Уопсастыба

1975 с. Улуу Кыайыы 30 сыллаах үбүлүөйүн көрсө «Эдэр коммунист» хаһыакка А. Акимов «Ветераннар» диэн хоһооно бэчээттэммит.

Элбэхтэр, элбэхтэр

Хорсунтан хорсуннар.

Ханнык да түгэҥҥэ

Умсары көрбөттөр.

Москва анныгар,

Ильмен күөл мууһугар

Ытыһа-ытыһа ыстыыкка киирбит,

Өлбүттэр тыыннаахтар,

Күн бүгүн тыыннаахтар.

Сыл ааһар, күн ааһар.

Кырдьыбат эбиккит

Сүрэххэ эдэр саас,

Эдэр саас эрчимэ.

Өрөгөй ыһыаҕар

Мунньустар бу күҥҥэ

Албан ырыата

Дуорайар эһиэхэ.

Эһиги үөрүүгүт-

Биһиги үөрүүбүт.

Үс төгүл өлбүккүт,

Үс төгүл тыыннааххыт.

Хоһоону ырыа айааччы Галина Никитична Шахурдина аахпыт уонна тутатына матыып айбыт. Маныаха, өр сылларга ырыа тылын ааптарын толору аата биллибэккэ сылдьыбыт. Тоҕо диэтэххэ, хаһыакка ааптар толору аата ыйыллыбатах эбит, инньэ гынан, көннөрү «А. Акимов тылыгар» дэнэрэ. Бу туһунан Анатолий Акимов бииргэ төрөөбүт балта Маргарита Степанова (Акимова) «Киин куорат» хаһыакка таһаарбыт «Ырыанан аата тилиннэ» диэн ыстатыйатыгар суруйбут. Ол курдук, Маргарита 2021 с. тэлэбиисэринэн Кыайыы күнүгэр аналлаах кэнсиэри истэ олордоҕуна эдьиийэ Ульяна Ильинична эрийбит уонна: «Александр Самсонов ыллыыр ырыата наар «А. Акимов» диэнинэн  суруллар. Ити биһиги Туолабыт буолбатаҕа буолуо дуо? Ыл эрэ, Рита, тэтэрээтигэр көр эрэ, ити хоһоон, баҕар, киниэнэ буолаарай? Хоһоон бэчээттэммитин кытта тэҥнээ», - диэн сорудахтаабыт. Маргарита тэтэрээти көрөөт бу ырыа тылларын чахчы кинилэр убайдара Анатолий Иванович Акимов суруйбутун билбит.

Салгыы Маргарита ырыаны киэҥ араҥаҕа таһаарбыт мелодист-композиторы Алексей Калининскайы-Луҥха Өлөксөйү кытта билсибит. Кини Галина Шахурдина мелодиятыгар, А. Акимов хоһоонугар «Сэрии ветераннара» диэн ааттаах ырыаҕа ансаамбыл ыллыыр матыыбын чочуйан оҥорбут. Оччолорго Луҥха Өлөксөй Кэбээйи Мукучутугар «Сата» эр дьон вокальнай ансаамбылын тэрийбит уонна Улуу Кыайыы 40 сылын көрсө бу ырыа аатын «Өлбүттэр тыыннаахтар» диэн уларытан ансаамбылыгар ыллаппыт.

Мантан сиэттэрэн, аны Маргарита Галина Шахурдинаны кытта кэпсэппит. Онуоха, мелодист: «46 сыл буолан баран ырыам хоһоонун ааптарын аатын толору ааттыыр буоллум!», - диэн үөрбүт, - «1975 сыл этэ. «Эдэр коммунист» хаһыакка хараҕым «Ветераннар» диэн хоһооҥҥо хатана түстэ. Уонна түргэн баҕайытык матыып айыллан хаалла. Мин, дьиҥэр, лирик мелодиспын. Бу бастакы уонна бүтэһик да диэххэ сөп патриотическай ырыам. Дьэ, ол курдук ырыа айылынна, ылланна. Хоһооммут ааптара А. Акимов эрэ диэн. Оннук аата толору ааттаммакка, бу сыллар тухары ылланан кэллэ. Уонна 45 сыл буолан баран ырыам ааптарын аатын толору билэр кэмим кэлбититтэн үөрдүм, орто дойдуга суоҕуттан хомойдум даҕаны», - диэн кэпсээбит.

