Уопсастыба

Климент Егорович билигин бэйэтин көлүөнэтин дьонун, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр саа тутан дойдуларын көмүскээбит биир дойдулаахтарын, тыылга Кыайыыны уһансыбыт оччолорго оҕо, ыччат дьон сырдык ааттарын үйэтитиигэ дьаныһан үлэлэһэрин бэлиэтиэххэ наада. Кини бэйэтэ  сэрии оҕото буолар. Климент Егорович ити курдук билигин судаарыстыбаннай өйдөөх-санаалаах киһи  ыччаты патриоттуу иитиигэ дьоһуннук ылсан үлэлэһэрин махтана бэлиэтиибит.  Санаан да көрдөххө,  Улуу Кыайыыны аҕалбыт көлүөнэ олох хаамыытынан орто дойдуттан туораан, кинилэр хорсун быһыыларын, күүрээннээх олохторун ыччакка тириэрдээччи аҕыйаан  иһэр. Онуохаҕа кини  бэйэтин көлүөнэтин кытта эт-хаан, кэм-кэрдии чааһынан биир киһи буоларынан  ахтыылара кырдьыктаахтар уонна ис хоһоонноро киэҥ, дириҥ суолталаахтар.

Бу таһаарыыга Климент Егорович 80 сыл анараа өттүгэр Кыайыыны хайдах көрсүбүтүн уонна биир дойдулааҕа, фронтовик Николай Николаевич Матвеев туһунан ахтыытын билиһиннэрэр.

ххх

Күн-дьыл дохсуннук иннин диэки айанныыр. Фашистскай Германияттан төрөөбүт Ийэ дойдубутун көмүскүүр кыырыктаах сэрии Улуу Кыайыыннан түмүктэммитэ 80 сылын туолара аҕыйах хонук хаалла. Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх сылларын санаабыт хоту уулуссаларынан халҕаһалыы хаамсан, болуоссаттарга тобус-толору мунньустан геройдары уруйдуур-айхаллыыр тыллары этэн, астына-дуоһуйа бырааһынньыктыыр үтүө үгэстээхпит. Быйыл кыайыы 80 сыллаах юбилейын бэлиэтиир дьаһаллары республика, куорат салалтата бэрт эрдэттэн былааннаабытын олоххо киллэрии саҕаланна. Онон сибээстээн, хас биирдии республика олохтоохторо, бэлиэтэммит дьаһалларга көхтөөхтүк кытталлар, ол түмүгэр Улуу бырааһынньыгы үөрэн-көтөн, дууһа иэйиитэ оҥостуохтара, фашистскай өстөөхтөрү утары уоттаах сэрии быһылааннарын, саа-саадах тутан Ийэ дойдуларын көмүскээһиҥҥэ сэрии толоонугар тыыннарын уурбут хорсун-хоодуот дьоммутун өйдөөн-санаан ааһыахтара. Улуу Кыайыыны уһансыбыт сэрии уонна тыыл