Уопсастыба

Технологическай үөрэххэ болҕомтону

Киһи олоҕун суолтата үлэнэн эрэ үөскүүр, бу үлэ айымньылаах, социальнай туһалаах уонна оҥорон таһаарар буолуохтаах. Итиннэ олоҕуран оскуола уонна идэтийбит үөрэхтээһин систиэмэтигэр үөрэтиини тэрийии саҥа көрүҥнэрэ, ньымалара үөскүөхтээхтэр. Саҥа технологияларга олоҕуран, саҥаны, социальнай туһалааҕы айан таһааран, ону боруобалаан, тупсаран, киэҥ далааһыннаах дьарыкка кубулутуохтаахтар. Оччотугар эрэ үөрэх иитэр-үөрэтэр суолталаныаҕа, бу үлэ хайдах ыытыллара оҕолор төһө көхтөөхтөрүттэн көстүөҕэ.

Хомойуох иһин, кэлиҥҥи уонунан сылларга оскуолаҕа үлэҕэ үөрэтии, чопчулаан эттэххэ, технологическай үөрэхтээһин харах эрэ баайыытыгар кубулуйбута мэлдьэһиллибэт. Ол илии үлэтигэр сыстыбатах, илиитинэн уһамматах көлүөнэ үөскээн эрэриттэн да көстөр. Бэйэтин илиитинэн тутан-хабан уһаммат оҕо өтө көрөр толкуйа сайдыбат, айылҕа сокуоннарын баһылыыр кыаҕа суох. Физикаҕа Биир кэлим эксээмэни туттарар оҕо ахсаана сыллата аҕыйыы турара дьиксиннэрэр. Кэлэр өттүгэр экэниэмикэ сайдыытын сүрүн, тиэхиньиичэскэй хайысхаларыгар каадыр тиийбэт кыһалҕатын үөскэтиэн сөп.

Урут холкуос уустара алдьаммыт-кээһэммит ханнык баҕарар тиэхиньикэни өрөмүөннээн чөлүгэр түһэрэллэрэ, илии үлэтин чэпчэтэр тэриллэри айан, үлэ хаамыытын тэтимирдэллэрэ. Кинилэр кыра саастарыттан маһынан да, тимиринэн да дэгиттэр уһана үөрэммит удьуор уус дьон этилэр.

Тимиринэн уһаныы туһата

Биһиги устудьуоннар быраактыкаларын кэмигэр тимиринэн уһаналларыгар улахан болҕомтону уурабыт. Тимири игииннэн нарылаан аалан, кээмэй кыл имэрийэр халбаҥын табыы улахан дьоҕуру, сыраны-сылбаны эрэйэр. Дьэ, бу дьарыкка оҕо киһи уйана-хатана, олоххо тус кѳрүүтэ уһаарыллан тахсар. Холобур, Технология уонна салалта кэллиэһин биир устудьуона АГАТУ-га силиэсэр быраактыкатын түмүгүнэн маннык суруйбута: «…Тугу уһаныахтаахпын билэн баран, долгуйа санаабытым. Урут хаһан да илиибинэн тимири аалбатах киһиэхэ барыта уустук уонна интэриэһинэй этэ. Уһанар дьиэҕэ элбэххэ үѳрэммитим, сатабылым тупсан истэҕин ахсын, өссө интэриэһинэй буолбута. Үлэлии сылдьан, үөрүүнү, дуоһуйууну, сылайыыны, сүрэҕэлдьээһини уонна көҕүлээһини (мотивацияны) биллим. Туох баар сырам барыта игииннэн аалыыга барара, олус сылайар этим да, үлэлиирбин тохтоппотоҕум». Кини өссө маннык бэлиэтээбит: «Биллэн турар, тугу да гыммакка олоруохпун баҕарар түгэннэрим да бааллара, ол гынан баран: «Мин маны оҥоруохтаахпын, сүрэҕэлдьиэ суохтаахпын, үлэлиэхтээхпин. Атыттар бары үлэлииллэр дии, мин кинилэртэн хаалсыа суохтаахпын» диир санаа баһыйбыта. Доҕордуу күрэх умсугутар. Баҕар, бу мин үлэм ситиһиитин биир төрүөтэ буолуон сѳп. Уруккуттан бэйэбин куоһарар дьону кытта күрэхтэһэ үѳрүйэхпин, дьэ, ону биэтэк эрэ быһаарааччы. Быраактыкаҕа туох баарбын барытын ууран туран үлэлээтим, кыһамньыбын, баҕа санаабын уонна иэйиибин».

