Уопсастыба

Биллэр уус, хоһоонньут Николай Иванович Егоров-Баайаҕыын 1991 сыллаахха эһэтигэр Николай Иванович Егоровка-Уодай Ньукулайга анаан «Кэриэстиэҕиҥ албан ааттарын» хоһоону суруйбут. Николай Иванович аллар атаһа, биллэр ырыа айааччы Павел Гаврильевич Акимов бу хоһооҥҥо марш киэптээх, дьиппиэрэн туран ылланар дьүрүлүгү айбыт.

Улуу сэрии хонуутуттан

Эргийбэтэх буойуннары

Бары туран чуумпураммыт

Кэриэстиэҕиҥ албан ааттарын.

Эйэ иһин, көҥүл иһин

Ийэ сири көмүскэспит,

Албан ааккыт төлөннөрүө

Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ.

Умнуллубат хорсун быһыы,

Умнуллубат тиһэх хаһыы

Бүгү күҥҥэ дуораһыйа

Иһилиннэ сүрэх аайы.

Эйэ иһин, көҥүл иһин

Ийэ сири көмүскэспит,

Албан ааккыт төлөннөрүө

Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ.

Кэлэр кэмҥэ номох буолан

Кэриэстэниэ хас ааттара,

Мэлдьи эдэр герой буолан

Үйэлэргэ сылдьыахтара.

Эйэ иһин, көҥүл иһин

Ийэ сири көмүскэспит,

Албан ааккыт төлөннөрүө

Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ.

Баайаҕыын эһэтэ Уодай Ньукулай Аҕа дойду Улуу сэриитигэр 282 стрелковай полкаҕа сулууспалаабыта. Бу полка Сталинград аннынааҕы кырыктаах кыргыһыыга хорсуннук сэриилэспитэ.

Санатан эттэххэ, Аҕа дойду Улуу сэриитин саамай улахан кыргыһыытынан, Илин боруон байыаннай балаһыанньатыгар тосту уларытыыны киллэрбит Сталинград кыргыһыыта этэ. Сталинград кыргыһыыта 1942 с. от ыйын 17 күнүгэр саҕаламмыта уонна 1943 с. олунньу 2 күнүгэр диэри буолбута. Итиэннэ, 1943 с. сайыныгар Курскай кыргыһыытыгар Кыһыл Аармыйа букатыннаах кыайыытынан түмүктэммитэ. Кыргыһыы бастакы түһүмэҕэр Кыһыл Аармыйа көмүскэммитэ, онтон 1942 с. сэтинньи 19 күнүгэр өстөөххө утары кимэн киирбитэ. Бу кыргыһыыга Сэбиэскэй Сойуус 1,1 мөл. киһини сүтэрбитэ, ньиэмэс уонна кини биир санаалаахтара (итальянецтар, румыннар, венгрдар, хорваттар) 1,5 мөл. кэриҥэ саллаата өлбүтэ. Сталинград кыргыһыыта Кыһыл Аармыйа Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыайарыгар суолу аспыта, сэбиэскэй саллааттар, норуот кыайыыга эрэлин үрдэппитэ. Басыыс кыаҕын намтаппыта, күүһүн сыыйа сүтэрбитэ.

Николай Иванович Егоров-Уодай Ньукулай Мамаев Курган аттыгар кыргыһа сылдьан бааһырбыта. Санаттахха, Мамаев Курганы 40-с сыллардааҕы байыаннай хаартаҕа «102-с үрдэл» диэн бэлиэтииллэрэ. Бу үрдэли баһылааһын Сталинграды барытын хонтуруоллуурга кыаҕы биэрэрэ. Ньиэмэстэр түөрт ый устата үрдэли ыла сатаабыттара: тохтоло суох буомбалаабыттара, ытыалаабыттара, тааҥканан кимэн киириини тэрийбиттэрэ. Дьэ, маннык кыргыһыыга Уодай Ньукулай хорсуннук сэриилэспитэ уонна Эльтон госпиталыгар сырдык тыына быстыбыта.

