Уопсастыба

СӨ тыа хаһааһыйстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Николай Николаевич Колодезников парламент үрдүкү тырыбыынатыттан туран  Георгий Михайловиһы кытта бииргэ өр сылларга үлэлэспит киһи, доҕоро быһыытынан үтүө тыллары анаата.

 - Георгий Михайлович Тааттаҕа олус айымньылаахтык, таһаарыылаахтык үлэлээн элбэҕи туппута, ситиспитэ. Кэлин уон сыл (1983–1993) бастакы, сирэй салайааччынан үлэлээбит кэмигэр улуус экэниэмикэтэ туруктаахтык сайдан испитэ, социальнай суолталаах элбэх капитальнай эбийиэктэр тутуллубуттара. Бу кэм устатыгар барыта 8, ол иһигэр Чөркөөххө 364, Хара Алдаҥҥа 120, Дьохсоҕоҥҥо 80 миэстэлээх оскуолалар, Даайа Амматыгар 50, Уолбаҕа 200 миэстэлээх кулууптар, Ытык Күөлгэ, Уус Тааттаҕа, Баайаҕаҕа, Харбалаахха музыкальнай оскуолалар, 8 оҕо сада, Ытык Күөлгэ 42 куойкалаах таас балыыһа, 5 спортсаала, 6 таас баанньык, 6 сибээс отделениетын дьиэтэ, таас гостиница уо.д.а. тутуулар үлэҕэ киирбиттэрэ. Өссө Георгий Михайлович тутууга саамай астынар ситиһиитинэн Тааттаҕа үлэлиир кэмигэр икки таас тутууну: 844 миэстэлээх оскуоланы уонна народнай тыйаатыр дьиэтин бырайыактарын оҥорторон, акылаатын туруортаран, тутууларын саҕалаан барбытын ааҕара. Уларыта тутуу, дойду кризискэ киирбит кэмнэригэр кини нэһилиэнньэни социальнай өттүнэн көмүскээһиҥҥэ сөптөөх үлэни ыытан, бары хайысхаҕа сүрүн көрдөрүүлэргэ, ол иһигэр сүөһү ахсааныгар, сир үлэтигэр үүнүү-сайдыы барарын ситиспитэ. Г.М. Артемьев Тааттаҕа үлэлиир кэмигэр улуус үлэтигэр туһалаах, үлэһит, дьон-сэргэ олоҕун тупсарыыга элбэх саҥаны киллэрбит, олохтообут, улуус аатын ааттатар үгүс тэрээһиннэри ыыппыт новатор салайааччы буолар», – диэн Николай Колодезников аҕынна.

Салгыы Николай Николаевич Георгий Михайловиһы кытта үлэтин туһунан сиһилии ахтыытын кытта билсиэххитн сөп. 

П.А. Алексеев аатынан  сопхуоска үлэтэ...

Биһиги дьиэ кэргэн Артемьевтары кытары 1975 сылтан билсэбит. Георгий Михайлович  1966 сылтан Уус Маайа, Чурапчы лесхозтарыгар, Уус Алдан  Маяк колхуоһугар үлэлээбит уопуттаах, 1973 сыл Сибиирдээҕи технологическэй институту бүтэрбит эдэр коммунист  специалист Тааттаҕа лесхоз дириэктэринэн үлэтин саҕалаабыта. Сыл кэриҥэ үлэлээбитин кэннэ улахан салайар дьоҕурдаах, эдэр эрчимнээх, үлэҕэ дьулуурдаах  киһини улуус салалтата, коммунистар тута таба көрөннөр оччотооҕуга  Республика биир бастыҥ үлэлээх, бөдөҥ Петр Алексеев аатынан сопхуоһугар партком сэкиритээринэн быыбардаан  үлэҕэ ыыппыттара. Георгий Михайлович сопхуоска  1975-1979 сс.үлэлээбитэ.   Дьэ мантан саҕаламмыта, кини  ытык Таатта сиригэр общественнай-политическэй олох күөстүү оргуйар үөһүгэр киирэн  сүүрбэ сыл улуус үрдүкү салайааччытынан   дьон-сэргэ астынар гына үлэлээн-хамсаан, үгүс үтүө, саҥа кэскиллээх дьыалалары олоххо киллэрэн  элбэҕи оҥорбут кэмнэрэ. Бу кэмҥэ Петр Алексеев аатынан сопхуоһу  колхуос саҕаттан 1952 сылтан салайан кэлбит Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин депутаата, бэрэсэдээтэлин солбуйааччыта, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин депутаата Республика  тарбахха баттанар биллиилээх аграрнига  Ленин, Үлэ Кыһыл Знамята, Октябрьскай революция, Норуоттар доҕордоһууларын орденнарынан наҕараадаламмыт Жирков С.Г. дириэктэринэн үлэлиирэ.  1970 сыл түмүгүнэн сопхуос алта отделениетыгар 7017 ынах сүөһү, 2855 сылгы, 160 ийэ саһыл баара. Үлэһит ахсаана 973 киһи этэ. Хаһаайыстыба 749 т. эти оҥорбут, 2002 т. үүтү ыабыт, 69.7 тыһ. солкуобайдаах түүлээҕи государствоҕа туттарбыт, 86 тыраахтардаах, 46 массыыналаах этэ. Социальнай-экономическэй сайдыы былаанын оҥостон 1970-1980 сылларга сопхуоска производстваны интенсификациялааһыҥҥа анаммыт  улахан үлэлэр ыытыллыбыттара. Сүөһү аһылыгын  баазатын кэҥэтиигэ анаан 13 тыһ.га саҥа сир, 700 га бааһына, 3,3 тыһыынча га от сиэмэтин  ыһыылаах ходуһа сирэ  оҥоһуллубута. Сыл аайы 4-5 тыһыынча тонна сиилэс угуллар, 200-300 туонна битэмииннээх бурдук зеленкаттан  АВМ агрегатынан оҥоһуллар этэ, толору механизацилаах  7 звено  окко үлэлиирэ, ПС- 1,6” Киргизстан”  диэн от преһэ туттуллар буолан оттоммут  от аҥаара  кыстык фермаларга тута таһыллар кыахтаммыта. Уонча сыл иһигэр  5 тыһ. сүөһү турарыгар анаан  биирдиитигэр 400 төбө киирэр адарай муосталаах,  бетоннаммыт  траншеялаах, толору механизациялаах Саха Сиригэр суох хотоннор сопхуос 6 отделениятын ахсын тутуллубуттара. Бу  хотоннор траншеяларыгар мунньуллубут ноһуом үһүс сылыгар рециркуляционнай ньыманан  уунан эбэтэр тыраахтарынан тиэллэн  ыраастанара. Бу кэм иһигэр 2000 ыанар ынахха механизациялаах сайылыктар тутуллубуттара. Сүөһү иитиитигэр үлэ ынах ыаһыныгар сорох фермаларга киирбит “ Молокопровод-100” ааҕан туран 100%, ноһуом ыраастааһыныгар -85% ,оту киллэриигэ-50% (Элэмэс хотонугар от ТПЭ-10А пневмотранспортер уонна ТВК-80А кормораздатчик көмөтүнэн), атын хотоннорго самоходнай кормораздатчигынан оҥоһуллара, уулатыы-100%  хааччыллыбыта, сүөһү эбии аһылыгын оҥорор кормоцехтары сопхуос республикаҕа  бастакынан оҥорон үлэлэппитэ. Сүөсүһүттэргэ, механизатордарга  сынньанар, эмтэнэр, душтанар, аһыыр итиинэн хааччыллыбыт  дьиэлэр тутуллан  үлэлээбиттэрэ, ферма үлэһиттэрин автобуһунан тиэйии бастакынан  сопхуос киин уһаайбатыгар Уус Тааттаҕа тэриллибитэ.  Эмиэ бу сылларга сопхуос күүһүнэн оскуолалар, детсадтар, кулууптар, спортзаллар, балыыһалар тутуллубуттара. Сопхуос көмөтүнэн үлэһиттэр сыл ахсын 150-200  кэтэх олорор дьиэлэрин туттар кыахтаммыттара. Холобур, 1976 сыл сопхуос Баайаҕатааҕы отделениетыгар (управляющай Е.И. Луковцев) ыам ыйын 1-9  күннэригэр 34 дьиэ көндөйө тутуллан кырыыһаланан бүппүтэ.

