Уопсастыба

 Бастакы сийиэс 1922 с. ахсынньы 27 күнүттэн 1923 с. тохсунньу 15 күнүгэр диэри ыытыллыбыта. Тохсус сийиэс 1936 с. балаҕан ыйын 26-30 күннэригэр саҕаламмыта итиэннэ тохтобул кэнниттэн 1937 сыл кулун утар 3-9 күннэригэр түмүктэммитэ. Бу сийиэскэ бигэргэммит Саха АССР саҥа Төрүт сокуонугар сөп түбэһиннэрэн, 1938 с. бэс ыйын 26 күнүгэр судаарыстыбаннай былаас саҥа үрдүкү уорганын -- Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин – бастакы ыҥырыытын быыбара тэриллибитэ. Барыта 130 дьокутаат талыллыбыта.

Бэс ыйын 26-29 күннэригэр ыытыллыбыт бастакы сиэссийэҕэ Үрдүкү Сэбиэт Бэрэссэдээтэлинэн Петр Аммосов, кини бастакы солбуйааччытынан Мария Нартахова, иккис солбуйааччытынан Владимир Семенов, Президиум бэрэссэдээтэлинэн Софья Сидорова талыллыбыттара. Дьэ бу ыҥырыы дьокутааттарын санныларыгар эрэпириэссийэ, сут-кураан, көһөрүллүү аргыстаах сэрии ыарахан сыллара түбэспитэ.

Үс дьокутаат олоҕун толук уурбута

Уоттаах сэрии сылларыгар Үрдүкү Сэбиэт дьокутааттара Николай Горохов, Семен Егоров, Василий Молчанов, Афанасий Новгородов, Лев Павлов, Константин Романов, Габид Тахватуллин, Николай Тебетеев, Гаврил Третьяков Харлампий Унаров аармыйаҕа ыҥырыллан, арҕааҥҥы уонна илиҥҥи фроннарга сэриилэспиттэрэ. Кинилэртэн үс дьокутаат: Николай Горохов, Лев Павлов уонна Константин Матвеев Ийэ дойду көҥүлүн иһин сырдык олохторун толук уурбуттара.

Николай Семенович Горохов (1909-1942) Уус Алдан улууһун Чэриктэй нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1937 сылтан хомуньуус баартыйа Анаабырдааҕы райкомун бастакы сэкирэтээринэн үлэлии олорон, 1941 с. олунньуга Москубаҕа, БСК(б)П Киин Кэмитиэтин иһинэн кууруска үөрэххэ ыытыллыбыта. 1941 с. от ыйын 15 күнүгэр аармыйаҕа ыҥырыллыбыта. Калининскай фронт 75-с туспа биригээдэтин батальонун комиссара буолбута. Ленинград уобалаһын Старай Русса оройуонун Михалкино сэл. буолбут кыргыһыыга, 1942 с. олунньу 5 күнүгэр, дьоруойдуу өлбүтэ. Кини 1942 с. тохсунньу 22 күнүгэр биир дойдулаахтарыгар суруйбут суруга билигин баартыйа архыыбыгар хараллан сытар. Ис хоһооно маннык:

– Күндү табаарыстар, мин фроҥҥа сэриилэһэ сылдьаммын быыбардааччыларым, Саха Өрөспүүбүлүкэтин олохтоохторо, тыыл хоһуун байыастара буолуохтара, таһаарыылаахтык үлэлиэхтэрэ диэн эрэнэбин. Аҕа дойду сэриитин фрона эһигиттэн элбэх аһы-үөлү, көмүһү, чоҕу, ньиэби, күндү түүлээҕи эрэйэр. Ол барыта буулдьа уонна снаряд буолан, өстөөх үрдүгэр кутулларын умнумаҥ. Уоран саба түспүт хара дьайдаах өстөөххө эһиги чиэһинэй, таһаарыылаах үлэҕит хас биирдии түгэнэ харда буоларын умнумаҥ.

Мин сэрии саҕаланыаҕыттан килбиэннээх Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр сылдьабын. Н-скай биригээдэҕэ политотдел инструкторабын. Бу улахан кыргыһыыга киирээри тураммын, күүспүн-күдэхпин барытын андаҕарбын чиэстээхтик толорор туһугар биэриэм диэн мэктиэ тылбын этэбин. Биһиги дьыалабыт кырдьыктаах – Кыайыы биһиэнэ буолуо!

Константин Матвеевич Романов (1907-1943) Өлүөхүмэ улууһун Кээччи нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Бүтүн Сойуустааҕы идэлээх сойуустар Киин Сэбиэттэрин үрдүкү кууруһун 1931 с. бүтэрэн, идэлээх сойуус хайысхатынан үлэлээбитэ, 1938 сылтан хомуньуус баартыйа Ньурбатааҕы райкомун бастакы сэкирэтээринэн үлэлээбитэ, 1941 с. тохсунньуга Москубаҕа БСК(б)П Киин Кэмитиэтин иһинэн кууруска үөрэнэ барбыта. Фроҥҥа 1941 с. атырдьах ыйыгар ыҥырыллыбыта, 195-с полк ыстаарсай политруга, капитан, сэтинньи 7 күнүгэр Москубатааҕы параадка кыттыбыта. 1943 с. дьоруойдуу өлбүтэ.