Сэрии бэтэрээннэрин албан ааттарыгар сүгүрүйэр ырыа үгүс ситиһиилэрдээх. Онуоха, ырыа аата хаста да уларыйбыт эбит.

Ол курдук, 1986 с. «Өлбүттэр тыыннаахтар» диэн аатынан «Сата» эр дьон ансаамбылын толоруутугар уһуллан Дьокуускайдааҕы Гостелерадио пуондатыгар киирбит.

1995 с. Кыайыы 50 сылыгар А.К. Калининскай «Дьылҕам миигин эрэн» байыаннай-патриотическай ырыаларын хомуурунньугар тахсыбыт.

2000 с. Уйбаан Чагда «Ньидьили уолаттара» ансаамбылын репертуарыгар киллэрбит. Ансаамбыл ырыанан араас куонкурустарга лауреат буолбут уонна норуодунай кэлэктиипкэ тиийэ үүммүт.

2009 с. Кыайыы 65 сылыгар Луҥха Өлөксөй ырыаны солонан толорууга уларытан, «Күн бүгүн тыыннааххыт» аатынан Александр Самсоновка биэрэр.

2020 с. Кыайыы 75 сыллаах үбүлүөйүгэр Луҥха Өлөксөй ырыаны саҥалыы тыыннаан таһааран, Хатас орто оскуолатын учууталларын хоругар үөрэтэр. Хор толоруутугар ырыа өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруска Гран-при хаһаайынынан буолар.

Ырыа тылын ааптара

Анатолий Иванович Акимов 1951 с. Үөһээ Бүлүү оройуонун Боотулуутугар күн сирин көрбүт.

Балта Маргарита Степанова ыстатыйатыгар суруйарынан, убайа суруксуттуурун сөбүлүүр эбит: «Оччолорго мин букатын кырабын эрээри, бэйэтэ суруйан хаалларбытыныы, «Поэзия көмүс күөлүгэр Күн тахсыытын көрсүбүт» үгүс элбэх хоһооннордоох хоҥор өҥнөөх тэтэрээттэрин ааҕыахпын баҕарарым. Хомойуох иһин, ол баҕа санам кини орто дойдуттан барбытын эрэ кэннэ туолбута. Хас биирдии айымньытыгар хайдах курдук олоҕу, тапталы, кыыс оҕо мичээрин, туттарын-хаптарын ураннык дьүһүйбүтэ, төрөөбүт дойдутугар, дьонугар уҕараабат тапталын, ытыктабылын туойбута бүгүн даҕаны сөхтөрөр.

Убайым биир тэтэрээтин кэтэх өттүгэр маннык суруйан хаалларбыт: «Бу сиргэ киһи барахсан олорон ааһарыгар үтүө аатын хаалларар, сордоҥ балык тииһин уҥуоҕун, оттон хамсыыр харамай – дьардьаматын». Суруйбутун курдук, убайым орто дойдуга олорон ааспытын хоһуйбут хоһоонноро саната сырыттахтара. Ол курдук, кини «Үөһээ Бүлүүм кыысчаана», «Боотулуум» уонна 46 сыл тухары Кыайыы үбүлүөйдээх сылларын ахсын саҥа тыыннаммыт «Ветераннар» диэн хоһоонноро ырыа буолан ыллана сырыттахтара», - диэн суруйар.

2021 с. «Оо, Поэзия!» диэн Анатолий Акимов-Оноҕоччут хоһооннорун хомуурунньуга тахсар.

Ырыа матыыбын ааптара

Галина Никитична Шахурдина 1947 с. тохсунньу 25 күнүгэр Мэҥэ Хаҥалас Төҥүлүтүгэр төрөөбүтэ.

Кини кыра эрдэҕиттэн ыллыыра. Майатааҕы муусука оскуолатын байаан кылааһыгар үөрэммитэ. Онтон Илин Сибиирдээҕи судаарыстыбаннай култуура үнүстүүтүн үөрэнэн бүтэрбитэ. 1969-1976 сылларга муусука учууталынан үлэлээбитэ. 1976-1990 сылларга Профтехүөрэхтээһин систиэмэтигэр үлэлии сылдьан уус-уран самодеятельноһы салайбыта уонна араас куонкурустарга иннилэрин биэрбэтэх уолаттар, итиэннэ кыргыттар вокальнай ансаамбылларын тэрийбитэ. Ураты меццо-сопрано куоластаах Галина Никитична «Сахаконцерт» холбоһук ырыаһытын быһыытынан гастролларга сылдьан, өрөспүүбүлүкэни барытын кэрийэн дьон кутун-сүрүн туппута.