Интэриэһинэйэ диэн, сурук ааптара 30 устудьуоннаах бөлөххө соҕотох кыысчаан, 19 саастаах Настя Голикова. Бөлөҕөр барыларыттан түргэнник уонна үчүгэйдик уһанан, «Бастыҥ эдэр силиэсэр» аатын ылбыта. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, эбэлээх эһэтин кытары муоһунан дьарыктаммыта биллибитэ. Эрдэттэн илиитинэн үлэлии үөрүйэх буолан, толкуйа сааһыланан, бэйэ бодотун тардынан, туох баар болҕомтотун үлэтигэр анаан, быраактыкатын туһалаахтык атаарбыта.

Маннык дьарыктан өтө көрөр толкуй сайдар. Уһаныы сатабыла толкуйтан тахсар. Аны илиинэн аалан кылаан кээмэйи табарга толкуй, болҕомто түмүллүүтэ, харах холооһуна уонна эт-хаан өттүнэн сыра-сылба баранар. Дьэ, ол түмүгэр оҕо «көнө ньуур, көнө муннук, көнө таһаа, кылаан кээмэй» диэн өйдөбүллэри иҥэринэр. Маннык үлэҕэ туох баарын ууран туран, хаачыстыбалаах дэтээли оҥорбут оҕону маастар диэххэ сѳп. Үлэлии үөрүйэх, сатабыллаах киһи кыһалыннаҕына, тугу баҕарар сатыаҕа. Дьэ итиннэ сытар технология уруогун бастакы түһүмэҕин оҥкула.

Оҕону айар турукка киллэрии

Бу түһүмэҕи ааспыт оҕону салгыы оҥорон таһаарар айымньылаах үлэҕэ уһуйан, айар турукка киллэриллэр. Холобур, хамаанданан лаборатория истиэндэтин оҥоруу буоллун. Билиҥҥи сыыппара технологията сайдыбыт кэмигэр үөрэтиллэр физическэй көстүү хаамыыта, экрааҥҥа кыраапык буолан ырылхайдых көстөрүн ситиһиэххэ, үөрэтиллэр процесстар хаамыыларын моделлаан бырагыраама суруйарга оҥоһуу өйү көмөлөһүннэриэххэ сөп. Дьэ маннык дьарык оҕолору умсугутан, кинилэр билиигэ-көрүүгэ баҕаларын күөртүөҕэ. Ити хамаанда үлэтэ таһаарыылаах буоларыгар дьайыа. Физиканы сэҥээрии итинтэн сириэдийэн тахсаарай?

Инсэниэрдэри хайдах бэлэмниэххэ

Урут устудьуоннар тутар этэрээт байыастара буолан, улахан хотоннору тутарбыт. Төһөлөөх үчүгэй, киэн туттунуулаах этэй, эппиэттээх дьыаланы итэҕэйэллэрэ! Бэйэбитин бэйэбит салайынарбыт, көрсөр кыһалҕалары кыттыһан быһаарарбыт.

Билигин устудьуоннарга билиини эрэ биэрэ сатыыр тутах, саҥаны, туһалааҕы айан олоххо киллэрэргэ көҕүлүүр ньымалары өрө тутар кэм кэллэ. Эдэр дьоҥҥо итэҕэйэн-эрэнэн, бэйэлэрин арыналларыгар кыахта биэриэххэ.