  Г.М.Артемьев сопхуоска парткомунан кэлээт да сопхуос киин уһаайбатыгар Уус Тааттаҕа үлэтин “Арыылаах”, “Элэмэс” диэн икки бөдөҥ механизациялаах фермалар, киин өрөмүөннүүр мастарыскыай, автоколонна коллективтарын көрсүһүүттэн саҕалаабыта. Сопхуос  6 отделениятыгар  коллективтар производственнай мунньахтарыгар, кыра улахан диэбэккэ, бэйэтинэн сылдьан, сүрүннэһэн элбэх боппуруос быһаарыллыыта түргэтээбитэ, биир уустук боппуруоска үлэһиттэр кэмигэр уоппускаҕа сынньаналларыгар болҕомто  улааппыта. Мин эмиэ үлэлээбитим үс  сыла туолан, партком сэкиритээрин өйөбүлүнэн уоппускаҕа тиксэр кыахтаммытым, сопхуоска 1973 сылтан сэттэ сыл кылаабынай инженеринэн үлэлээбитим.  Үгүстүк тэриллэр субуотунньуктарга тэҥҥэ сүгэр-көтөҕөр,  үлэлиир, үлэ коллективтарыгар чопчу ылыннарыылаах соруктары туруоран туолуутун ирдиир, хайа да үлэһит кыһалҕатын иҥэн-тоҥон билсэн  көмөлөһөр сэкиритээри үлэһиттэр ылыммыттара, боппуруостара кэмигэр быһаарылларын сөбүлээбиттэрэ. Айылҕаттан айдарыылаах  дириэктэрбит  Жирков С.Г. улуус салалтатыгар, коммунистарыгар бэйэтэ туруорсан сопхуоска парткомунан бииргэ үлэлииргэ ыҥырбыт Г.М.Артемьевынаан  икки талааннаах салайааччылар бэрткэ тапсан, сүбэлэрин холбоон,  үлэлээн  хаһаайыстыба  элбэх ситиһиилэммитэ.  Кинилэр   чопчуламмыт  былааннаах, астык дьаһалларын  туолуута  үрдүк ирдэбиллээҕэ, туолуута отчуоттанара, хонтуруолланара. Үлэ бары салаатыгар үлэ-хамнас  тэтимирбитэ, нэһилиэнньэ олоҕор-дьаһаҕар саҥа  партком тэрийиитинэн түөлбэнэн үлэ күөстүү оргуйбута, бу  үлэҕэ араас  тэрээһиннэртэн дьон-сэргэ  олоҕо сэргэхсийбитэ, саҥа дьыала көдьүүстээҕэ көстүбүтэ. Урутаан эттэххэ, Сэмэн Гаврильевич Георгий Михайловиһы  үлэни-хамнаһы саҥалыы  тэрийэр улахан дьоҕурдааҕын, үлэһит туһугар ураты кыһамньылааҕын бэлиэтээн ахтара.

