Уопсастыба

Онно Ил Түмэн дьокутааттара, улуустартан дьокутааттар сэбиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ, бэрэстэбиитэллээх уорганнар өрөспүүбүлүкэтээҕи ассоциацияларын чилиэннэрэ кытыннылар. Кэпсэтиини Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ, Дьокуускай куорат Дууматын бэрэссэдээтэлэ Альберт Семенов иилээн-саҕалаан ыытта, сүрүн иһитиннэриини Ил Түмэн олохтоох салайыныыга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев оҥордо.

Биллэрин курдук, бу федеральнай сокуон барыла Андрей Клишас уонна Павел Крашенинников көҕүлээһиннэринэн 2021 сыллаахха оҥоһуллан, бары эрэгийиэннэргэ дьүүллэһиилэр тэриллибиттэрэ, этиилэр хомуйуллубуттара. Сокуон барыла 2022 сыл тохсунньутугар Госдуумаҕа бастакы ааҕыыны ааспыта. Ол кэнниттэн биллэр биричиинэнэн тохтотулла сылдьыбыта, итиэннэ ааспыт күһүҥҥүттэн сөргүтүллэн, бигэргэнэн, быйыл бэс ыйын 19 күнүттэн күүһүгэр киирэр буолла, оттон 32-с, 37-с, 39-с ыстатыйалар, 89-с ыстатыйа 23-с чааһа 2027 сыл тохсунньу 1 күнүттэн киирэллэр. Сокуон дойду саҥа Төрүт сокуонун аһаҕас былаас биир кэлим тиһигин туһунан балаһыанньатыгар сөп түбэһиннэрэн итиэннэ Арассыыйа Федерациятыгар олохтоох салайыныы тэрээһинин тупсарар сыаллаах оҥоһуллубут. Инньэ гынан, 2003 сыллаахха ылыллыбыт «Арассыыйа Федерациятыгар олохтоох салайыныы тиһигин тэрийиии уопсай бириинсиптэрин туһунан» 131 №-дээх федеральнай сокуон кэккэ ыстатыйалара саҥардыллан биэрбиттэр, ол эрээри, сокуон сүрүнэ уларытыллыбатах, оннунан хаалларыллыбыт.

Киллэриллибит уларыйыылар

Бастатан туран, олохтоох салайыныы тиһигин биир таһымнаах систиэмэҕэ көһөрөрү, эбэтэр билигин баар икки таһымнаах систиэмэни оннунан хаалларары, эбэтэр икки таһымы тэҥинэн талары быһаарар кыах эрэгийиэннэргэ бэйэлэригэр бэриллибит.

Иккиһинэн, муниципальнай тэриллии баһылыгын талыы түөрт көрүҥнээх буолбут: 1. Муниципальнай быыбарынан. 2. Бэрэстэбиитэллээх уорганнар бэйэлэрин истэриттэн талаллар. 3. Бэрэстэбиитэллээх уорганнар хамыыһыйа куонкурус түмүгүнэн мэктиэлээбит хандьыдааттарыттан талаллар. 4. Бэрэстэбиитэллээх уорганнар эрэгийиэн баһылыга мэктиэлээбит хандьыдааттарыттан талаллар. Баһылыгы талыы төрдүс көрүҥэ саҥа киллэриллибит, онон эрэгийиэн сокуонунан олохтоммут Бэрээдэк ирдэнэр эбит.

Үсүһүнэн, муниципальнай тэриллии баһылыга, РФ сокуонунан олохтоох дьаһалтаны салайар кыахтаах эрээри, бэрэстэбиитэлээх уорган бэрэссэдээтэлин боломуочуйатын толорор кыаҕа суох, ону таһынан, аһаҕас былаас кэлим тиһигин бириинсибигэр сөп түбэһиннэрэн, муниципальнай тэриллии баһылыга Арассыыйа Федерациятын субъегын судаарыстыбанай дуоһунаһын уонна муниципальнай дуоһунаһы бииргэ толоруон сөп.

33 №-дээх федеральнай сокуон 2027 сылтан олоххо киллэриллиэхтээх 32-с ыстатыйатыгар «олохтоох суолталаах боппуруостар» диэн өйдөбүл «нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын быһаччы хааччыйар боппуруостар» диэн өйдөбүлүнэн солбуллубут. Бу боппуруостары быһаарыы боломуочуйата маннык аттарыллыбыт: 1. Олохтоох салайыныы уорганнара бэйэлэрэ быһаарар боломуочуйалара. Бу боломуочуйалары олохтоох салайыныы уоргана бэйэтэ үбүлүүр. 2. Эрэгийиэн сокуонунан, РФ субъегын судаарыстыбаннай былааһын кытары тыырыллар боломуочуйалар. Эрэгийиэн тустаах сокуона баар буоллаҕына, бу боломуочуйа субъект бүддьүөтүттэн үбүлэнэр уонна олохтоох салайыныы уорганыгар судаарыстыба кэккэ боломуочуйатын толоруу бэрээдэгинэн бэриллибэт. Оттон эрэгийиэн сокуона суох түбэлтэтигэр, бу боломуочуйаны олохтоох салайыныы уоргана бэйэтэ үбүлүүр. 3. Эрэгийиэн сокуонунан бигэргэниэн сөптөөх олохтоох салайыныы уорганнарын боломуочуйалара. Маннык боломуочуйалары толоруу олохтоох бүддьүөттэн, субъект судаарыстыбаннай былааһын уорганнара булгуччулаах бэрээдэгинэн муниципальнай тэриллиилэр бүддьүөттэригэр биэрэр харчыларынан, үбүлэнэр.