ветераннарынүйэтитиигэ, чиэстээһиҥҥэ-бочуоттааһыҥҥа дьаһаллар ылылла тураллар. Улахан дьону кытары сэрии кыһалҕатын эттэринэн-хааннарынан билбит, дьоллоох оҕо саастарын сэрии тыылын кыһалҕаларын туоратыыга анаабыт сэрии сылларын оҕолорун туһунан үтүө тылынан ахтыахтара. Дэлэҕэ даҕаны эппэттэр: «Ийэ дойдуну көмүскүүр улуу сэрии сылларын ханнык даҕаны түбэлтэҕэ, тыыннаахтар умнубат сыллара». Мин үөскээбит, сэрии сылларыгар оҕо сааспар тулуктаспыт тапталлаах дойдум Сунтаар оройуонун Күндэйэ нэһилиэгиттэн (уруккута Чакыр нэһилиэгэ) 146 киһи сэрии фронугар барбыттара. Кинилэртэн 84 хорсун саллаат сэрии толоонугар охтубуттара. Ол кэмҥэ сэриигэ барартан сыыйыллан хаалбыт аҕыйах эр киһи, оҕонньоттор, дьахталлар холкуоска, күнү-түүнү аахсыбакка үлэлииллэрэ. Онно борбуйдарын уйуммут оҕолор бары 8 саастарыттан ыла сайын от үлэтигэр улахан дьону кытары үлэлииллэрэ. Биһиги оҕус сиэтиитигэр, бугул түгэҕин харбааһыҥҥа үлэлиирбит. Онно эбиитигэр аччык дьыллар оҕо доруобуйатыгар охсоллоро ханна барыай. Билиҥҥи өйдөбүлүнэн толору дьоллоох, бэһиэлэй оҕо сааһы оччотооҕу оҕолор билбэтэхтэрэ. Ол иһин буолуо, оччотооҕу оҕолорго сааһыран баран, кырдьан даҕаны олорон, ыарахан үлэҕэ сылдьар дьоҥҥо тугунан эмит көмөлөспүт киһи диэн санаа киирэр. Оччотооҕу ыарахан дьыллар биһигини, кырдьаҕас дьону, аһыныгас буолуу тыыныгар ииппиттэрэ. Күндэйэм оскуолата барахсан, миэхэ ииппитэ-такайбыта тугунан да кэмнэммэт. Мин өйбүн-санаабын үчүгэй өттүнэн таарыйбыт, үрдүк өрөгөй иэйиитин аҕалбыт биир түгэнин умнубаппын. Мин бастакы учууталым Екатерина Дмитриевна Старостина биирдэ, хаһан да урут көрбөтөхпүт курдук, үөрэн-көтөн кылааспытыгар киирдэ уонна дорҕоонноохтук советскай сэбилэниилээх күүстэр өстөөҕү кыдьыйан кыайбыттарын туһунан иһитиннэрдэ уонна «Ура!» – диэтэ. Урут хаһан даҕаны ураатаабатах оҕолор учууталбытын үтүктэн, «Ура!» хаһыытаатыбыт, үөрүүбүтүгэр оскуола тэлгэһэтигэр ойон тахсан салгыы үөрбүппүтүн-көппүппүтүн өйдүүбүн. Дьэ, ол үөрүүлээх кэмтэн ыла 80 сыл ааста.