 Биһиги кэммитигэр  сопхуос бары салаа үлэлэригэр идэлэрин баһылаабыт, уопуттаах специалистар түмсүүлээхтик, көхтөөхтүк үлэлииллэрэ. Партком сэкиритээрэ Артемьев Г.М, дириэктэр бастакы солбуйааччыта Ноттосов Д.А, рабочком бэрэссэдээтэлэ Находкин В.В, комсомол тэрилтэтин сэкиритээрэ Попов Н.Е, кэлин наука дуоктара буолбут Винокуров В.И. экономическэй сулууспаны салайара, салгыы үтүөлээх экономист Белолюбскай И.Д. үлэлээбитэ. Суот–учуот үлэтигэр  ананан төрөөбүт курдук, республикаҕа тарбахха баттанар үлэһит ,убайдаатар убайбыт Бурнашев М.Г. сопхуос тэриллиэн инниттэн Жирковтуун бииргэ сопхуос кылаабынай бухгаалтарынан уһун кэмҥэ таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Кылаабынай зоотехниктарынан Денисов М.М, Колодезников М.Н этилэр, ол иһигэр,  Мирон Николаевич сопхуоска барыбытыттан уһуннук, 18 сыл дириэктэри бастакы солбуйааччынан үлэлээбитэ. Ветвраһынан Постников А.Е, инженер электриктэр Унаров И.И, Бурнашев С.Т,Семенов Д.И, үлэ харыстабылын инженердэрэ Алексеев В.И, Иванов М.И, тутуу инженердэрэ Иванов Н.Г, Находкин К.Г, агрономнар Прибылых С.А, Находкина Е.Г, юрист Голиков Н.Н, каадыр отделын инспектора Соловьева А.Н, секретарь-машинистканан Малгина Д.П. - бары да күннэригэр сылдьар үлэни-хамнаһы кыайар-хотор эдэр, уопуттаах специалистар  түмсүүлээхтик үлэлииллэрэ. Петр Алексеев аатынан сопхуос алта отделениетыгар производство быһаччы хамандыырдарынан  үлэҕэ улаханнык эриллибит, уопуттаах управляющайдар, механиктар, биригэдьиирдэр – сатабыллаах салайааччылардаах этибит. Ол курдук, бэйэлэрэ  туспа суоллаах-иистээх, үлэлиир ньымалаах   управляющайдар Кашкин Х.И,Кычкин И.А, Сивцев И.М,Луковцев Е.И,Борисов Ю.И,Тарасов Е.А,Винокуров И.И, Данилов Л.Л,Старостин П.П, механиктар Горбунов Н.Я,Осипов К.М, Петров Г.А,Голиков К.Г, Егоров Д.Д, Сергеев Л.И, Слепцов П.П. күннэтэ үлэ ситиһиитин хааччыйаллара. Сатабыллаах салайааччы Сэмэн Гаврильевич үлэҕэ, салалтаҕа эриллэн, сут-кураан содулларын саннынан сүгэн, олоҕор мунньуммут уопутугар олоҕуран, элбэх эдэр дьону, специалистары үлэҕэ үөрэтэн, иитэн “Суркуоп оскуолатын” нөҥүө салалта араас таһымыгар таһаарбыт үтүөлээх. Кини үлэҕэ оскуолатын ааспыт түөрт уонтан тахса  специалистар Республика министерстволарыгар, улуустарга айымньылаахтык үлэлээбиттэрэ, үлэлииллэр. Кинилэр истэригэр миниистир, миниистири солбуйааччынан үлэлээбит үс, райком сэкиритээринэн биэс, райсовет бэрэссэдээтэлинэн үс, сопхуостар дириэктэрдэринэн  биэс киһи онтон да атын эппиэттээх дуоһунастарга специалистар үлэлээбиттэрэ биллэр.

Георгий Михайлович Тааттаҕа айымньылаахтык, таһаарыылаахтык үлэлээн элбэҕи туппута,ситиспитэ. Кэлин  уон сыл (1983-1993) бастакы, сирэй салайааччынан үлэлээбит кэмигэр улуус экономиката туруктаахтык сайдан испитэ,социальнай суолталаах элбэх капитальнай эбийиэктэр тутуллубуттара. Бу кэм  устатыгар барыта 8, ол иһигэр Чөркөөххө 364, Хара Алдаҥҥа 120, Дьохсоҕоҥҥо 80 миэстэлээх оскуолалар, Даайа Амматыгар 50, Уолбаҕа 200 миэстэлээх кулууптар, Ытык Күөлгэ, Уус Тааттаҕа, Баайаҕаҕа, Харбалаахха музыкальнай оскуолалар, 8 оҕо саада, Ытык Күөлгэ 42 куойкалаах таас балыыһа, 5 спортсаала, 6 таас, 2 мас баанньык, 6 сибээс отделенияларын дьиэлэрэ, таас гостиница уо.д.а. тутуулар үлэҕэ киирбиттэрэ. Өссө Георгий Михайлович тутууга саамай астынар ситиһиитинэн  Тааттаҕа  үлэлиир кэмигэр икки таас тутууну, тыа сиригэр маҥнайгынан, 844 миэстэлээх оскуоланы уонна народнай театр  дьиэтин проектарын оҥотторон сваяларын туруортаран тутууларын саҕалаан барбытын ааҕара. Уларыта тутуу, дойду кириизискэ киирбит кэмнэригэр кини нэһилиэнньэни социальнай өртүнэн  көмүскээһиҥҥэ сөптөөх үлэни ыытан бары хайысхаҕа  сүрүн көрдөрүүлэргэ, ол иһигэр сүөһү ахсааныгар, сир  үлэтигэр үүнүү бэлиэтэммитэ:  

                                                   1983 сыл              1993 сыл        Эбиллиитэ

     Ынах сүөһү ахсаана (төбө)    22668                   30110                   +7442

     Сылгы ахсаана(төбө)                7223                      9811                  +2588

     Ыһыылаах бааһына(га)            4651                      5036                  +385

     Сүөһү аһылыгар анаан             1434                      2417                   +983

     өр сыллаах оту ыһыы(га)

      Билигин 2024 сылга улууска баар  ынах сүөһү  ахсаана 13187 (ол иһиттэн ынаҕа 5389), сылгы барыта 16693 ( биэтэ 10130).

