Тимофеев 1946 с. Дойдутугар Кыайыы көтөллөөх, өрөгөй аргыстаах эргиллибитэ. Кини Аҕа дойду сэриитин II истиэпэннээх уордьанынан, “Ленинград оборонатын иһин”, “Германияны ылыы иһин” мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

Степан Иванович 43 сыл устата Саха Сиринээҕи кинигэ кыһатыгар корректорынан, эрэдээктэринэн эҥкилэ суох, үтүө суобастаахты күлэлээбитэ.

Бэйиэт хоһоонноро, ырыалара 20-чэ кинигэ буолан ааҕааччы киэҥ эйгэтигэр тахсыбыттара: «Күөх ыллык» (1955 с.), «Сааскы тыал» (1958 с.), «Сандаарар саҕахтар» (1960 с.), «Уйгулаах унаарга» (1963 с.), «Суох буоллун сэрии» (1970 с.), «Мүчүк» (1989 с.), «Эриэн-бараан эйгэтигэр» (1985 с.), «Дьоҕойон дьоҕустук» (1991 с.), «Өксөкүлээх күннэр» (1995 с.), «Олох уһун суолугар» (1981 с.); оҕолорго анаан: «Оҕолор» (1965 с.), «Сулусчаан» (1965 с.), «Оонньуурдар» (1969 с.), «Доҕордуулар» (1976 с.) уо.д.а.

Тылбаасчыт Степан Иванович Д. Мамин-Сибиряк «Кэпсээннэрин» (1948 с.), Е. Ильина «Төрдүс үрдэлин» (1954 с.), П. Журба «Александр Матросовын» (1956 с.), А. Гайдар «Р.В.С.», уонна К. Симонов «Тыыннаахтар уонна өлбүттэр» трилогиятын сахалыы саҥардыбыта.

Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, биллиилээх бэйиэт, тылбаасчыт, “АЛРОСА” АХ үбүлүүр Арассыыйа бөдөҥ литературнай бириэмийэтин лауреата, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бочуоттаах олохтооҕо С.И. Тимофеев: «Улахан эрэйинэн, муҥунан-сорунан харыстаан хаалларбыт бу дьоллоох олохпутун таптааҥ, Ийэ дойдугут киэн туттар дьоно буола лаатыҥ!», - диэн оҕолору кытта көрсүһүүлэригэр баҕа санаатын этэрэ.

Буойун мелодист

«Эйэ, дьол иhин» ырыа матыыбын айбыт Георгий Максимович Никифоров Үөһээ Бүлүүу лууһун Нам нэһилиэгэр 1926 сыллаахха ыам ыйын 5 күнүгэр күн сирин көрбүтэ.

1944 сыл бэс ыйын 1 күнүгэр Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыта. Чита уобалаһыгар Забайкальскай боруоҥҥа сулууспалаабыта. Хинган хайаҕа Квантунскай аармыйаны утары сэриилэспитэ.

«Мальта диэн Иркутскай уобаласка турар ыстаансыйаҕа ый кэриҥэ сылдьыбытым. Ол кэмҥэ арҕаа кыайыы буолан эрэр кэмэ буолан 18081 №-дээх чааспытын Дьоппуон кыраныыссатыгар ыыппыттара. Билигин Кытай сирэ – Манчжурия. Ити чааһы кытта 1945 с. Дьоппуон империалистарын утары сэриигэ Хинган хайатыгар кыттыыны ылбытым. Сталин бирикээһинэн ити сэриигэ кыттыбыт саллаат «хинганец» диэн ааттаммыта.

Сэбиэскэй Аармыйа Хинган хайатын сэриилээн ыларга төһө да кыайан-хотон истэр, улахан ыарахаттары көрсүбүтэ. Ол курдук Дьоппуон аармыйата – Квантунскай аармыйа куоппутун үс сууккаҕа түүннэри-күнүстэри тохтоло суох, эккирэтэн-ситэн, имири эспиппит. Атырдьах ыйын уоттуу умайар куйааһыгар, күн киһи төбөтүн оройугар тыгар итиитигэр сыгынньах истиэп устун уута суох үс күн эрэйдэммиппит. Куотан иһэр Квантунскай аармыйа хам-түм көстөр холуодьастар ууларынс үһүрдэннэр, харабыллар онно чугаһаппат этилэр.

