Уопсастыба

Ырыа айыллыыта

«Кыайыы күнэ» ырыа 1975 сыллаахха, Кыайыы 30 сылын көрсө айыллыбыта. Композитор Давид Федорович Тухманов оруобуна 50 сыл аннараа өттүгэр Владимир Гаврилович Харитонов тылыгар дьүрүлүгү айбыта. ССКП КК генеральнай сэкирэтээрэ Леонид Ильич Брежнев: «Биһиги суох буолуохпут, Володя, оттон норуот эн ырыаҕын ыллыаҕа», – диэн ырыа тылын ааптарыгар Владимир Харитоновка эппитэ. Чахчыта да оннук.

Владимир Харитонов, сэрии бастакы күннэриттэн сиэхсит басыыһы утары өлөр-тиллэр хабараан хапсыһыыга кыттыбыт, ол кэм саллаатын бойобуой суолун хорсуннук тэлбит, күүтүүлээх Кыайыы хайдах ситиһиллибитин бэйэтинэн билбит буойун-бэйиэт өрөгөйдөөх күнү истиҥ уонна кырдьыктаах тылларынан суруйбут. Ол да иһин дьон-сэргэ буорах сыттаах күнү, кыырыктыйбыт чанчыктардаах бырааһынньыгы, харах уулаах үөрүүнү айхаллыыр, Кыайыы күнүн өрөгөйүн уруйдуур ырыаны ис дууһатынан ылыммыта уонна күн бүгүн уостан түһэрбэккэ ыллыыр.

Давид Тухманов стройунан хаамыы уонна духобуой оркестр өрөгөйдөөх маршын быһыытынан киэҥник биллэр ырыа дьүрүлүгүн 35 сааһыгар айбыта. Оччолорго кини «Последняя электричка», «Я люблю тебя, Россия», «Мой адрес — Советский Союз», «Мы — большая семья» о.д.а. эстрада хиттарын айбыт мелодиһынан биллэрэ.

Ол эрээри, норуот кутун туппут ырыа туһугар судургута суох устуоруйалаах. Улуу Кыайыы 30 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтээһин чэрчитинэн ырыа куонкуруһун биллэрбиттэр. Муусука эрэдээктэрэ бу куонкуруска Владимир Харитоновка кыттарыгар уонна киниттэн үөрүү-көтүү тыллардаах ырыаны күүтэллэрин эппит. Эрэдээктэр бу тыллара бэйиэт өйүгэр хатаммыттар, онуоха эмискэ «Это радость со слезами на глазах...» тыллар көтөн түспүттэр уонна мантан сиэттэрэн, «Этот день мы приближали как могли» диэн үстэ хатыланар устуруокалаах хоһоон айыллыбыт. Бэйиэт тутатына Давид Тухмановка хоһоонун биэрбит. Композитор уонна кини кэргэнэ Татьяна Сашко Харитонов хоһоонун сэргээбиттэр. Тухманов нуучча марша халыыптаах, саллааттары сэриигэ атаарарга уонна көрсөргө оркестр оонньуур дьүрүлүгүн айарга санаммыт эрээри, кэлин бэйэтэ билиммитинэн, бу санаа ырыа тылларын иэйиитигэр оҕустаран арыый да атын матыыптаммыт.

Ааптардар ырыаларын тиһэх түгэҥҥэ куонкуруска биэрбиттэр. «Кыайыы күнүн» Татьяна Сашко толорбут.  Маныаха, дьүүллүүр сүбэ ырыаны биһирээбэтэх. Дьүрүлүк бырааһынньык өйдөбүлүгэр сөп түбэспэт, синкоп халыыптаах уонна танго дуу, фокстрот дуу тэтимнээх, итиэннэ сэлээр тыллаах диэн кириитикэлэммит ырыаны бастаан утаа тэлэбидиэнньэҕэ уонна араадьыйаҕа ылбатахтар. Ол да буоллар, биллэр ырыаһыт  Лев Валерьянович Лещенко 1975 сыл сэтинньитигэр Милииссийэ күнүн кэнсиэригэр көҥүлэ суох толорон ырыаны киэҥ эйгэҕэ таһаарбыт. «Кыайыы күнэ» тутатына дьон биһирэбилин, тапталын ылбыт уонна Кыайыы күнүн аргыһа буолан билигин да ылланар.