Арай, АГАТУ-га устудьуоннар уопсай дьиэлэрин аттыгар тимиринэн уһанарга аналлаах, аныгы тэрилинэн хааччыллыбыт мастарыскыайы тутуохха. Итиннэ 3D-моделированиеҕа уонна мехатроникаҕа аналлаах икки лабораториялаах буоллун. Мастарыскыай устудьуоннар тыа хаһаайыстыбатын үлэтин мэхэньисээссийэлииргэ туһуламмыт идиэйэлэрин олоххо киллэрэргэ туһулаан үлэлиэхтээх.

Манна өссө биир өрүтү учуоттуохха: бырайыакка үлэлиир хамаанда чилиэннэрэ биир улуустан сылдьаллара уонна араас идэлэлэргэ үөрэнэллэрэ ордук. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр төрөөбүт улуустарын дьиҥнээх кыһалҕаларын быһаарарга үлэлиэхтээхтэр. Холобур, хотону биитэр астыыр сыаҕы, бурдугу биитэр оҕуруот аһын харайар ыскылааты тутан, ону мэхэньисээссийэлээһиҥҥэ уо.д.а. ылсаллар. Тустаах үөрэхтэрин кытары дьүөрэлээн, бэйэлэрэ дуогабар түһэрсэн, бырайыак оҥорон, ону олоххо киллэрэргэ сэртипикээссийэни ааһан, санитарнай, бэтэринээринэй ирдэбиллэри толорон, үбү-харчыны бэйэлэрэ тыыран үлэлииллэр. Маныаха инсэниэр, юрист, экэнэмиис, бэтэринээр идэлэригэр үөрэнэр устудьуоннар билиилэрэ-көрүүлэрэ ирдэнэр. Бу дьэ, дьиҥ чахчы, буһуу-хатыы оскуолата  буолбатах дуо? Бырайыакка оскуола оҕолорун да кытыннарыахха сөп. Кэлэктиипкэ эппиэттээх соругу туруоруу идэ таһымын үрдэтэргэ төһүү буолар уонна үлэ таһаарыылаах буоларыгар дьайар.

Маннык дьаһал идэҕэ туһаайыыга улахан суолталаах. Биһиги, инсэниэр бакылтыатын преподавателлэрэ уонна устудьуоннара, 2019 с. Ньурбаҕа икки буойунаны оҥорбуппут. Устудьуоннар бары Ньурба улууһуттан төрүттээхтэрэ, кинилэр төрөппүттэрэ уонна табаарыстара элбэх көмөнү оҥорбуттара. Итэҕэһэ диэн, ыксала бэрдиттэн, бырайыагы преподавателлэр оҥорбуппут, ол иһин, үлэ хаамыытын иилээн-саҕалаан ыыппыппыт. Оттон  бырайыагы устудьуоннар бэйэлэрэ оҥорбуттара буоллар, үлэ хаамыытын тэрийии бэйэлэрин илиилэрин иһигэр буолуо этэ.

Бырайыакка үлэлиир хамаанда чилиэннэрэ үөрэхтэрин бүтэрэн, араас идэлээх исписэлиистэр быһыыларынан дойдуларыгар тутуспутунан тиийдэхтэринэ, бэрт элбэҕи айыахтара-тутуохтара, саҥаны олоххо киллэриэхтэрэ.

Бу хайысхаҕа, бастакы күүстээх хардыынан Дьокуускайга аныгы технология култууратын өйүүргэ эрэ буолбакка, кэскиллээх, көхтөөх технологиялары оҥорорго үөрэтиини хааччыйар аныгы үнүбэрситиэттэр икки ардыларынааҕы кампуһу тэрийии буолан эрэр диэн, кичэм сыдьаай санаанан түмүктүүбүн.

Михаил Иванов, АГАТУ уһуйааччы-инсэниэрэ, педагогика билимин хандьыдаата.