Үөскээбит, оҕо сааспын аһарбыт дойдубар Күндэйэҕэ Улуу Кыайыы көтөллөөх дойдуларыгар төннөн кэлэн, эйэлээх олоххо, күүрээннээх үлэҕэ кыттыһан, дьон-сэргэ ытыктабылын ылбыт дьоннортон биирдэстэрэ Николай Николаевич Матвеев туһунан ахтан-санаан ааһыахха. Кини сэриигэ Чакыр нэһилиэгиттэн 1943 сыл бэс ыйыгар ыҥырыллан II Белорусскай фроҥҥа сэрии бүтүөр диэри кыргыспыта. Бастаан минометка наводчигынан. Расчет 3 киһилээх эбит. Миномету сүгэ-көтөҕө сылдьар буолан, куруук сэрии инники күөнүгэр сылдьара. Младшай сержант званиетын иҥэрэн миномист расчетын командира буолар. 1943 сыл ахсынньытыгар Минскай куорат аттыгар сэрии уотунан умайар кыырыктаах кыргыһыытыгар бойобуой саллаат быһыытынан аан бастаан киирсибитэ, киирсэ сылдьан атаҕар ыараханнык бааһыран госпиталга киирбитэ. Эмтэнэн бүтээт Николайы Прибалтика эргин кыргыһыы тыҥаабыт сиригэр ыыталлар. Онно Лонг куорат иһин өстөөхтүүн киирсиигэ  сыһыы хаба ортотугар ньиэмэстэр  төгүрүктээһиннэригэр түбэспиттэр. Өстөөх ытыалааһына, буомбалааһына күн-түүн күүһүрэн испит. Төгүрүктээһин төрдүс күнүгэр биһиги «Катюшаларбыт» күргүөмнээхтик үлэлээбиттэр. «Атаакаҕа!» диэн хамаанданы истээт, ытыалаһа-ытыалаһа иннилэрин диэки сүүрбүттэр. Күүстээх ытыалааһын түмүгэр хаайан сыппыт өстөөхтөрүттэн биир да киһи ордубатах. Кинилэри кыайбыт саллааттары кытары утарыта көрсөн үөрүү өрөгөйүн билбитин туһунан Николай Николаевич ис-иһиттэн долгуйан туран кэпсиир этэ. Өссө биир түгэни ахтар буолара. Эмиэ Белорусскай фроҥҥа 1944 сыл саҥатыгар биир стратегическай суолталаах учаастагы былдьаһан өстөөхтүүн хаан тохтуулаах киирсии буолбут. Онно миномет прицелынан көрдөҕүнэ кыргыһыы хонуутугар медсестра өстөөх буулдьатыгар таптаран охтубут. Ону «медсиэстэрэ ханна охтубутун көрбүт киһи бэйэҥ баран куттала суох сиргэ таһаар» – диэн бойобуой сорудаҕы ылбыт. Ону Николай оҥостон-оҥостон баран сорох сири муҥутуур күүһүнэн сүүрэн, онтон немецтэр хойуутук ыттахтарына сыыллан, онтон эмиэ сүүрэн медсиэстэрэ сытар оҥкучаҕар тиийэн төкүнүс гыммыт. Үрдүнэн сиирэ-халты ньиэмэс буулдьата сыыйыллан олорбут. Дьэ онтон үлүгэрдээх сыратын ууран, көлөһүн-балаһын аллан, өстөөх буулдьатын аннынан медсестраны сүгэн таһаарбыт. Кыыһа«хааллар, иккиэммитин өлөрүөхтэрэ» дии сатаабытын, тыын ыла-ыла хорсуннук иннин диэки сыыллан, өстөөх буулдьатыттан медсиэстэрэни хамаандалыыр младшай сержант званиелаах кыыһы быыһаабытын ахтан аһарар буолара. Бирикээһи сатабыллаахтык толорбутугар «Хорсун иһин» мэтээли туттарбыттара. Кини Одер өрүһү туорааһын иһин кыргыһыы кыттыылааҕа. Бары түгэннэртэн саамай мүччүрэннээҕинэн ону ахтара. «Дьэ онно дьиҥнээхтик уот буурҕа ортотунан сэриилэспиппит. Одер өрүһү туорааһын иһин «Аҕа Дойду сэриитин I степеннээх орденынан наҕараадаламмытым» – диэн сэрии бэтэрээнинбыһыытынан ыччаттарга кэпсиирэ. Кини барыта «Аҕа Дойду сэриитин», I,II, III истипэннээх уордьаннарынан, «Кыһыл сулус» уордьанынан наҕараадаламмыта, элбэх бойобуой мэтээллэр хаһаайыннара этэ. Дьэ ити курдук, Николай Николаевич Матвеев уоттаах сэрии ортотунан ааһан, Улуу Кыайыыны Берлин куоракка көрсүбүтэ. Дойдутугар сэрии кэнниттэн төннөн кэлэн Николай Николаевич чаҕылхай олоҕу олорон ааспыта. Илимнииргэ  «Ворошилов» колхозка бэрэсэдээтэлинэн сэрииттэн кэлээтин кытары анаабыттара. Ол кэмҥэ САССР Верховнай Советын депутатытан талыллан айымньылаахтык үлэлэбитэ. 1970 сылтан Сунтаар промкомбинатыгар столярынан пенсияҕа тахсан сынньалаҥҥа барыар диэри үлэлээбитэ. Кини тэрилтэтигэр бастыҥ рационализатор, социалистическай үлэ ударнига этэ. Оройуоҥҥа кини аата таһаарыылаах үлэһит, активнай ветеран быһыытынан киэҥник биллибитэ. Уоттаах сэриини ортотунан ааспыт, Улуу Кыайыыны уһансыбыт хорсун-хоодуот саллаат Николай Николаевич Матвеев килбиэннээх аата умнуллубат.   

Климент Иванов,

судаарыстыбаннай сулууспа бэтэрээнэ

Хаартыскалар ааптар тиксэриитинэн