Уопсастыба

Мин өссө эдэр сылдьаммын, 70-ча сыл анараа өттүгэр, аан бастаан Семен Александрович араспаанньата эриэккэһин кэрэхсии истибитим. Оччотооҕуга Сунтаар оройуонугар оскуолаҕа үлэлиир этим. Онно спорду өрө туппут ыччаттар бааллара. Кинилэр Семен Александрович туһунан киэн туттан кэпсээбиттэрэ. Кини спордунан күүскэ  дьарыктанарын, ордук гимнастикаҕа, тустууга үрдүк дьоҕурдааҕын астынан эппиттэрэ. Холобур оҥостор киһилэрин төрдүн-ууһун эмиэ билэллэр эбит этэ. Бэрт былыр Зедгенидзе диэн грузин киһитэ кэлэн Хороҕо олохсуйбута үһү. Дьиэ-уот тэриммит, олохтоох саха кыыһыттан оҕо-уруу тэниппит. Олохтоох сахалары кытары буккуһан, саха тылын-өһүн, төрүт культуратын этинэн-хаанынан ылынан уу саха киһитэ буолбут.

Дьэ, ити курдук, Семен Александрович төрдүн-ууһун билэн турабын. Онтон хомсомуол оройкуомугар үлэлиир кэммэр Семен Александровиһы илэ бэйэтинэн Сунтаарга көрдүм. Дьэ, доҕор, уол оҕотун бэрдэ эбит. Көрөргө уҥуоҕунан намыһах соҕус буолан баран, тобус-толору эттээх-сииннээх, сып-сытыы харахтардаах, өрүтэ хамсанан, эрчимнээхтик туттан-хаптан, сырдык хааннаах, бааһынай сэбэрэлээх киһи буолан биэрдэ. Кини Сунтаар оскуолатыгар физкультура учууталынан үлэлиирэ. Биирдэ оскуолаҕа тиийэн, спортсаалаҕа киирбитим, үрдүкү кылаас оҕолоро дьарыктана сылдьаллар. Дьэ онно Семен Александрович спортивнай формалаах сылдьан акробатическай хамсаныылары оҥорорун, ону тэҥэ турникка бэрт нымсатык оонньуурун көрөн испэр сөҕө санаабытым, кыахтаах спортсмен эбит диэн өйдөбүл хаалбыта. Ол саҕана кини көҥүл тустуунан дьарыктанар уонна оҕолору эрчийэр эбит.

Кылгастык төннөн, Семен Александрович олоҕун түгэннэриттэн ахтабын. Кини оҕо сааһа ыараханнык ааспыта. Өссө биир да сааһын туола илигинэ аҕата Александр Алексеевич олохтон туораабыта. Ийэтэ Степанида Кузьминична аҕыс оҕотун соҕотоҕун тутан хаалбыта. Сэмэн оҕо сааһыгар аас-туор олохтоммута. Үс сааһыттан Григорьевтар диэн оҕото суох ыалга иитиллэр. Кинилэр Сэмэни кыһаллан-мүһэллэн иитэллэр, доруобуйатыгар болҕомто уураллар.

Сэмэн оҕо сааһыттан холкуос араас үлэтигэр эриллэн буһар-хатар. Кыра эрдэҕиттэн сытыы, нымса, түргэн туттуулааҕа үһү. Өссө оскуолаҕа киириэн инниттэн хапсаҕайга дьоҕурдааҕа биллибитэ. Ол иһин кинини “Хапсаҕай Сэмэн” диэн ааттыыллара.

Кэлин, 1952 сыллааха, Москваҕа физкультурнай техникумҥа үөрэнэ сылдьан пааранан акробатикаҕа РСФСР спартакиадатын чемпиона буолбут, ССРС спордун маастарын нуорматын ити көрүҥҥэ толорбут. Оттон ыстаныы акробатикаҕа бастакы разряд нуорматын толорбут.

1957-1961 сылларга Ленинградтааҕы физкультурнай институкка үөрэнэ сылдьан көҥүл тустуунан дьарыктаммыта, күрэхтэһиилэргэ үрдүк көрдөрүүлэри ситиһэрэ.

Дьэ, ити курдук үүнэн-сайдан, дойдутугар кэлэн Сунтаар 1 №-дээх оскуолатын физругунан үлэтин саҕалаабыта.