Георгий Артемьев бар дьонун үрдүк итэҕэллэрин билбит киһи, Саха АССР Верховнай Советыгар 12-с ыҥырыылаах уонна Саха Республикатын бастакы,үһүс,төрдүс ыҥырыылаах Государственнай мунньаҕын (Ил Түмэн)депутаатынан талыллан дьон-сэргэ туһугар туруулаһан  айымньылаахтык үлэлээбитэ.  Россия  Федеральнай мунньаҕын Сэбиэтин чилиэнэ, Ил Түмэн спикерэ Е.М.Ларионов:“Народнай депутааттартан Георгий Михайлович булгуруйбат  санаатынан, олоҕу ис өттүттэн билэринэн-көрөрүнэн, саха норуота инники кэскилин санаан илбиһирэн туран үлэлээбит, ууга-уокка киирэрин кэрэйбэт, наада тирээтэҕинэ харса-ньуура суох төрөөбүт төрүт түөлбэтин, сахатын норуотун саамай эрэллээхтик көмүскээбит уонна көмүскэһэр государственник, политик быһыытынан өрүүтүн инники күөҥҥэ сылдьыбыта”. ”Государственнай суверенитет” туһунан декларацияны, ”Федеративнай дуогабары”, ”Саха Республикатын Конституциятын” оҥорсууга, дьүүллэһиигэ, ылыныыга кини аата биир бастакынан ааттаныахтаах, государственноһы бөҕөргөтүүгэ киллэрсибит кылаата көмүс буукубанан суруллуохтаах”. “Георгий Михайлович үлэлээбит  улуустарыгар эрэ буолбакка, төрөөбүт Сахатын сиригэр, Россия эбэ хотуҥҥа биллибит–көстүбүт  уонна сураҕырбыт улахан киһибит, биллиилээх политическай уонна государственнай деятель буолар” диэн салайааччы, депутаа т үлэтин үрдүктүк сыаналаабыта.

                   Саҥаны-бастыҥы олоххо киллэрээччи

 Г.М.Артемьев Тааттаҕа үлэлиир кэмигэр улуус үлэтигэр туһалаах,үлэһит,дьон-сэргэ олоҕун тупсарыыга элбэх саҥаны киллэрбит, олохтообут,улуус аатын ааттатар  үгүс тэрээһиннэри ыыппыт новатор  салайааччы буолар. Бу ахтыыбар кини үлэҕэ –хамнаска саҥаны олохтообута, киллэрбитэ республикаҕа тарҕаммыт түгэннэриттэн аҕыйаҕы бэлиэтиэм этэ. Сопхуоска үлэлиир кэмҥэргэ  сүөһү иитиитин үлэһиттэригэр  “Дайаарка күнэ”  өрдөөҕүттэн ыытыллар буоллаҕына ”Механизатордар күннэрэ” диэн хаһаайыстыба бары күргүөмнээх үлэлэрин техника күүһүн түмэн толоруу дириэктэр, партком өйөөһүннэринэн, көҕүлээһиннэринэн куоталаһыылаах  бастакынан ыытар  буолбуппут. Тутуу барыахтаах отделениебытыгар  сопхуос бары тыраахтардарын түмэн тыаҕа кэрдиллибит  маһы  пилораамаҕа  киллэриигэ биир-икки күннээх күүскэ  күрэхтэһиилээх үлэ  тэриллэрэ.   Холобур, шефтэрбит “Якутскэнерго”  биэрбит ДЭК-161 электрическэй кыраан-погрузчигынан тиэйэн, 55 массыынанан, прицептээх тыраахтардарынан  5 күн иһигэр Баайаҕатааҕы  отделениебытыгар адарай муосталаах 400 сүөһү киирэр хотон бетон траншеятыгар туттуллуохтаах  1500 куб.м. Алдан тааһын 9 көстөөх сиргэ оччотооҕу мөлтөх суолунан 1975 сыл муус устар саҥатыгар тиэрдибиппит. Эмиэ бу ДЭК-161 кыраан көмөтүнэн, Уус Таатта бириистэнигэр суднонан тиэллэн кэлбит улуус сопхуостарын техникаларын, райпо контейнердаах таһаҕаһын, Дьабарахыттан  кэлбит  таас чоҕу, оннооҕор, улуус историятыгар биирдэ,  ампаардаах бааржаҕа тиэллибит 920 туонна мээккэ комбикорм кутуллан кэлбитин  механизатордар күүстэринэн түөрт күн сүөкээн,  бу иннинэ биэс  күн иһигэр шифер сабыылаах бурдук ыскылаатын тутаммыт харайан турабыт.

