Уопсастыба

Күн бүгүн Сахабыт Сирин дьахталлара ханнык чэпчэтиинэн туһанар бырааптаахтарый? Хамнас, биэнсийэ, социальнай көмүскэл аныгы олох ирдэбилигэр эппиэттиир дуо? Бу туһунан Ил Түмэн социальнай бэлиитикэҕэ, үлэҕэ уонна дьарыктаах буолууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алена Атласова кэпсээтэ.

– Дьахталлар эр дьонтон уратыбыт диэн ийэ буолар, оҕо төрөтөр аналлаахпыт, үксүн дьиэ кэргэммитигэр охтобут, оҕолорбутун атахтарыгар туруорарга кыһанабыт. Дьиэ кэргэн туруга дьахтартан тутулуктаах. Ол да буоллар, үлэлиир кэммитигэр дьахтар-эр киһи диэн арахсыбакка тэҥник үлэлиибит, ирдэбил да тэҥ. 

Хамнаһы үрдэтиигэ Ил Дархан Айсен Николаев ыйааҕынан дьадайыыны аччатарга үлэ ыытыллар. Дьиэ кэргэни этэр буоллахха, ыал олоҕун таhыма, олорор усулуобуйата эмиэ хамнас кээмэйиттэн быhаччы тутулуктаах. Былырыын социальнай бэлиитикэҕэ, үлэҕэ уонна дьарыктаах буолууга сис кэмитиэт бу боппуруоска хас даҕаны Бырабыыталыстыба чааһын, төгүрүк остуоллары ыыппыта, онно норуот дьокутааттара дьадайыыны аччатыыга ыытыллар үлэ чэрчитинэн бэйэлэрин этиилэрин киллэрбиттэрэ. Инфляцияттан хаалбакка хамнас эмиэ тэҥҥэ үрдүү туруохтаах диэн Идэлээх сойуус федерациятын кытта куруук туруорсабыт, үлэлэһэбит. Бүддьүөтү көмүскүүргэ дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин ыам ыйынааҕы ыйааҕар киирбэтэх «атыттар» дэнэр бүддьүөт үлэһиттэригэр хамнас үрдүүрүн уураахха киллэрбиппит.

Демографическай бэлиитикэ аан дойду үрдүнэн сытыырхайан турар. Статистика көрдөрөрүнэн, төрөөһүн аччаата, урут 1990-ус сылларга оҕо төрөөһүнэ муҥутаан кыччыы сылдьыбыт кэмигэр төрөөбүт кыргыттар билигин ийэ буолар кэмнэрэ. Бу кыһалҕа бэлиитикэтэ Сахабыт Сиригэр эрэ буолбакка Арассыыйа үрдүнэн бүрүүкээтэ.

Дьахтар бастакы оҕотун төрүүрүгэр онтон салгыы элбэх оҕолонорго сорунарыгар судаарыстыба өттүттэн сөптөөх усулуобуйа тэриллиэхтээх. Билигин корпоративнай демографическай стандарт диэн өйдөбүл киирэн эрэр. Улахан тэрилтэлэр дьахтар оҕолоноругар, онтон үлэтигэр төттөрү тахсарыгар хайдах усулуобуйаны оҥороллоруй диэн үөрэтэн көрө сылдьабыт. Холобур, уһун эбиэт бэриллиэн, эбэтэр атын күҥҥэ үлэтиттэн босхолонуон сөп. Сорох тэрилтэлэр оҕо төрөөтөҕүнэ, эбэтэр элбэх оҕолоох ыалга эбии көмө харчы көрөллөр. Хас тэрилтэ аайы итинник чэпчэтии тус-туһунан. 

Оҕо босуобуйатын төлүүргэ күүстээх үлэ бара турар, федеральнай ийэ хапытаала үрдэтиллэн, быйыл 690 266  солк. тиийдэ, иккис оҕону кытта эптэххэ, 912 162  солк., чэпчэтиилээх ипэтиэкэ дьиэлэрин кэҥэттэргэ кыах биэрэр, ипэтиэкэлэрин төлүүллэригэр эмиэ харчынан биир кэмнээх көмө оҥоһуллар. Дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көҕүлээһининэн «Демография» национальнай бырайыак оннугар быйыл «Дьиэ кэргэн» диэн саҥа бырайыак таҕыста.

– «Дьиэ кэргэн» национальнай бырайыакка туох саҥа уларыйыы киирдэ?