Кыайыыга бигэ эрэллээх Сэбиэскэй Аармыйа ити ыарахаттары тулуйбута. Аатырбыт, сордоох-муҥнаах «Долина смерти» ааспыта. Мин чааһым биир кавалерийскай чааһы Хинган хайатын тэллэҕэр ситэн урусхаллаабыта. Бу сэрии аһаҕас истиэпкэ оборуонаҕа сыппыт өстөөҕү кытта буолбута. Түөрт чааһы быһа сэриилэспиппит. Онноб иһигиттэн бааһырбыттан ураты уон икки киһи өлбүтэ. Өстөөхтөртөн сүүсчэкэ киһи билиэҥҥэ тутуллубута, атыттар охсуһуу хонуутугар хаалбыттара. Ити курдук улахан да, кыра да утарсыылары көрсө-көрсө Манчжурия соҕуруу өттүгэр турар Ганжулин диэн куоракка Кытай сирин босхолоон тиийбитим. Бу куоракка ИДьМ хонбуойдуур чааһыгар уларытыллан дойдубар Сэбиэскэй Сойууска төннүбүтүм. Мантан ыла Хабаровскайга, Новосибирскайга сулууспалаан баран, 1950 сыллаахха төрөөбүт дойдубар кэлбитим», - диэн Г. Никифоров 1970 с. Суруйбут ахтыытын «Герои земли Олонхо» диэн кинигэҕэ таһаарбыттара.

«Бойобуой өҥөлөрүн иһин», «Германияны ылыы иһин», «Японияны ылыы иһин» мэтээллэринэн, И.В. Сталин Махтал суругунан наҕараадаламмыта.

РСФСР уонна Саха АССР ускуустубатын үтүөлээх үлэһитэ  Георгий Никифоров композитор Грант Григоряҥҥа үөрэммитэ. Үөһээ Бүлүүтээҕи норуот айымньытын дьиэтин иһинэн үлэлиир муусука-фольклор түмсүүнү салайбыта. Кини дьоҥҥо мелодист эрэ буолбакка, өссө артыыс уонна үҥкүүһүт быһыытынан биллэрэ. Култуураны тула дьону түмэр ураты дьоҕурдааҕа, онуоха сатаабат да дьону бэйэтэ дьарыктаан, сыанаҕа таһааран ыллатара, үҥкүүлэтэрэ.

Георгий Никифоров «Эйэ, дьол иhин» бастакы ырыата дьон биһирэбилин ылан, мелодияны айааччы айымньылаах аартыгын аспыта. Олкурдук, Георгий Максимович Степан Дадаскинов либреттотыгар «Уот туһунант ойук» ораторияны хос ааптар быһыытынан, оҕолорго БүөтүрТобуруокап остуоруйатыгар «Моруос оҕонньор» диэн операны композитор Л. Вишкаревтуун айбыта. «Саха сирэ ыллыыр» хомуурунньукка (1956 с.) хос ааптар быһыытынан үлэлэспитэ. Ырыаларын хомуурунньуга «Көтөн тахсыҥ, кыталыктар» 1995 с., онтон олоҕун уонна айар үлэтин туһунан «Ыра санаам ыллана туруо» кинигэтэ 2006 с. тахсыбыттара.

* * *

Икки саха саллаата санааларын түмпүт, эйэлээх олох өрөгөйүн туойбут, дьон сүрэҕин-быарын ортотунан киирэр ураты күүстээх ырыалара өлбөт-сүппэт дьылҕаланан, үйэ-саас тухары ыллана туруоҕар саарбахтаабаппын.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Хаартыскалар: Саха Бикипиэдьийэттэн