Оройуоҥҥа тиийбэт каадырдары бэлэмнээһин  социальнай үлэҕин 1989 с. ыла үлэлээн оҥорон,   үөрэх туттарсар оҕолорго практическэй көмө оҥороору,  киин куораттарынан, Дьокуускайынан 1990 с.ыла “абитуриеннар  штабтарын” тэрийэн аналлаах бэрэстэбиитэллэри үлэлэтии, улуус  үп-харчы  төлөөн экзаменнары  миэстэҕэ туттарыыга комиссиялары ыҥыран үлэлэтиитэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһа 70 сылыгар  70 эбийиэги   үтүө дьыала ньыматынан үлэлээн, 119 тутуунан  толорбуттарын сэргээн, президент М.Е.Николаев  2000 сыл  “Үтүө дьыала” хамсааһыны  биллэриитэ, Дьокуускай куоракка бастакынан киэҥ культурнай, деловой программалаах улуус күннэрин 1990 сылга ыытыыта, 1994-98 сылларга “Заречье” илин эҥэр экономическэй сайдыы зонатыгар үлэлии сылдьан биир дойдулааҕа Хоту Сир физтехпроблематын институтун дириэктэрэ академик В.П.Ларионову Бүтүн Сойуустааҕы аэрогидрометеорологическэй сыантыры кытта кэпсэтиннэрэн  салгыы Корнеев В.П,Колосков Б.Н. диэн аэрологическай обсерватория  тутаах специалистарын кытта ыкса үлэлэһэн,доҕордоһон бу улахан учуонайдар көмөлөрүнэн 1995 сыл өрүс уҥуордааҕы улуустарга,Саха Сиригэр  самолетунан искусственнай ардахтатыыны үс сайын  ыыттарыыта норуокка  “ Артемьев  ардаҕа”диэн  аатырбыта, үүнээйигэ туһалааҕа, баһаары утары көдьүүстээҕэ  биллэн бу үлэ билигин салҕанар.  1996 сыл Украинаҕа баран базальт утеплитель оҥорор собуокка сылдьан технологияны    үөрэтэн кэлэн Мохсоҕоллоох собуотугар Алдантан диабаз диэн матырыйаалы тиэйтэрэн республикаҕа бастакынан базальт-утеплитель оҥорор учаастагы астаран үлэлэппиттэрэ. Собуот маҥнайгы оҥоһуктара Ытык Күөл тутууларыгар боруобаланан туттуллубуттара. Георгий Михайлович Саха Сиригэр кыһын кииннээн ититии уонна манна туттуллар электроэнергия сыаната ыараханын, тариф үрдүү турарын   чэпчэтэр туһуттан Правительство көмөтүнэн ЭСЗ “Заречьеҕа” үлэлиир кэмигэр Канаадаҕа баран автономнай үлэлиир газовой хочуолу аҕалан тэрилтэтин дьиэтигэр Горькай уул. 1995 сыл олордубута. Саҥа оһох биһиги усулуобуйабытыгар табылларын, көдьүүстээҕин куорат элбэх тэрилтэлэригэр туттуллуон сөбүн , экономическэй суоттааһыннарын “Заречьелар” правительствоҕа биэрбиттэрэ. Солун үтүө опыты   Кемерово, Челябинскэй, Иркутскай уо.д.а. куораттартан делегациялар кэлэн билсэн барбыттара. Саҥа хочуол  араас биричиинэнэн кэмигэр түргэнник тарҕамматаҕа, ол гынан баран бу бырайыак сөптөөҕүн  олох көрдөрбүтэ. Маны сэргэ улахан уйуктаах массыыналар айанныыр шоссейнай суолларын үрүттэрин бөҕөргөтүүгэ канадалар ньымаларынан “Парме-Зейм” диэн убаҕаһы туһаныыга эспериментальнай үлэлэри оҥоруулара эмиэ солун саҕалааһыннар этэ. Артемьев Г.М. 1995 сыллаахха Саха сириттэн делегация састаабыгар киирэн Голландияҕа үлэ уопута билсэ бара сылдьан хортуоппуйу кинилэр ньымаларынан үүннэриигэ технология,сиэмэ атыылаһан аҕалан нэһилиэнньэҕэ тарҕаппытын норуот тута ылыммыта. Ону Таатта Чычымаҕыттан, кэлин СӨ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Россия үтүөлээх фермера буолбут Афанасьев Данил Егорович биирдии гаатыттан 1200 ц.хортуоппуйу үүннэрэн, биир гектаартан 20 туонна  хортуоппуйу хомуйан республика рекордун олохтоон турар,саҥа технология, кэлии хортуоппуй  сиэмэтэ биһиги усулуобуйабытыгар сөптөөҕүн көрдөрбүтэ.