Талааннаах мааныта, дьоҕурдаах дьоһуна ис сүрэҕиттэн итийэн-кутуйан туран айбыт, кэрэ дорҕоон долгунугар бигээн, хомоҕой хоһоон хонуутугар хаамтаран көччөх гынан көтүппүт ырыалара истээччи биһирэбилин, көрөөччү хайҕабылын ылыан ылбыттара. Кини «Балыктаах киэһэтэ», «Доҕорбор», «Ахтылҕан», «Алгыс ырыата», «Туруйалар» о.д.а. 71 ырыаны айбыта. Галина Шахурдина хатыламмат ырыалара Бүтүн Сойуустааҕы араадьыйаҕа уһуллубуттара, «Мелодия» пиирмэ мини-быластыыҥкаларыгар тахсыбыттара, Саха араадьыйатын уонна тэлэбидиэнньэтин пуондатыгар хараллыбыттара.

СӨ норуодунай артыыһа, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, «Гражданскай килбиэн», «Норуот билиниитэ» бочуот бэлиэлэрин хаһаайына, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, мелодист, ырыаһыт 2023 сыллаахха ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыта.

Ырыаны киэҥ араҥаҕа таһаарааччы

СӨ норуодунай артыыһа, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, туйгуна, Кэбээйи улууһун бочуоттаах олохтооҕо, биллиилээх ырыа айааччы, саха ырыатын үйэтитээччи уонна сырдатааччы Алексей Калининскай-Луҥха Өлөксөй 1953 с. алтынньы 1 күнүгэр Кэбээйи оройуонун Куокуйугар төрөөбүтэ.

1976 с. Дьокуускайдааҕы муусука учуулуссатын, 1988 с. Илин Сибиирдээҕи судаарыстыбаннай култуура үнүстүүтүн үөрэнэн бүтэрбитэ.

Үлэтин Сангаардааҕы оҕо муусука оскуолатын преподавателинэн саҕалаабыта. 1991 с. СӨ Ырыа айааччыларын ассоциациятын тэрийсибитэ, салайбыта.

100-тэн тахса ырыа, вокальнай хор уонна ансаамбыл айымньыларын ааптара. С. Данилов тылларыгар «Аан дойду – Саһыл Сыһыы» диэн бастакы ырыатын 1977 с. айбыта. «Оҕо сааһым сарсыардата», «Барыта үчүгэй», «Субуллар суһуох», «Тапталым куотума», «Нарыйаана», «Эдэр сааспын миэхэ хааллар» о.д.а. ырыаларын дьон сөбүлээн ыллыыр. Маны таһынан талааннаах композитор-мелодист Х. Горохов-Элгэстэй тылларыгар, В. Жирков тылбааһыгар Дьокуускай куорат өрөгөйүн ырыатын матыыбын, итиэннэ отуттан тахса улуус, нэһилиэк, тэрилтэ өрөгөй ырыаларын ааптара. 2023 с. В. Комиссарова-Күлүмүрэ тылларыгар «Героям-танкистам «Алеша» ырыа матыыбын айбыта.

«Саха ырыата кэм-кэрдии тэтиминэн» кинигэ ааптара. «Ыллаһыый, Луҥхам долгуна» (1994), «Дьылҕа ммиигин эрэн» (1995), «Кэрэҕэ аналбыт» (2000), «Кэрэ хаалар сүрэххэ» (2006) ырыаларын хомуурунньуктарын таһаарбыта.

* * *

Дьэ, букурдук Анатолий Акимов тылларыгар, Галина Шахурдина матыыбыгар ырыа, Алексей Калининскай-Луҥха Өлөксөй өҥөтүнэн хаста эмит саҥалыы тыыннанан, күн бүгүн уостан түспэккэ ылланар.

Сыл-хонук аастаҕын аайытын ол сыллар тыыннаах туоһулара, кырыктаах кыргыһыы хонуутуттан тыыннаах эргиллэн кэлбит бэтэрээннэр биһиги кэккэбититтэн туораан иһэллэр. Күн бүгүн Саха Сиригэр Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө Аҕа дойду сэриитин тоҕус кыттыылааҕа баар. Онуоха, «Сэрии ветераннара» диэн ырыа аҕам саастаах ытык дьоммутугар сүгүрүйүүбүтүн тиэрдэр ырыанан буолар.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Хаартыскалар: kyym.ru уонна cbsykt.ru