Сахалыы тылынан

«Кыайыы күнэ» ырыа үгүс омук тылыгар тылбаастаммыта. Аҥардас сахалыы хас да тылбаас бара биллэр. Холобура, 2010 сыллаахха ырыаны Үөһээ Бүлүү Кэнтигиттэн төрүттээх, Эдьигээн олохтооҕо, учуутал, уус-уран айымньылары ырытааччы, хоһоон суруйааччы, тылбаасчыт, уопсастыбаннай кэрэспэдьиэн Еремей Елисеевич Ханчаев-Кыымчаан тылбаастаабыта. Ханчаев тылбааһыгар ырыаны, «Эдьигээн сонуннара» хаһыат эрэдээксийэтин көҕүлээһининэн, Улуу Кыайыы 70 сылыгар биир дойдулаахтара үлэ кэлэктииптэриттэн сүүмэрдэммит хору туруоран ыллаабыттара.

Сахалыы тылбаастартан саамай биллибит тылбааһынан суруйааччы, суруналыыс, «Күрүлгэн» сурунаал сүрүн эрэдээктэрэ Афанасий Гаврильевич Гуринов-Арчылан суруйуута буолар. Ол курдук, Улуу Кыайыы 75 сылын көрсө, 2020 сыллаахха «Биир Ньыгыл Арассыыйа» баартыйа «Кыайыы күнэ араас омук тылынан» диэн аахсыйаны тэрийэн ыыппыта. Аан маҥнайгытын бу ырыа 100 омук тылыгар тылбаастанан ылламмыта. Афанасий Гуринов-Арчылан тылбааһын саха биллэр артыыстара уонна уопсастыбанньыктара ыллаабыттара куйаар ситимин нөҥүө тэлэһийэ тарҕаммытын бары да истибит-көрбүт буолуохтааххыт.

Арчылан тылбааһын киэҥ араҥаҕа таһаарыан иннинэ филологическай билим доктора Варвара Окороковалыын уонна тылбаасчыт, суруйааччы Валентина Комиссарова-Күлүмүрэлиин хас биирдии тылын кичэйэн ырыппыттар, сиһилии толкуйдаабыттар. Маны сэргэ, ырыа сахалыы дьиэрэйэригэр композитор Кирилл Герасимов уонна артыыс Алексей Егоров-Өркөн күүс-көмө, сүбэ-соргу буолбуттар.

Афанасий Гаврильевичтан ырыаны хайдах тылбаастаабытын туһунан туоһуласпыппар: «Мин бу ырыаны тылбаастыам дии санаабат да этим. Олус соһуччу этэ. Ыам ыйын биэс күнүгэр миэхэ Ил Түмэн VI-с ыҥырыытын дьокутаата Мария Христофорова бу ырыа сахалыы тылынан бүтүн дойду үрдүнэн ылланыахтааҕын иһитиннэрбитэ, ырыа тылбааһын булбутун көрдөрбүтэ уонна тылбааһы туох дии саныырбын ыйыппыта. Чахчы, тылбаас ырыаҕа барсыбат этэ. Көрөн бараммын сатамматах тылбаас диэбиппэр Мария Николаевна: «Дойду үрдүнэн ыытыллар аахсыйа, онно Саха Сирэ кыттыстаҕына сатанар, бэйэҥ тылбаастаан көр», ‒ диэн эппитэ. Онон, холонон тылбаастаан барбытым. Ити күн хойукка диэри эриспитим уонна сарсыныгар, эрдэ туран, эбии кыладыйан биэрбитим.

Тылбаас судургута суох буолар. Ордук уус-уран айымньы тылбааһа. Буолаары буолан, киэҥник биллибит ырыаны тылбаастыыр ыарахан бөҕө буоллаҕа. Бастаан ис хоһоонун биэриэхтээххин, тыынын таба тутуохтааххын, маныаха хас биирдии тылыҥ, этииҥ ырыа муусукатыгар, тэтимигэр таба олоруохтаах. Хас дорҕоон, сүһүөх ‒ барыта суолталаах. Ол ылбычча таба туттарбат», - диэн хоруйдаата.