Семен Александрович Зедгенидзев Сунтаарга көҥүл тустууну аан бастаан пропагандалааччы, элбэх талааннаах оҕолору көҥүл тустууга уһуйбут үтүөлээх-өҥөлөөх. Кини 1955 сыллаахха Сунтаарга республикаҕа аан бастакынан көҥүл тустуу секциятын тэрийэн ситиһиилээхтик үлэлэппитэ. 1957 сыллааҕы республика көҥүл тустууга бастакы күрэхтэһиитигэр Сунтаар хамаандата Дьокуускай куорат хамаандатын кэнниттэн иккис миэстэни ылбыта даҕаны ону кэрэһэлиир.

Саха сиригэр аан бастакынан Альберт Захаров, Владимир Данилов, Иннокентий Игнатьев курдук чулуу тустууктар иитиллэн тахсыбыттара. Мин бииргэ төрөөбүт быраатым Петр Попов Саха сирин биир биллиилээх тустууга буоларыгар Семен Александрович кыһамньыта эмиэ көмөлөспүтэ.

Семен Александрович Зедгенидзев Саха Сиригэр көҥүл тустууну пропагандалааһыны, быһаччы эрчийэр үлэни тэрийэн, талааннаах көҥүл тустааччылары бастакынан иитэн таһаарбыт өҥөтүн дьиҥнээхтик сыаналаан, Саха Сиригэр көҥүл тустуу сайдыытын музейыгар көрдөрөр наада. С.А. Зедгенидзев уонна В.Г. Румянцев өрөспүүбүлүкэҕэ ыччат ортотугар көҥүл тустуу суолун арыйбыттарын сөптөөхтүк көрдөрөр – бу олохпут ирдэбилэ.

Семен Александрович үлэлиир кэмин үгүс өттүн норуот үөрэҕириитигэр анаабыта. 1969 сыллаахха дьоҕурдаах эдэр учууталы ССКП оройкуома Сунтаар 1 №-дээх оскуолатын дириэктэринэн аныырга быһаарбыта. Оччолорго Сунтаар бөһүөлэгэр соҕотох орто оскуола үлэлиир буолан, үөрэнээччи ахсаана 1000-ҕа тиийэрэ.

Оройуоҥҥа 1975 сыллаахха райсовет исполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьан Семен Александровиһы кытары чугастык билсибитим. Кини райсовет ыытар мунньахтарыгар, сессияларга үөрэхтээһиҥҥэ сыһыаннаах  боппуруостары дьүүллэһиигэ көхтөөхтүк кыттара, этиилэрэ олохтоох уонна ылыннарыылаах буолаллара. Үөрэх отделын сэбиэдиссэйэ И.С. Иванов Семен Александрович оскуола дириэктэрин быһыытынан үлэтин үрдүктүк сыаналыыра.

Кини үөрэх-иитии боппуруостарын дириҥник үөрэтэн, аныгы кэм ирдэбиллэрин кытары хайдах дьүөрэлиири чуолкайдык билэрэ.

Кини үлэһиттэригэр, учууталларга үрдүк ирдэбиллээхтик, ону тэҥэ кинилэргэ болҕомтолоохтук сыһыаннаһара. Учууталлары дьиэнэн хааччыйан, олохсутан үлэлэтиигэ болҕомтотун уурара.

С.А. Зедгенидзев оскуолаҕа дириэктэрдиир сылларыгар кабинетнай үөрэтэр системаҕа киирии, нуучча, саха тылларын, физиканы, математиканы дириҥник үөрэтии саҥа сорук быһыытынан Саха сирин үрдүнэн саҕаламмыт кэмэ этэ. Ону тэҥэ бүттүүн орто үөрэхтээһини ситиһии, ол эбэтэр, 1-кы кылааска киирбит оҕо орто оскуоланы бүтэрэрин ситиһии эмиэ саҥа сорук этэ. Семен Александрович ити соруктары толорууга кыһамньылаахтык үлэлээбитэ, үөрэҕи билии таһымын үрдэппитэ.

Кини сайыҥҥы кэмҥэ үөрэх дьылыгар бэлэмнэнии үлэтин эрдэттэн былааннаан туох баар ремонт үлэтин бириэмэтигэр бүтэттэрэр этэ.