                        Улуус төрүт аатын Тааттаны төнүннэриитэ

  Биллэрин курдук,1962 сыл Н.С.Хрущев  реформатынан  дойду  үрдүнэн  норуот хаһаайыстыбатын салайыыга оройуоннары бөдөҥсүтүү  саҕаламмыта. Ол курдук Таатта уонна Чурапчы оройуоннарын хабан  Алексеевскай тыа хаһаайыстыбатын производственнай управлениета  үөскээбитэ.Көдьүүһү биэрбэтэх бу омсолоох дьаһалы партия Киин Кэмитиэтэ  1965 сыллаахха көтүрбүтэ. Чурапчылар ааттарын илдьэ хаалбыттара, оттон  араас  буруйдааһыннарынан репрессия эрэйин билбит Таатталарга “Алексеевскай”  диэн  аат  иҥэриллибитэ.       Төрүт ааппытын Тааттаны төннөрөөрү олохтоохтор  оройуон уонна республика салалталарыгар араас таһымнаах мунньахтарга, ордук 1965 сыл  кэнниттэн, элбэхтик туруорсаллара  өйөммөтөҕө.   Историческэй кырдьыгы тилиннэрии боппуруоһун быһаарыыга 1983 сылтан олохтоохтук ылсан, боппуруоһу бары өртүнэн үөрэтэн,  утарсыылары ааһан,республика салалтатын, учуонайдары кытта уһуннук дьаныардаахтык үлэлээн,ол кэмҥэ хорсуннук туруорсан, Тааттаҕа төрүт ааппытын төннөрбүт сүдү өҥөлөөх салайааччыбытынан Артемьев Георгий Михайлович буолар.  Кини 1989 сыл саҥатыгар Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президимугар бу боппуруоска сайабылыанньа киллэрбитин дьүүллэһэн баран рабочай революционер аатыттан аккаастаныы омсолооҕун, интернационализм боппуруоһун салайааччы буолан туран өйдүү илигин ыйан туран , “Алекссеевскай” оройуон  аатын “Таатта” диэн ааттааһыҥҥа народнай депутат  Г.М.Артемьев туруорсуутугар аккаастыырга  диэн уураахтаабыттара. Ытык дьоммут А.Е.Мординов, Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон,историк учуонай Е.Е.Алексеев туруорсууну өйөөн  хаһыакка суруйуулара ,общественноска этиилэрэ,кырдьык иһин туруулаһар республикаҕа биллэр дьонтон И.Е.Федосеев-Доосо, ССКП обкомун сэкиритээрэ А,А,Попов,маны сэргэ депутаттар ортолоругар таатталар туруорсуулара сөптөөҕүн өйдөтөр үлэни.кэлин өйөбүл ылыыга, табаарыстара республикаҕа биллэр салайааччылар,бөдөҥ юристар Е.М.Ларионов, А.П.Илларионов этиилэрэ салгыы үлэлииргэ  кынаттаабыттара. Маныаха бөҕө тирэҕинэн оройуоммут олохтоохторо, советскай, партийнай уонна хаһаайыстыбаннай актыыба кини ыытар политикатын бүттүүн өйөөбүттэрэ улахан оруолу ылбыта. Георгий Михайлович боппуруос быһаарыллыыта уустугун учуоттаан Правительство Председателин,   Тааттаттан Үрдүкү Сээбиэккэ  депутат В.П.Шамшины тылга киллэрэн  уонна кини былааһын ,авторитетын туһанан,республика Үрдүкү  суутун бэрэссэдээтэлигэр  Н.Н,Каратаевка хаста да өйөбүл көрдөөн сылдьыытын,  кэпсэтиитин түмүгүнэн Николай Нифонтович  Россия Үрдүкү суутун кытары ыыппыт практическай үлэтэ буолбута. Салгыы миэстэттэн өйөбүлгэ тирэҕирэн  обком бастакы сэкиритээригэр приемҥа сылдьан  балайда уһун кэпсэтии түмүгэр өйөбүл ылан, боппуруоһу 1989 сыл сэтинньи ый 13 күнүгэр бюро мунньаҕар бэлэмнээн киллэрсибитэ. Оччотооҕу обком тэрийэр-партийнай отделын сэбиэдиссэйэ Николаев Н.С. сүбэлээһининэн, туруоруллар боппуруос уустугун, политическай өртүнэн сэрэхтээҕин учуоттаан боппуруоһу үөрэтэргэ тэриллэр анал комиссияны Киин Комитеты кытта сибээстээх улахан таһымнаах киһинэн- А.А.Томтосовынан салайтарарга этиитин Прокопьев Ю.Н.өйөөн, Томтосовтан сөбүлэҥин ылан комиссия састааба бюронан бигэргэммитэ. Онон,комиссия бэрэссэдээтэлинэн –А.А.Томтосов,кини солбуйааччытынан КГБ республикатааҕы комитетын бэрэссэдээтэлэ В.Д.Кондраков, чилиэннэринэн ССКП обкомун тэрийэр отделын эппиэттээх үлэһитэ Г.М.Иванов, ССКП Чурапчытааҕы райкомун бастакы сэкиритээрэ Г.М.Сысолятин, Таатта  райкомун бастакы сэкиритээрэ Артемьев Г.М. салгыы үлэлээбиттэрэ. Ити курдук, унньуктаах уһун, дьаныардаах, сыралаах  үлэ  түмүгэр  улууспут төрөөбүт  төрүт аата “Таатта”  1990 сыл атырдьах ыйын 6 күнүгэр  125-1№ -дээх  РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун ыйааҕынан бүтэһиктээхтик төннүбүтэ.   Оройуон историческай  аатын төннөрүү курдук принципиальнай боппуруос таба быһаарыллыыта  ньурбаларга, хаҥаластарга оройуоннарын, ону сэргэ республика үгүс нэһилиэктэригэр урукку ааттарын төнүннэриигэ улахан үктэл буолбута. Улууска дириҥ,ыарахан боппуруостартан биирдэстэринэн урукку кэмҥэ чулуу дьоммутун олоҕо суох сымыйа суолга буруйдааһыннара этэ .Репрессия ыар содулларыттан босхолооһуҥҥа оччотооҕу КГБ,Республика Үрдүкү Суутун уонна Прокуратуратын  кытары ыкса үлэлэһэн 22 бастыҥ дьоммут ыраас ааттарын  норуоппутугар  төннөрбүт үтүөлээх салайааччыбытынан Георгий Михайлович Артемьев буолар.Олохтоохтор  өр кэмҥэ күүппүт баҕа санаалара олоххо киирэн,бу түгэни үрдүк өрө көтөҕүллүүнэн ,үөрүүнэн көрсүбүттэрэ,дириҥ махталынан ахталлар. Кини үлэттэн уурайан пенсияҕа олорон уонтан тахса кинигэни суруйда,Россия журналистарын сойууһугар киирбитэ. Саха сиригэр сопхуостар тэриллибиттэрэ 50  сылын көрсө  ааспыт үйэҕэ улууспут түөрт сопхуостарыгар   күргүөмнээх үлэнэн кынаттаммыт, уот курааннарга, тоһуттар тымныыларга    буһууну-хатыыны эттэринэн-хааннарынан ааспыт көрсүө-сэмэй үлэһит  дьоммут туһунан “Үлэнэн үйэтитиллибиттэр”  диэн кинигэни 2017 сыл.суруйан  таатталарга  чахчы үйэлээх бэлэҕи оҥорбута. Мин бу суруйуум чахчылара  Георгий Михайлович “Дьон –сэргэ ортотугар” диэн маҥнайгы кинигэтиттэн ылылынна.