Ити курдук, Арчылан тылбааһын  Варвара Окороковаҕа, Валентина Комиссароваҕа уонна Кирилл Герасимовка ыытан, санааларын истэн тылларын көннөрбүт. Ол кэннэ аны суруйааччылар, хоһоонньуттар бөлөхтөрүгэр көрдөрөн араас санаалары истибит. Ол эрээри, Варвара Борисовна: «Саҕаланыыта туруору тылбаас буолбут», - диэн эппитэ санаатын аалбыт, ол иһин тылын-өһүн көннөрөн иккис тылбааһы суруйбут. Тылбааска үлэлэспит сэттис сарсыардатыгар «Биир ньыгыл Арассыыйа» пресс-сулууспатыгар эрийэн Спиридон Протодьяконовка: «Бу көрүҥэ ордук табылынна, маны ыллыыр ордук», ‒ диэбит. Салгыы Өркөннүүн үлэлэһэн эрдэ бэлэмнээбит тылларыттан, этиилэриттэн ырыа матыыбыгар хайата ордук сөп түбэһэрин талбыттар. Бу иккис көрүҥү Өркөннөөх ыллаабыттара. Онуоха, тылбаас бастакы көрүҥэ эмиэ ылланан хаалбыт. Ону филармония артыыстара тылбаас куйаар ситимигэр тахсыбытын таба көрөн ыллаабыттар.

Дьэ маннык, Арчылан кылгас кэм устатыгар тылбаас икки көрүҥүн бэлэмнээбитэ, иккиэн дуораччы ылламмыттар. Ону Афанасий Гаврильевич: «Бу биһиги омук быһыытынан ис кыахпытын илэ бааччы көрдөрөр түгэн дии саныыбын. Тылбаас туһунан эттэххэ, иккис көрүҥҥэ «Уоттаах суоллар күдэннэрин сүгэммит» диэн тылбаастаабыппын, астыммакка, Өркөннүүн сүбэлэһэ олороммун, «бурҕатан» диэҥҥэ уларытан кэбиспитим. Барыта ыксал этэ буоллаҕа. Онтум строфа дьүөрэтин (рифматын) туппатын кэлин өйдөөн көрбүтүм. Инньэ гынан, ол оннук ылланна. Оттон сөптөөх «тэпсэммит» диэн тылбын Кыайыы күнүгэр булан уларыппытым. Кэлин бу көрүҥүнэн ылланарыгар баҕалаахпын», - диир тылбаасчыт.

«Кыайыы күнэ» Арчылан тылбааһа:

Кыайыы күнүн кыыма бэрт симик этэ ‒

Уоһар чох кылаҥ гынарын кэриэтэ...

Уоттаах суоллар күдэннэрин тэпсэммит  ‒

Бу күн дьолун чугаһата сатыырбыт.

Хос ырыата:

Дьэ, бу Кыайыы күнүн аҥкыла ‒ буорах!

Күндү күммүт күрэҥсийбит чанчыктаах.

Бу үөрүүбүт харах уута былаастаах.

Кыайыы күнэ! Кыайыы күнэ! Кыайыы күнэ!

Күнүн-түүнүн, кыһа уотун кыымырда,

Ийэ дойду, саатар, нуктаан ылбата...

Күнүн-түүнүн кыргыһыыга киирэммит ‒

Бу күн дьолун чугаһата сатыырбыт.

Хос ырыата...

Кэллим, ийээ, оттон сорох төннүбэт...

Сүүрүүм дуу атах сыгынньах, сиик кэһэн...

Тэгил сири, дойдулары арҕаран ‒

Бу күн дьолун чугаһата сатыырбыт.

Хос ырыата...

* * *

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр бэйэтин харыстаммакка кыргыспыт, бар дьону нацизм хара дьайыттан босхолообут сэбиэскэй норуот Кыайыыга халбаҥнаабат эрэлин, хорсун быһыытын туойар «Кыайыы күнэ» ырыа хас биирдии киһи сүрэҕин-быарын ортотунан киирэр уратылаах. Маннык күүстээх иэйиилээх ырыаны норуот бэйэтэ талбытын ырыа устуоруйата туоһулуур. Онон кэм кыларыйар кырдьыгын туоһулуур ырыа сүтэн-оһон хаалбакка, көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ бэриллэн араас омук тылынан ыллана туруоҕа.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Хаартыскалар: Арчылан архыыбыттан уонна Википедия