– Бу өр сылларга үлэлиир стратегия биэс хайысхалаах, дьиэ кэргэни, элбэх оҕолоох ыаллары салгыы өйөөһүн, ийэ буолууну уонна оҕо аймаҕы көмүскээһин, аҕа саастаах көлүөнэ уһун үйэлэнэрин, сөбүлүүр дьарыктаах буоларын ситиһии, дьиэ кэргэн сыаннастарын бөҕөргөтүү уонна култуура инфраструктуратын тупсарыы киирдэ.

Кэлиҥҥи уон сыл иһигэр Арассыыйаҕа элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн ахсаана икки төгүл улаатта, кинилэр ахсааннарыгар 7,4 мөл. оҕо киирэр, уопсастыба бу араҥатын өйүүргэ саҥа национальнай бырайыак үлэлиэҕэ.

Төрөппүттэр уруккутун курдук ийэ хапытаалын, биир кэлим босуобуйаны ылыахтара, 6%-наах дьиэ кэргэн ипэтиэкэтинэн туһаныахтара. Итинник намыһах бырыһыаннаах ипэтиэкэни 6 сааһыгар диэри оҕолоох ыаллар ылыахтарын сөп. Дьиэ кэргэҥҥэ үһүс оҕо төрөөтөҕүнэ, ипэтиэкэни төлүүргэ 450 000 солк. биир кэмнээх харчынан төлөбүр бэриллэр. Чэпчэтиилээх ипэтиэкэ уонна маннык көмө 2030 с. диэри уһатылынна.

«Дьиэ кэргэн» национальнай бырайыак чэрчитинэн перинатальнай кииннэри, ийэ буолаары сылдьар дьахтар бырааска көрдөрөр сирдэрин (женскай консультациялары) саҥардыахтара, репродуктивнай доруобуйаны эдэр саастан көрүнэргэ, тупсарарга болҕомто ууруллуоҕа. Дьон дьиэ кэргэнинэн култуурунайдык сынньанарын хааччыйарга тыйаатырдар, мусуойдар, бибилэтиэкэлэр, киинэ саалаларын, ускуустуба оскуолаларын, кулууптар инфраструктураларын саҥардан оҥоруохтара.

Ону таһынан, бу национальнай бырайыак дьиэ кэргэн араас саастаах көлүөнэлэрин барыларын хабыаҕа, дьон уһун үйэлэнэригэр усулуобуйа тэриллиэҕэ.

Сахабыт Сиригэр эмиэ туспа стратегическай былаан оҥоһуллуоҕа. Дьахтар оҕолоноругар, оҕотун көрөрүгэр кэлэктиипкэ сөптөөх усулуобуйа олохтонуохтаах. Үлэҕэ салалта өттүттэн өйөбүл баар түгэнигэр дьахтар салгыы оҕолоноругар тирэх буолар. Хат дьахталларга төлөнөр федеральнай босуобуйа кээмэйэ улаатан турар. Аҕыйах ахсааннаах норуоттар төһөнөн ийэни өйүүбүт, харыстабыллаахтык сыһыаннаһабыт, оччонон сайдан, тэнийэн иһиэхпит.

– Ол эрэн статистиканы көрдөххө, оҕо төрөөһүнэ намтыы турар, ону хайдах тохтотуохха сөбүй?

– Саха Сирэ оҕо төрөөһүнүгэр Уһук Илин бастакы миэстэҕэ күөрэйэн тахсыбыта эрээри, бу сыыппара, 2010 сыллары кытта тэҥнээтэххэ, син биир намтыы турар. Ону таба көрөн Ил Дархан тиһигин быспакка тустаах бэлиитикэни ыытар. Былырыын Дьиэ кэргэн сылыгар үһүс оҕоҕо бэриллэр өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаала икки төгүл улаатан 300 000 солк. тэҥнэстэ. Норуот дьокутааттара туруорсан, төрөппүттэр ийэ хапытаалын туттар хайысхалара эмиэ кэҥээтэ, холобур, үрдүк технологиялаах мэдиссиинискэй көмөҕө, чааһынай дьиэҕэ инженернай коммуникацияны, уот, гаас, уу ситимин киллэрэргэ, оҕо прикуһа тупсарыгар брекет оҥоттороллоругар туттуохтарын сөп. Оҕолорун эмтэтэ баралларыгар Аартыка улууһун олохтоохторугар айан төлөбүрэ эмиэ төлөнөр.

Эдэр ыаллары өйүүргэ федеральнай таһымҥа устудьуоннар дьиэ кэргэттэрэ диэн өйдөбүл киирдэ. Оҕо төрөөтөҕүнэ үөрэх кыһалара ХИФУ, техникумнар бары араастаан көмөлөһөллөр, ким эрэ уопсай дьиэҕэ хос биэрэр, эбэтэр биир кэмнээх харчынан төлөбүр оҥоһуллар. Бу хайысхаҕа эмиэ анал стандарт оҥоhуллара буоллар, көдьүүстээх буолуо этэ.

Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр бастакы буолбакка, кэнники оҕолор төрүүллэрэ 7,7% улаатта, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт оҕо ахсаана 2019 с. 36% этэ, 2024 с. 40-44% тиийбит. Ол аата элбэх оҕолоох ыалы өйөөһүн бэлиитикэтэ үтүө түмүгү көрдөрдө.

Биир өттүнэн киһи сэрэхэдийэр түгэнэ эмиэ баар. Оҕо төрөөһүнүн уопсай кэписийиэнэ (СКР) 2023 сылга 1,55 буолла, ити 2022 сыллааҕы көрдөрүүттэн 4,3% намыһах, 2010 сыл көрдөрүүтүттэн лаппа намыһах.

Оҕо төрөөһүнүн уопсай кэписийиэнин быһыытынан, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр биир төрүүр саастаах дьахтар 1-2 оҕону төрүүр эбит. Манна ким эрэ оҕото суох, атыттар элбэх оҕолоохтор бары киирэллэр.

Оттон Ленинградскай уобаласка оҕо төрөөһүнүн уопсай кэписиэнэ саатар бииргэ даҕаны тиийбэт, Европаҕа төрөөһүн олох мөлтөх. Арай национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ, Кавказка оҕо төрөөһүнэ элбэх.

2025 сылтан эрэгийиэҥҥэ оҕо төрөөһүнүн уопсай кэписиэнэ Арассыыйа субъектарын баhылыктарын уонна бырабыыталастыбаларын үлэлэрин көдьүүһүн өссө биир көрдөрүүтүнэн буолар диэн этиэххэ наада.

Ил Дархан сыл бүтүүтэ дьокутааттарга оҥорбут Анал этиитигэр ийэ хапытаалын аны 4-5 оҕоҕо биэрэргэ этии киллэрбитэ. Онон дьиэ кэргэни өйүүргэ ситимнээх үлэ баран иһэр.

– Элбэх оҕолоох ыалга судаарыстыбаттан үтүмэннээх көмө оҥоһуллар, онтон ситэ быһаарылла илик боппуруостар бааллар дуу? 

– Ийэ-аҕа буолууну көмүскүүр сүрүн сокуон 2008 с. ылыныллыбыта, сыл аайы тупсарыллан, саҥа көмө арааһа киирдэ. Ил Түмэн VI ыҥырыылаах мунньаҕар Дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах сис кэмитиэтин дьокутааттара элбэх оҕолоох дьиэ кэргэни өйүүргэ сүрүн сокуону оҥорбуппут. Урут элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн улахан оҕолоро 18 сааһын туолла даҕаны, элбэх оҕолоохтор ахсааннарыттан тахсан хаалаллара. Ону 2019 с. саҥа сокуон ылынаммыт, оҕо 23 сааһыгар диэри үөрэнэр уонна аармыйаҕа сулууспалыыр диэн уһатан биэрбиппит. Ити улахан ситиһии дии саныыбын, Ил Дархан өйөбүлүнэн өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн улахан харчы көрүллүбүтэ.

Ийэ-аҕа буолууну көмүскүүр сокуон чэрчитинэн 5 оҕолоох ыал олорор усулуобуйаларын тупсарыахтаахтар, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ босхо бэриллэр сир учаастагар  инфраструктуратын хааччыйыахтаахтар. Сокуоҥҥа баар көмө олоххо киирэн иһэрин туһугар кэмигэр үбүлэниэхтээх, биһиги ону туруорсан, бүддьүөт көрүллэр кэмигэр киирсэбит. 5-тэн элбэх оҕолоох ыаллары дьиэнэн хааччыйарга быйыл өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 250 мөл. солк. тыырылынна.

Биллэн турар, бүддьүөт бары салааҕа наада, тыа хаһаайыстыбатыгар, доруобуйа харыстабылыгар, ол эрэн сорох боппуруостар биһиги баҕарарбыт курдук кыаллыбаттар. 5 оҕолоох ыаллар дьиэлэрин кэҥэттэллэригэр СӨ Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга, Тутууга министиэристибэтин иһинэн бүтүн хамыыһыйа үлэлиир, хайдах дьиэҕэ олороллорун көрөллөр, аны оҕолор улааттахтарына, төлөбүр кыччаан хаалар.