Биирдэ райсовет исполкомун мунньаҕар оройуон тэрилтэлэрэ кыстыкка бэлэмнэниилэрин туругун дьүүллэһиигэ Семен Александрович үлэтэ үчүгэйинэн сыаналаммыта. Онно солбуйааччым Борис Григорьевич этэн турардаах: “Оскуола дириэктэрэ диэн үөрэҕи тэрийээччи, бэрийээччи. Кини үлэтэ аан бастаан саҥа үөрэх дьылыгар хайдах бэлэмнэниитинэн сыаналанар”, — диэн. Олус сөпкө эппит эбит.

Өссө биир түгэни ахтар наада. Сунтаар 1 №-дээх оскуолатын икки этээстээх мас дьиэтэ олус  эргэрбит этэ. Онон саҥа оскуола дьиэтин тутуу боппуруоһун үөрэх салаатын сэбиэдиссэйэ И.С. Иванов, оскуола дириэктэрэ С.А. Зедгенидзев куруук туруорсаллар этэ. Оройуон салайааччылара республика салалтатыгар туруорсарбыт. Үп суоҕунан сылтаан ылыммат этилэр. Онтон кэмниэ-кэнэҕэс республика салалтата 1981 сыллаахха өйөөбүтэ. Сунтаарга 784 миэстэлээх таас оскуола дьиэтин проектааһын ити сыл саҕаламмыта. Саҥа оскуола тутуллуохтаах сирин, ханнык котельнайтан ититэр система барыахтааҕын миэстэтигэр быһаарыыга Семен Александрович оскуола дириэктэрин быһыытынан кыттыһан, санаатын этэн турардаах. Оскуола тутуута 1983 сыллаах республика бюджетыгар киллэриллибитэ эрээри, эмиэ проектан иҥнэн тутуута сыҕарыйбыта. Ол гынан, саҥа оскуола 1989 сылга тутуллан дьэндэйбитэ. Оскуола проега даҕаны, турар сирэ даҕаны Сунтаар дьонун астыннарар буолуохтаах.  Онно Семен Александрович кылаата баарын дьон билиэхтээх.

Ити бириэмэҕэ Сунтаардааҕы профтехучилище комплексын тутуу саҕаламмыта. Дириэктэр К.С. Иванов салалтатынан 150 миэстэлээх үөрэнэр корпус, 75  миэстэлээх уопсай дьиэ тутуллубута, улахан остолобуой, гараж тутуулара саҕаламмыттара. 1981 сыллаахха училище статуһа үрдээбитэ. Онон сибээстээн учуутал идэлээх дириэктэр наада буолбута. Онно үөрэх салаатын сэбиэдиссэйэ И.С. Иванов саҥа идея көтөхпүтэ: икки уоппуттаах дириэктэрдэри Акимов В.Г., Зедгенидзев С.А. рокировкалыахха, оччоҕуна Сунтаар саҥа оскуолатын тутуу түргэтиэҕэ, оттон училище саҥа үөрэх таһымыгар тахсыа диэн. Ону оройуон салалтата өйөөбүтэ. ССКП райкомун анал уурааҕа тахсыбыта. Онон С.А. Зедгенидзев Сунтаардааҕы 23 №-дээх профтехучилище дириэктэринэн анаммыта. Кини училище материальнай-техническай базатын салгыы бөҕөргөтүү үлэтин ыыппыта. 329 миэстэлээх  сүрүн үөрэнэр корпуһу, 102 миэстэлээх студеннар олорор куорпустарын, таас квартальнай котельнайы, үлэһиттэр олорор дьиэлэрин аҕыйах сыл иһигэр туттарбыта. Онон Сунтаар профтехучилищета республикаҕа биир бөдөҥ, толору материальнай базалаах тэрилтэҕэ кубулуйбута. Дириэктэр профтехучилищены кадрдарынан хааччыйыыга, үөрэтэр-иитэр, үрдүк бэлэмнээх механизатордары бэлэмнээһиҥҥэ кыһамньытын уурбута.