Уодай Ньукулай сиэнэ Баайаҕыын: «Атырдьах ыйын ортото 1100 буойун баарыттан, балаҕан ыйын ортото 27 эрэ киһи ордубут. Штабистартан уратылара имири эстибиттэр. Эһэм Волгоградскай уобалас Эльтон куоратыгар бырааттыы көмүллүүгэ сытар. Бу комплексы быйыл реконструкциялаатылар уонна аһыллыытыгар ыҥырыахпыт диэбиттэрэ, онно барыам дуу дии саныыбын», – диэн кэпсиир. Баайаҕыын ол уоттаах сэрииттэн эргиллибэтэх эһэтин кэриэстээн хоһоонугар үйэтиппитэ ырыа буолан көппүтэ уонна күн бүгүн уостан түспэккэ ылланар.

Н.И. Егоров-Баайаҕыын 1953 сыллаахха олунньу 25 күнүгэр Таатта Дьүлэйигэр төрөөбүтэ. 1974 сылтан Баайаҕаҕа олорор, үлэлиир. «Баайаҕа уустара» түмсүү, «Мандар кыһата» оскуола салайааччылара, «МандарУус» саха олоҕун кэлим түмэлин дириэктэрэ. Николай Иванович тимир ууһа, СӨ норуот уус-уран оҥоһуктарын маастара, СӨ култууратын туйгуна.

Ньукулай Дьөгүөрэп-Баайаҕыын оҕо эрдэҕиттэн суруйар, сэттис кылааска үөрэнэ сылдьан бастакы хоһоонун айбыт. «Тааттам – дойдум», «Олох, оо,  дьиктигин даҕаны!» хоһоон хомуурунньуктарын ааптара.

Ырыа аайыллыбыт устуоруйата

«Кэриэстэбил» ырыа ааптардара Баайаҕыын уонна Павел Акимов Дьокуускайга билсибиттэр. Айар үлэҕэ кыттыгастаах дьон буолан, тута өйдөһөн чугас доҕордуу буолбуттар.

Бу туһунан Баайаҕыын маннык ахтар: «Дьокуускайга биһигини уопсай доҕорбут билиһиннэрбитэ. Ол кэннэ Байбал Чөркөөххө үлэлээбитэ, бу кэмҥэ куруутун көрсөрбүт. Онтон Баайаҕа кулуубугар байаныыһынан үлэлии кэлбитэ. Бастаан утаа табаарыһым биһиэхэ олорбута, кэлин уопсай дьиэҕэ көспүтэ. Байбал Акыымап Баайаҕаҕа олорор кэмигэр олохтоох ааптардар хоһоонноругар ырыа бөҕөнү суруйбута. Ол ырыаларын хомуурунньуктарбар киллэрбитим.

«Кэриэстэбил» ырыа бастаан «Таатта» улуус хаһыатыгар «Реквием» диэн ускуопка иһигэр ааттанан бэчээттэммитэ. Онтон Кыайыы 50 сылыгар ырыаны Баайаҕатааҕы муусука оскуолатын дириэктэрэ Зоя Сергеевна Луковцева, фортепиано преподаватела, муусука учуутала Марита Никитична Потапова уонна Павел Акимов бэйэтэ буолан бэлэмнээннэр, түөрт куоласка арааран 50 киһилээх Баайаҕа хоругар ыллаппыттара.

Хору бэлэмнээһиҥҥэ күүстээх үлэ барбыта. Түөрт куолаһы тус туһунан ыллаталларын иһиттэххэ дьикти баҕайы этэ: сорох ыйылыыр, сорох бөөҕүнүүр. Хайдах эрэ, туох муода ырыаный дии санаабытым. Онтон биир күн түөрт куолаһы холбоон бииргэ ыллаттылар. Дьэ, доо, бары соһуйдубут, ырыабыт куоластар холбоспуттарыгар адьас дьиктитик тахсар эбит.