Ил Түмэн VI ыҥырыылаах мунньаҕар сис кэмитиэт сорудаҕынан Счетнай балаата 5 оҕолоох ыаллар испииһэктэрин, сир учаастагын инфраструктуратын бэрэбиэркэлээбитэ. Наһаа элбэх сыыһа-халты баара биллибитэ, ол кэнниттэн барыта бэрээдэктэммитэ.

Бырабыыталыстыбаны кытта үлэлэһэн, дорожнай каарта оҥоһуллубута, сыл аайы 500 мөл. солк. көрүлүннэҕинэ биирдэ уочарат аччыыр кыахтаах. Ону туруорса сатыыбыт эрээри, бүддьүөккэ биһиги баҕарбыппыт курдук ситэ үбүлэммэт. Элбэх оҕолоох ыаллары өйүүргэ көрүллэр миэрэлэр үбүлээһиннэрэ кэмигэр оҥоһуллан иһиэн наада. 

– Үс уонна онтон элбэх оҕолоох ыалларга бэриллэр сир учаастагар уоту, гааһы киллэрии хаһан кыаллыан сөбүй?

– Дьокуускай куорат маастар-былаан быһыытынан салгыы сайдыахтаах, элбэх оҕолоох ыалларга босхо бэриллэр сир учаастагын түҥэтэргэ оробуочай бөлөх тэриллэн, федеральнай ойуур пуондатын муниципальнай бас билиигэ көһөрөргө үлэни ыыппыта. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн саамай элбэх уочарат Дьокуускай куоракка баар, ол уочараты хамсатар сыалтан профильнай министиэристибэлэри ыҥыран, бүддьүөт көрүллэр кэмигэр үбүлээһинин үрдэтэри ситистибит. Элбэх оҕолоох ыаллар учаастактарын инфраструктуранан хааччыйарга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн быйыл 350 мөл. солк., эһиил 150 мөл. солк., уопсайа 500 мөл. солк. көрүлүннэ. Дьокуускай куорат дьаһалтата былырыыҥҥаттан Бүлүүлүүр суолга баар учаастактары элбэх оҕолоох ыалларга сэрэбиэй быһыытынан түҥэтэн эрэр. Онон өр уочаракка турбут дьон учаастактарын ылан эрэллэр.

Бүддьүөтү тыырыыга куорат дьокутааттара буоларбыт быһыытынан, киин куораппыт интэриэһин көмүскүүбүт, уһуйааннар субсидияларын, оскуолалар хапытаалынай өрөмүөннэрин туруорсабыт.

Федеральнай үп-харчы көрүллэн, оскуолаларбыт тубустулар, холбуу дьиэ (пристрой) тутулунна, Киин уокурукка харахпыт далыгар 1 №-дээх оскуола тутулла турар. Билигин уһуйааннар хапытаалынай өрөмүөннэрин ыытарга бырайыагын-симиэтэтин оҥорон тураллар. Өскөтүн национальнай бырайыак чэрчитинэн куонкурус биллэриллэр түгэнигэр, кыттарга бэлэм сылдьаллар.

– Бу соторутааҕыта ыытыллыбыт уон биирис уочараттаах пленарнай мунньахха ийэҕэ, дьиэ кэргэҥҥэ сыһыаннаах ханнык боппуруоһу көрдүгүт?

– Ил Дархан Айсен Николаев киллэрбит саҥа сокуонун өйөөтүбүт. Бу сокуон барылынан өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн көрүллэр ийэ хапытаала төрдүс уон­на онтон кэлэр оҕолорго бэриллэр буолла.  Бу иннинэ ийэ хапытаала үһүс оҕоҕо ананар этэ, уопсайынан ылан көрдөххө, федеральнай ийэ хапытаала эмиэ баар, ол бастакы уонна иккис оҕоҕо төлөнөр. Үһүс оҕолорун төрөөбүт дьахталлар Саха Сирин бүддьүөтүттэн  ийэ хапытаалын ылаллар, итиэннэ төрдүс, бэһис оҕолоругар эмиэ.

2025 с. өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаалыгар 432 мөл. солк. көрүллүбүтэ, онтон бу сокуон барылынан 132 мөл. солк.  эбии үбүлээһин оҥоһуллуоҕа. Статистика көрдөрөрүнэн, Саха Сиригэр элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн демографическай бэлиитикэни тупсарарга дьоһун кылаатын киллэрэр. Төрүүр саастаах дьахталлар үһүс, төрдүс оҕолорун төрүүргэ быһаарыналлара өрөспүүбүлүкэҕэ оҕо төрөөһүнэ элбииригэр сүрүн тирэх буолар.