                     Дьокуускайга Таатта улууһун күннэрэ

    Мин Петр Алексеев сопхуоска үлэлиир кэммиттэн саҕалаан Георгий Михайловичтыын үлэҕэ, олоххо алтыспыт уонна кини салгыы уһуннук  улуус үрдүкү салайааччытынан үлэлиир да кэмигэр наар механизация эйгэтигэр  үлэлээбит буоламмын улуус салалтата ыытар элбэх тэрээһиннэрин транспорынан хааччыйыы үлэтин  итэҕэйэн сүктэрэр этэ.Улуус үлэтигэр-хамнаһыгар  көмөлөөх ,улуус аатын ааттатар тэрээһиннэр элбэхтик ыытыллар этилэр.Георгий Михайлович тэрийиитинэн 1992 сыл кыһыныгар Саха сирин икки чулуу уолаттара ,государственнай деятеллэрэ П.А.Ойуунускай уонна М.К.Аммосов доҕордоһууларын салҕаан икки оройуону сибээстиир Таатта күннэрэ Нам сиригэр (райком 1 сэкиритээрэ Ларионов Е.М.) ситиһиилээхтик ыытыллыбыттара,кэскиллээх доҕордоһуу  бииргэ үлэлээһин дуогабара оҥоһуллубута. Онтон  1993 сыл Саха сирин остуоруйатыгар аан бастаан Россия Президенэ Б.Н.Ельцини оройуоммутугар улуу биир дойдулаахпыт, государственнай деятель, суруйааччы П.А.Ойуунускай 100 сааһын туолар үбүлүөйдээх ыһыаҕар улахан ыалдьыт быһыытынан көрсүбүппүт.

  Оройуоммут төрүт историко-географическай аата Таатта төннөрүллүбүтүнэн уонна оройуон тэриллибитэ 60 сылынан  сибээстээн, республика киинигэр Дьокуускай куоракка Таатта күннэрин  ахсынньы 20-22 күннэригэр ыытар туһунан 180 №-дээх анал дьаһалы  сэтинньи 28 күнүгэр  1990 сыл райсовет бэрэссэдээтэлэ Артемьев Г.М. таһаарбыта. Оройуон  Күннэрин Дьокуускайга маннык тэрийэн ыытыы аан маҥнай оҥоһуллубута. Ытык Күөлгэ Сельхозтехника холбоһугар салайааччынан үлэлиир кэммэр  оройуоҥҥа ыытыллар араас үлэлэргэ,тэрээһиннэгэ кыттыбытым буолуо гынан баран, ахсынньы муҥутуур тымныытыгар элбэх киһини, оҕону-урууну   мөлтөх суолунан ыраах айаҥҥа тиэйии саамай уустук ,эппиэттээх сорук этэ. Ол иһин бу сырыы туһунан арыый да сиһилии тохтуохпун баҕарабын. Бу дьаһалы  олоххо киллэриигэ 17 подкомиссиялаах 49 киһилээх комиссия улахан эппиэттээх тэрийэр үлэни толорбута.Оройуон тэрилтэлэриттэн кэпсэтэн  34 массыынаны түмпүппүт,ол иһигэр 15 автобуһу,18 легковойу,1 Урал-техпомощь массыыналары.Республика ГАИ-тын начальнига Максимов Д.Д. икки массыынаны айаҥҥа колоннаны арыаллааһыҥҥа ыытан көмөлөспүтэ. Оройуон делегациятыгар киирбит 359 киһини, оҕону-урууну, ол иһигэр, 7 ансаамбылы, хор, фольклор коллективтарын, быыстапкалар, аукционнар үлэһиттэрин, аҥаардас уус-уран самодеятельность 200 кыттыылаахтарын, маны таһынан, тэрилтэлэрбит салайааччыларын тиэйбиппит. Дьэ, бу курдук, ахсынньы 19 күнэ сарсыардаттан айаннаан ыкса киэһэ куоракка тиийбиппит светофор көстүбэт тумана оргуйа олороро,тымныы биэс уонтан тахса кыраадыс этэ. Горисполком  бэрэссэдээтэлэ П.П. Бородин дьаһалынан анаппыт 8 гостиницабытыгар дьоммутун түһэрэн, 10 гаражка массыыналарбытын туруоран, суоппардарбытын түһэр сирдэригэр тиэрдэн,хонук сирбитин булбуппут. Сарсыарда  аайы биэс чаастан суоппардары массыыналара хоммут гаражтарынан тарҕатан,салгыы делегациябыт дьонун  аһылыкка.көрсүһүүлэргэ, репетицияларга таһан, элбэх сиринэн тэнийэн ыытыллар киэҥ программалаах тэрээһиннэри  бириэмэтин тутуһан үс күн куорат иһигэр бэрт ыгым графигынан үлэлээбиппит. Күннэргэ оройуон,сопхуостар,тэрилтэлэр салайааччылара элбэх министерстволарга, куорат салалталарыгар уонна уруккуттан шефтэһэр  “Якутскэнерго”, ”Госснаб”, ”Востокхиммонтаж”, сибээс Саха сиринээҕи ПТУ-гар, үрдүк уонна орто үөрэх  уо.д.а.тэрилтэлэргэ  дьыалабыай көрсүһүүлэргэ сылдьаннар салгыы бииргэ үлэлээһин, доҕордоһуу дуогабардарын түһэристилэр, биир дойдулаахтарбытын көрүстүлэр, студеннарбытыгар дойдуларын кэһиитин тиксэрдилэр.СГУ культурнай киинигэр делегация салайааччыта  Г.М. Артемьев мустубут 750 студеннарга, үөрэх  тэрилтэлэрин салайааччыларын  иннигэр  оройуон  үлэтин, олоҕун, инникитин оройуоҥҥа наада буолар идэлээхтэри  бэлэмниир сыаллаах оҥоһуллубут социальнай сакаас быһыытынан ыытыллар үлэлэри билиһиннэрдэ. Үрдүк, орто үөрэххэ үөрэнэр бастыҥ студеннарбытыгар  семестр түмүктэринэн, сылга иккитэ, биирдии студеҥҥа 300 солк. материальнай көҕүлээһин олохтоммутун, оройуон сопхуостара саҥа тэриллибит тыа хаһаайыстыбатын институтун материальнай базатын бөҕөргөтүүгэ 200 тыһ. солк. көмө биэрэллэрин иһитиннэрдэ. ОАПХ бэрэссэдээтэлэ,сопхуостар дириэктэрдэрэ, райкомол 1 сэкиритээрэ 23 бастыҥ студеннарбытыгар Бочуотунай грамоталары,харчынан бириэмийэлэри туттардылар. Көрсүһүүгэ бастакынан профессор Авксентий Егорович Мординов биир дойдулаахтарыгар оройуон бу Күннэри ыыппытыгар истиҥ махталын тиэртэ,студеннары кытта маннык көрсүһүү тэриллибитэ хайаан да көдьүүстээх буолуо диэтэ. Ыччат билии иһин чиэһинэйдик сыһыаннаһара, үрдүк бэрээдэктээх ,политическай, общественнай олоҕу хаан-уруу дьыалатынан оҥосторо билиҥҥи уустук олохпут көрдөбүлэ буолбутун ыйда. Тыа хаһаайыстыбатын институтун ректора профессор А.В.Чугунов оройуон салалтата бэйэтин студеннарын   көрсүһүүнү республикаҕа бастакынан тэрийэн, чахчы үчүгэй дьыаланы саҕалаабытын бэлиэтээтэ уонна саҥа тэриллибит институкка сопхуостар материальнай өйөбүллэрин иһин дириҥ махталын эттэ. Ахсынньы 22 күнүгэр РСФСР компартиятын рескомун дьиэтигэр делегация Дьоккуускай куоракка олорор биир дойдулаахтарбытын көрсүһүүнү партия райкомун сэкиритээрэ С.И.Николаева истиҥ эҕэрдэнэн аспытын кэннэ райсовет бэрэссэдээтэлэ,делегация салайааччыта Артемьев Г.М. оройуон үлэтин-хамнаһын, күннэри тэрийэн куоракка киирбит сорукпутун ону толорууга ыытыллыбыт үлэлэри, П.А.Ойуунускай  төрөөбүтэ 100  сыла туолуутугар бэлэмнэнии дьаһалларын туһунан кэпсээтэ.Санаа атастаһыытыгар 13 киһи кыттан,ол иһигэр Саха АССР народнай суруйааччыта Сивцев Д.К., С.П.Ойунская,В.Н.Протодьяконов, народнай художник М.М.Павлов, химическэй наука кандидата Н.В.Егоров, суруйааччы Н.Е.Винокуров, В.Е.Сергеев уо.д.а. оройуон сайдыытыгар баҕа санааларын,сүбэ этиилэрин  оҥордулар. Көрсүһүү кыттыылаахтара  инникитин оройуоннарын кытта ыкса дьыалабыай сибээстэһиини олохтуур инниттэн түмсүү бөлөҕүн(землячество комитетын) Н.Е.Винокуров, В.Е.Сергеев, А.Т.Мярина,А.Г.Нелунов састааптаах биир санаанан таллылар.