Маныаха, хортан Байбал миигин уһула сыспыттаах. Ол курдук, бу киһи ырыаны буорту гынар, улаханнык ыллыыр уонна дьону бутуйар диэн ыллатымаары гыммыта. Онуоха биир дойдулаахтарым сүрэ бэрт дии санаатылар быһыылаах, ырыабыт ааптарын ыллатыахха диэн быһаарбыттара. «Чэ, очоҕуна, куоласпын таһаарбакка, айахпын эрэ хамсатан ыллыам», - диэммин, сымыйанан ыллаһаммын өрөспүүбүлүкэҕэ хордар көрүүлэрин куонкуруһугар лауреат буолан турабын. Ол кэннэ ырыаны Нерюнгрига тиийэ ыллаабыттара. Хаста да араас куонкурустар лауреатынан буолбуттара.

Кэлин ырыаныа араадьыйа хора толорбута. Найахы норуодунай хора ыллаан өрөспүүбүлүкэҕэ бастаан тураллар. Маныаха, эмиэ туспа устуоруйалаах. Ол курдук, Уус Алдаҥҥа туох эрэ түмсүү көрсүһүүтүгэр бара сылдьаммын истибитим ырыаны Баал Хабырыыс тыллара, Байбал Акыымап мелодията «Кэриэстэбил» диэн биллэрэллэр эбит этэ. Ону сыанаҕа тахсаммын: «Уус Алданнарга улаханнык махтанабын, бу Баал Хабырыыс курдук улахан бэйиэккэ холоотугут, дьиҥинэн ити ырыа тылларын мин суруйбутум ээ», – диэбиппэр улаханнык соһуйбуттара уонна кэнники көннөрөн биллэрэр буолбут этилэр. Билигин, кэмиттэн кэмигэр, ырыаны араадьыйаҕа истэн аһарабын.

Доҕорум Байбал Акыымап саха ыарыаны айааччыларыттан аан бастакынан ырыаларын барытын нуотаҕа таһааран, суруйан Москубаҕа «Советский композитор» издательствоҕа бэчээттэммит соҕотох мелодист. Үгүс ырыата «Хатыҥнар», «Дьиктикиэһэ», «Саха бөҕөстөрүн ырыата», «Күөрэгэй», «Мүрү-Мүрү барахсан», билиҥҥээҥҥэ диэри ылланаллар. «Байанайдаах Баайаҕам» диэн ырыаны Баайаҕа эр дьоно бары билэллэр.

Байбаллыын «Тааттам кэрэ»  диэн хоһооммор ырыабытын Баайаҕа олохтооҕо, көмүс куоластаах Марита Потапова ыллаатаҕына саал иһийэн олорон истэр, олус тахсыылаах мелодия буолбут. Онон Байбал биһиги Баайаҕабытыгар сүппэт-оспот суолу хаалларбыта.

Маны сэргэ мин хоһооннорбор суруллубут атын ырыаларбын син ыллыыллар эбит этэ. Ол курдук, Прокопий Неустроев, Иван Степан, Александр Алексеев уонна хордар толорууларыгар араадьыйаҕа истээччибин», - диэн сэһэргээтэ Николай Иванович.

* * *

Улуу Кыайыы 80 сыллаах өрөгөйдөөх үбүлүөйэ буолара ахсааннаах күн хаалла. Маныаха, кыргыһыы хааннаах толоонугар сырдык тыыннара быстыбыт, сураҕа суох сүппүт саха ньургун саллааттарын, уоттаах сэрииттэн Кыайыы кынаттаах этэҥҥэ эргиллэн кэлбит, эйэлээх олох укулаатын уурсубут үтүөкэн бэтэрээннэрбит албан ааттарын кэриэстээммит «Кэриэстэбил» ырыаны ньиргитиэхпит, умнуллубат хорсун быһыы холобурун көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиксэриэхпит!

Антонина НЕУСТРОЕВА,

Хаартыскалар Баайаҕа түмэллэрин архыыптарыттан