Семен Александрович иллээх, эйэлээх, дьоһун-мааны ыал аҕата. Дьиэ кэргэн диэн омук бүтүннүүтэ даҕаны, уопсастыба даҕаны туллубат тутааҕа. Онон дьиэ кэргэн туруга уопсастыба сайдыытын кэрэһитэ. Таптыыр, ытыктыыр кэргэнэ Мария Афанасьевналыын 1961 сыллаахха Ленинградка үөрэнэ сылдьан холбоһон ыал буолбуттара уонна 61 сыл устатыгар бэйэ-бэйэлэрин таптаһан, өйөһөн, уоллаах кыыс оҕону төрөтөн, иитэн-үөрэтэн, туһунан ыал оҥортоон,  сиэннэнэн дьоллоохтук олорбуттара. Хомойуох иһин, Мария Афанасьевна икки сыллааҕыта олохтон барбыта. Ол Семен Александровичка, чугас дьонугар ыар сүтүк буолбута.

Мария Афанасьевна тыа сиригэр доруобуйа харыстабылын сайыннарыыга үтүө холобуру көрдөрбүт өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр мэдэссиинэ үлэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх бырааһа, Сунтаар улууһун бочуоттаах олохтооҕо этэ. Кини үрдүк үөрэҕи бүтэрэн быраас идэтин ылыаҕыттан 40-ча сыл устатыгар олоҕун доруобуйа харыстабылын курдук уустук, эппиэттээх уонна кэрэ аналлаах, ыарыһах дьон сырдык тыыннарын быыһааһыҥҥа анаабыта уонна ол аналын ситиһиилээхтик толорбута, дьон-сэргэ истиҥ ытыктабылын ылбыта. Сунтаар оройуонугар өр сылларга кылаабынай бырааһынан үлэлиир сылларыгар матырыйаалынай баазаны тэрийиигэ элбэх үлэни ыыппыта, сопхуостар кииннэригэр участковай балыыһалары туттарбыта, оройуон киинин балыыһалара саҥардыллан, капитальнай өрөмүөннэр оҥоһуллубуттара, нэһилиэктэр ФАП-тарыгар үлэлииргэ сөптөөх усулуобуйаны тэрийбитэ, эминэн-томунан хааччыйыыны тупсарбыта. Мария Афанасьевна оройуоҥҥа доруобуйа харыстабыла сайдыытыгар улахан кылаатын киллэрбитэ.

Кэмпэндээйигэ АЛРОСА санаторнай комплексын тутан үлэҕэ киллэрбитэ. Бу дьоһуннаах ситиһии. Ити идиэйэни маҥнайгынан көтөхпүт Мария Афанасьевна Зедгенидзева буолар. Өссө 1983 сыллаахха Мииринэй-Сунтар икки ардыгар хардарыта көмөлөсүһүү сөбүлэҥэ түһэрсиллибитэ. Онно Кэмпэндээйигэ “Якуталмаз” үбүгэр санаторийы тутуу туһунан сөбүлэһиигэ В.В. Рудаков уонна М.А. Зедгенидзева илии баттаан турардаахтар. Ол сөбүлэһиигэ илии баттаһыытын процедурата Сунтаарга оройуон киин балыыһатын дьиэтигэр буолбута. Бириэмэ бэйэтэ уонна кадрдар уларыйаннар ити былаан бириэмэтигэр олоххо киирбэтэҕэ, 20 сыл буолан баран норуот баҕа санаата туолбута. Онно кыымын сахпыт киһинэн Мария Афанасьевна Зедгенидзева буолар.

Семен Александрович кэргэнэ Мария Афанасьевналыын 61 сыл устатыгар ситиһиилээхтик үлэлээн-хамсаан, дьон дириҥ ытыктабылын ылан, эдэр ыалларга холобур буолар курдук дьоллоохтук олорбуттара. Мария Афанасьевна сырдык мөссүөнэ, айымньылаах, кыһамньылаах үлэһит уобараһа өлбөөдүйбэт, дьон өйүгэр умнуллубат. Кинилэр баай, киэҥ ис хоһоонноох олохторун тапталлаах Ийэ дойдулара – Олоҥхо дойдута Сунтаар дьоно үрдүктүк сыаналыыллар.

Ытык кырдьаҕас Семен Александрович уустук олох очурдарын туораан, ааспыт олоххо бэйэтин үтүө аатын, өҥөтүн бигэтик хаалларан санаата саппаҕырбат. Ытык киһибитигэр 97 сааһын доруобай туруктаах көрүстүн, салгыы оҕолорун, сиэннэрин, аймах-билэ дьонун кыһамньыларын ортотугар уһуннук, дьоллоохтук олордун!

Климент ИВАНОВ, судаарыстыбаннай сулууспа бэтэрээнэ