Таатта Күннэрин түмүктүүр көрсүһүү, улахан кэнсиэрэ  Саха музыкальнай, билигин  Опера уонна балет театрыгар ахсынньы 22 күнүгэр киэһээ ыытыллыбыта. 1990  сылга  үбүлүөйдээх саастарын туолбут биир дойдулаахтарбытын чиэстээһин буолла. Саха АССР культуратын министерствотын ,партия горкомун, горсоветын уонна комсомол республикатааҕы комитетын Бочуотунай грамоталарынан күннэргэ кыттыбыт 13 самодеятельность коллективтара, биирдиилээн толорооччулар наҕараадаланнылар.Бу киэһээ оройуон олоҕун, үлэтин ситиһиилэрин көрдөрөр баай ис хоһоонноох выставка, 49 норуот маастардарын  200-тэн тахса уус-уран оҥоһуктара аукцион-выставкаҕа турбуттара. Күннэргэ кыттыбыт куорат олохтоохторо  бары тэрээһиннэр үрдүк таһымнаахтык ыытыллыбыттарын, оройуон инники сайдыытыгар бары өртүнэн туһалаах сибээстэр, дуогабардар түһэрсиллибиттэрин бэлиэтээн туран, Таатта дьоно, эдэр ыччата өбүгэлэрин үтүө  үгэстэрин ытыктыылларын, сайыннаралларын, билиҥҥи  олох инники күөнүгэр иһэллэрин итэҕэтиилээхтик көрдөрбүттэригэр итии махталларын эппиттэрэ. Күннэр ситиһиилээтик барыыларыгар оройуоммут төрүт аата Таатта төннүүтэ дьон санаатын өрө көтөхпүтэ,үтүө дьыалаҕа күүрдүбүтэ быһаарар оруолу ылбыта.

Ахтыыбын ытыктыыр киһим, доҕорум Георгий Михайлович этиитинэн түмүктүүбүн:“Эрэнэбин таптыыр Тааттам дьоно олох долгуннарыгар очурга-чочурга оҕустарбакка өрүү кыайыылаах, саха омук киэн туттар улууһа  буола туруоҕа диэн. Оннук доруобай актив, нэһилиэнньэ, үлэһит үтүөтэ олорор, сахалар эрэнэр улуустарыттан биирдэстэрэ, кэскиллээхтэрэ уонна баай историялаах улуу дьоммут төрөөбүт төрүт буордара даҕаны элбэххэ эбээһинэстиир”.

Ньукулай Колодезников, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ,

СӨ Автотранспорын уонна Гостехнадзорун бочуоттаах үлэһитэ, Таатта нэһилиэгин уонна улууһун бочуоттаах олохтооҕо,

ССРС гражданскай оборонатын туйгуна.

                                                                         10.12.2024.