Ыйытыылар уонна хоруйдар

Саҥа федеральнай сокуон кэккэ уратыларын сиһилии илдьиритэн быһааран баран, Владимир Прокопьев мустубут дьону кэпсэтиигэ көхтөөхтүк кыттарга ыҥырда.

– Бүгүн биһиги саҥа сокуон сүрүн өрүттэригэр эрэ тохтоотубут. Билигин эһиги санааҕытын истиэхпитин баҕарабыт. Миэстэҕэ быһаччы үлэлии-хамсыы сылдьар, муниципальнай сулууспаҕа уопуттаах, балаһыанньаны иһиттэн билэр дьон этиилэргит өрөспүүбүлүкэ бары олохтоохторун интэриэстэригэр сөп түбэһэр быһаарыылары ылынарга төһүү буолуоҕа, – диэтэ.

Төгүрүк остуол кыттыылаахтара сокуон барылыгар 2021 сылтан тэриллибит дьүүллэһиигэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ хас этиини киллэрбитин, онтон төһөтө учуоттаммытын, боломуочуйалары үбүлээһин мэхэньиисимин, этиилэр хаһааҥҥа диэри хомуллалларын ыйытан, чопчу хоруйдары ыллылар.

– Эн тус бэйэҥ санааҕар олохтоох салайыныы тиһигэ хас таһымынан тэриллэрэ ордугуй? – диэн ыйытыыга Ил Дархан Айсен Николаев бу сокуоҥҥа санаатын этэригэр, өрөспүүбүлүкэ баһыйар өттүгэр олохтоох салайыныы икки таһымнаах тиһигэ табыгастааҕын, ону бу ааспыт сүүрбэттэн тахса сылга олох бэйэтэ көрдөрбүтүн туһунан бэлиэтээбитэ санатылынна.

Уратыбыт учуоттанна

Тыл этиитигэр улуустар бэрэстэбиитэллэрэ Ил Түмэн дьокутааттара улуустарга тиийэн, нэһилиэнньэни көрсөн, бу сокуон туһунан быһааран биэрбиттэрин иһин махтаналларын биллэрдилэр. Ол курдук, Эбээн Бытантай уонна Дьааҥы улуустарыгар Владимир Прокопьев, Александр Атласов, Юрий Николаев үлэлээбиттэр, Хаҥаласка ыытыллыбыт бэрэстэбиитэллээх уорганнар дьокутааттарын пуорумугар парламентан дьоһуннаах дэлэгээссийэ тахса сылдьыбыт.

-- Бу биһиги инники олохпутун быһаарар сокуон, ол иһин, дьүүллэһии, ырытыһыы күүскэ ыытылынна. Спикер Алексей Еремеев сорудаҕынан оробуочай хамыыһыйалар тэриллэн, норуот дьокутааттара бэйэбит тустаах уокуруктарбытынан сылдьан, хас биирдии нэһилиэги хаптыбыт. Биһиги улуустарбыт баһыйар үгүстэрэ датаассыйанан олороллор, онон ордук чуолаан киинтэн ыраах сытар, суола-иһэ суох хотугу нэһилиэктэргэ былаас суолтата улахан. Дьэ ити иһин Аартыка улуустара олохтоох салайыныы икки таһымынан хаалара ордук диэн быһаараллар, – диэтэ норуот дьокутаата Елена Голомарева.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев өрөспүүбүлүкэҕэ бу сокуону дьүүллэһии күүскэ ыытыллыбытын, саха парламена киллэрбит кэккэ этиилэрэ учуоттаммыттарын бэлиэтээтэ. Ол түмүгэр, сокуон бастакы барылыгар олохтоох салайыныы тиһигэ биир эрэ таһымнаах буолара этиллибит буоллаҕына, иккис ааҕыыга киирбит көннөрүүлэргэ икки таһымнаах тиһиги оннунан хаалларары эрэгийиэннэр бэйэлэрин быһаарыыларыгар бэриллибитин эттэ.

– Инньэ гынан, өрөспүүбүлүкэбит уратыта учуоттанна, кэлэр да өттүгэр этиилэрбит болҕомтоҕо ылыллан, көрүллэр сокуоннарга сөптөөх уларыйыылар киирэллэрин туһугар үлэлэһиэхпит. Саҥа сокуоҥҥа боломуочуйалары быһаарыы, баһылыктары быыбардааһын үгүстэри долгутара өйдөнөр, онуоха дьоҥҥо таба быһаарар уонна эмоциянан салайтарбакка, үчүгэйдик толкуйдаммыт быһаарыылары ыларбыт эрэйиллэр. Иккиһинэн, бу федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, бэйэбит өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуоммутун ылынан, 2026 сылтан олоххо киллэрэргэ соруктанабыт, онуоха эһиги этиилэргитин күүтэбит, – диэтэ.

Төгүрүк остуол түмүгүнэн киирбит этиилэринэн Сүбэ ылылынна. Ону таһынан, саҥа сокуону олоххо киллэриигэ быһачы үлэлиир оробуочай бөлөх тэриллэр буолла.

Хаартыскаҕа Василий КОНОНОВ (Ил Түмэн) түһэриитэ.