Лев Николаевич Павлов (1990-1942) Кэбээйи улууһун маҥнайгы сүһүөх (райком бырааптаах) партийнай тэрилтэтин бастакы сэкирээтэринэн үлэлээбитэ. Ил Түмэн дьиэтигэр баар виртуальнай түмэлгэ 375-с стрелковай дивизия, 1243-с стрелковай полкатын байыаһа Лев Павлов 1942 с. балаҕан ыйын 14 к. өлбүтүн, Ржев таһыгар көмүллүбүтүн туһунан суруллубут. Ону таһынан, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата Лев Павлов миномет-артиллерия күүстээх уотун аннынан өстөөҕү утары атаакаҕа киирэн, бииргэ сулууспалыыр байыастарыгар холобур буолбутун, уҥуоҕун үрдүгэр тураннар байыастар кини туһугар иэстэһэргэ андаҕайбыттарын туһунан байыаннай чаас командованиета Үрдүкү Сэбиэт Президиумугар 1943 с. тохсунньу 21 күнүгэр суруйбут суругун куоппуйата баар.

Фроҥҥа көмө

Үлэни-хамнаһы кыайар-хотор эдэр, чэгиэн дьоннор бэбиэскэ тутан, аармыйаҕа ыҥырыллан испиттэрэ. Кинилэр оннуларыгар сааһырбыт дьоннор, дьахталлар, чороччу улаатан эрэр оҕолор хааланнар, «Барыта фроҥҥа, барыта Кыайыы туһугар» луоһунунан биир сомоҕо күүскэ кубулуйан, күүстээх үлэҕэ туруммуттара. Тустаах үлэлэрин таһынан, оборуона пуондатыгар харчыны хомуйууга, байыаннай сайыамнарга сурутууга, итии таҥаһы тигиигэ, сэриигэ сылдьар аҕалаах ыалларга көмөнү тэрийиигэ кыттыбыттара.

Бу үлэни көҕүлээччинэн, тэрийээччинэн дьокутааттар буолбуттара: Үрдүкү Сэбиэт Бэрэссэдэтэлэ Петр Аммосов каадыры аттаран туруорууга, фроҥҥа көмөнү тэрийиигэ, аармыйаҕа матырыйаалынай көмөнү тиэрдиигэ сирэй эппиэтинэһи сүкпүтэ, Президиум бэрэссэдээтэлэ Софья Сидорова дьахтар хамсааһынын салайбыта. Кини ыҥырыытынан кыргыттар, эдэр дьахталлар мэхэньисээтэр идэтин баһылаан норуот хаһаайыстыбатын бары салаатыгар төһүү күүс буолбуттара.

Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо 1941-1945 сс. Оборуона пуондатыгар 37 мөл солк., судаарыстыба сойуомун облигациятынан 57 мөл. солк. харчыны, 2,9 кг кыһыл көмүһү, 550 кг үрүҥ көмүһү хомуйбуттара. «Сэбиэскэй Саха Сирэ» тааҥка холуоннатын оҥорорго анаан, 1943 сыллаахха 27 мөл. солк., 1944 сыллаахха 30 мөл. солк. харчыны биэрбиттэрэ. Бойобуой уонна санитарнай сөмөлүөттэри оҥорууга харчы эмиэ хомуллубута. Сэрии сылларын устатыгар нэһилиэнньэттэн барыта 1 млрд солк харчы киирбитэ биллэр.

Хомуллубут харчынан «Холбос» Иркутскайдааҕы баазатыттан аһы-үөлү уонна араас табаары атыылаһан, 1942 с. ыам ыйын 1 күнүгэр Саха Сириттэн бастакы эшелон барбыта. Ону Мария Нартахова икки киһилээх арыаллаан, Москубанан Калугаҕа тиэрдэн, 50-с аармыйаҕа туттарбыттара. Ити сыл күһүнүгэр ыытыллыбыт иккис эшелону Петр Аммосов суруйааччы Күннүк Уурастыыраптыын арыаллаан илдьибиттэрэ. 1943 с. үһүс эшелон барбыта. Ити курдук түөрт эшелонунан 540 туонна ыйааһыннаах таһаҕас барбыта. Сэрииттэн босхоломмут арҕааҥҥы уобаластар пуондаларыгар 3,5 мөл солк. харчынан уонна аһынан-үөлүнэн, таҥаһынан-сабынан көмө оҥоһуллубута. (Көр: «История Якутии», үһүс туом, 2021 с.). Маны таһынан 1941-1945 сс. холкуостартан, ол иһигэр, Дьааҥыттан тиийэ хомуллан, фронт туһатыгар 45 тыһыынча сылгы, 1946-1953 сс. сэрииттэн эмсэҕэлээбит уобаластарга 27 тыһыынча сылгы илдьиллибитэ.

Хаартыскалар эрэдээксийэ архыыбыттан уонна «История Якутии» кинигэттэн ылылыннылар.