Ил Дархан ийэ хапытаалын аны төрдүс уонна онтон кэлэр оҕоҕо анаабыта ыаллар элбэх оҕолоноллоругар эмиэ төһүү күүс буолуо диэн эрэнэбит. Биһиги, норуот дьокутааттара, маны өйөөммүт, бука бары биир киһи курдук куоластааммыт, бу сокуон ылынылынна.

– Дьадайыыны аҕыйатыы — судаарыстыба биир сүрүн соруга. Ас-таҥас, дьиэ-уот, туттар тэрил сыаната хас да төгүл үрдээбит кэмигэр “атыттар” дэнэр бүддьүөт үлэһиттэрэ 45 000 – 55 000 солк. хамнастаахтар, маннык хамнаска олорор күчүмэҕэй, бу кыһалҕаны быһаарарга туох үлэ ыытылларый?

– Бырабыыталыстыба чааһыгар, төгүрүк остуолларга норуот дьокутааттара этиилэрин киллэрэн, ону түмэн Бырабыыталыстыбаҕа ыыппыппыт. Бүддьүөтү ылынарга уураах сүрүн докумуон буолар, хамнаһы үрдэтэргэ иккис уурааҕы киллэрдибит. Идэлээх сойуустары кытта бу хайысханан эмиэ күүскэ үлэлиибит.

Билиҥҥи балаһыанньаны учуоттаатахха, Анал байыаннай дьайыы буола турар, онон бүддьүөтү таҥыы олус уустуктук барар, хомунаалынай хаһаайыстыбаны субсидиялыырга үтүмэннээх үп-харчы ирдэнэр. Ол иһин саҥа тутууну ыытартан туттуннубут.

2025 с. тохсунньу 1 күнүттэн “атыттар” дэнэр бүддьүөт үлэһиттэригэр хамнас 5% үрдээтэ, ону салгыы үрдэтэри ыһыктыбакка туруорсабыт.

– Биэнсийэҕэ тахсар сааһы ылан көрдөххө, 2 оҕолоох дьахталлар 50 саастарыгар тахсаллар, оттон доруобуйаларын туругунан ити ирдэбилгэ кыайан эппиэттээбэт дьахталлар 5 сыл хойутаан тахсаллар, ону сыл аайы эбэн иһиэхтээхтэр. Харчытыгар таһаардахха, кинилэр хас да мөлүйүөнү сүтэрэллэр. Оҕолооҕуттан оҕото суоҕуттан тутулуга суох Саха Сирин дьахталлара бары 50 саастарыгар биэнсийэҕэ тахсалларын ситиһиэххэ сөп дуо?

– Биэнсийэ реформатын кэмигэр Саха Сиригэр 2 оҕолоох дьахталлар 50 саастарыгар бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсаллара оннунан хаалбыта улахан кыайыы этэ. Бу боппуруос кэккэ ыарахаттардаах, федеральнай таһымҥа быһаарыллар.  Аҥаардас, эбэтэр биир оҕолоох, оҕото суох дьахталлар биэнсийэҕэ тахсар саастара уһаан биэрдэ, онон тус бэйэм бу хайысханан үлэ барыахтаах дии саныыбын.

– Дьокутаат быһыытынан биирдиилээн дьону кытта сирэй көрсөҕүт, дьон үксүн туох кыһалҕалаах кэлэрий, ол хайдах быһаарылларый? 

– Дьон бары араас боппуруостаах кэлэллэр, дьиэ-уот кыһалҕатын быһаараары, ол эрэн улахан аҥаардара аҕа саастаах дьон олохторун тухары үлэлээн баран биэнсийэлэрэ кыратыттан хомойоллор. Инфляция үрдээн, олох бары салаата ыараабытынан биэнсийэлэрэ туохха даҕаны тиийбэт. Быйыл аҕа саастаах көлүөнэ кыһалҕатын ырытарга төгүрүк остуолу тэрийиэхтээхпит, онно социальнай, мэдиссиинискэй хааччыйыыны, интэринээттэр үлэлэрин, биэнсийэ, иллэҥ кэми атаарыы боппуруоһун дьүүллэһиэхпит.

Былырыын Счетнай балаата кырдьаҕастар, доруобуйаларынан хааччахтаах дьон  олорор интэринээттэрин, бүддьүөт харчыта туохха, хайдах туттулларын бэрэбиэркэлээбитэ.

Быйыл, Аҕа дойдуну көмүс­кээччилэр сылларыгар, Улуу Кыайыы 80 сылыгар аҕам саастаах көлүөнэни өйүүргэ, кинилэргэ муҥура суох махталбытын биллэрэргэ кыhамньыбытын ууруох тустаахпыт.

Хаартыска: Алена Атласова, Василий Кононов архыыбыттан.