Уопсастыба

Үгүс киһини долгутар боппуруоһу бүгүн Ил Түмэн 2026 сылга уонна кэлэр 2027, 2028 сылларга СӨ судаарыстыбаннай бүддьүөтүн туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуонун барылын дьүүллэһэр публичнай истиигэ көрдүлэр. Мунньаҕы парламент вице-спикерэ, бүддьүөккэ, үпкэ-харчыга, нолуокка уонна сыана бэлиитикэтигэр, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев ыытта. Публичнай истиигэ норуот дьокутааттара, миниистирдэр, муниципальнай тэриллиилэр, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар.

Эбэни туоруур күргэ тутуллуоҕа

СӨ Экэниэмикэҕэ миниистирэ Петр Попов өрөспүүбүлүкэ 2026-2028 сс. социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын барылын туһунан билиһиннэрдэ. 2025 с. дуолларга туһаайан солкуобай куурса 86,1 солк., 2026 с. 92,2 солк., 2027 с. 95,8 солк., 2028 с. 100,1 солк. тиийиэ диэн сабаҕалыыллар.

Саха Сиригэр быйыл тохсунньуттан атырдьах ыйыгар диэри эрэгийиэн иһигэр оҥоһуллар бородууксуйа ВРП кээмэйэ 0,5% түспүт, сыл бүтүөр диэри экэниэмикэ сайдыыта 100,5% тиийиэхтээх.

Хамнас кээмэйэ 1,6% үрдээбит, үлэтэ суох буолуу 4% кыччаабыт, сыл бүтүөр диэри хамнас өссө 3% эбиллиэхтээх. Дьон олорор дьиэтин тутуу рекорднай көрдөрүүнү олохтообут, өрөспүүбүлүкэ Уһук Илин үрдүнэн иккис миэстэҕэ тахсыбыт.

Экэниэмикэ миниистирэ Өлүөнэ эбэни туоруур күргэ тутуллуохтаах, Эльгаҕа таас чоҕу хостуур бырамыысыланнас салгыы сайдыахтаах, Өлүөхүмэ улууһугар Токкоҕо кыһыл көмүһү хостуохтара, Усуйаана улууһугар Уус Куйгааҕа дьоҕус атомнай ыстаансыйаны тутуохтара диэн сүрүн инвестиционнай бырайыактары иһитиннэрдэ.

Бырамыысыланнас күн бүгүн эрэгийиэҥҥэ оҥоһуллар бородууксуйа ВРП 62,1% ылар эрээри, «АЛРОСА» хампаанньа алмааһы хостуур кээмэйэ 2025 с. 9,8% кыччаабыт, маннык көрдөрүү 2027 с. диэри барыахтаах.

Оттон таас чоҕу, ньиэби, гааһы, тимир уруудатын, кыһыл көмүһү хостооһун кээмэйэ үрдээн иһэр. Чайыҥдатааҕы айылҕа баайдаах сиртэн гааһы, ньиэби туһаҕа таһаарыы көрдөрүүтэ эбиллэ турар. Полиметалл хампаанньа алтаны, вольфрамы хостуоҕа. Тыа хаһаайыстыбатыгар баалабай бородууксуйа 0,3 % түспүт, ол сүрүн төрүөтэ ынах-сүөһү, сылгы төбөтүн, таба, сибиинньэ ахсаана аҕыйаабыт.

СӨ Үбүн миниистирин э.т. Иван Алексеев эһиилги уонна кэлэр икки сыллааҕы бүддьүөт дохуотун, ороскуотун туһунан сокуон барыла хайдах оҥоһуллубутун кэпсээтэ.

Кэлэр сылга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн барыллаан уопсай дохуота 309,7 млрд. солк., ороскуота 317, 3 млрд. солк., бүддьүөт дэписиитэ 7,5 млрд. солк.

2027 с. өрөспүүбүлүкэ хааһынатын дохуота барыллаан ааҕыынан 350,4 млрд. солк., ороскуота 353,2 млрд. солк., дэписиитэ 2,7 млрд. солк. Миниистир дэписиити сабар кыах баарын туһунан бэлиэтээтэ.

Саха Сирин бүддьүөтүн дохуота федеральнай, эрэгийиэннээҕи нолуоктан, итиэннэ нолуок таһынан киирэр дохуоттан таҥыллар. Барыһы киллэрэр улахан тэрилтэлэр дохуоттара эһиил 307 млрд. солк. диэн ааҕыллар, быйыл 408 млрд. солк. 2026 с. хамнаһы төлүүр пуондаҕа 683 млрд. солк. көрүллүбүт.

Хамнас үрдүөҕэ

Сүрүн дакылааччыттары истэн баран бастакы боппуруоһу СӨ Идэлээх сойуустарын федерациятын бэрэссэдээтэлэ Николай Дегтярев биэрдэ. Кини кэлэр сыл бүддьүөтүн туһунан сокуон барылыгар СӨ Бырабыыталыстыбата хамнас алын кээмэйин, стипендияны үрдэтии туһунан этиилэрин киллэриэхтээх эрээри, ону оҥорботоҕун санатта. Кэлэр сыл тохсунньутуттан хамнас алын кээмэйэ 20,7% үрдүөхтээх, быйыл 5,7% үрдэттилэр. Аны ыам ыйынааҕы ыйаахха киирбэтэх үрдүк үөрэхтээх бүддьүөт үлэһиттэрэ күн бүгүн муостаны сууйааччы саҕа хамнастаахтар. Хамнаһы үрдэппэтэххэ балаһыанньа өссө уустугуруон сөп, онон тустаах сокуоҥҥа олоҕуран, хамнаһы үрдэтэргэ этиилэри киллэрэргэ ыҥырда.

Николай Николаевич сокуоҥҥа, үлэ кодексатыгар сурулларынан, бачча киһини сарбыйабыт диэн Дьарыктаах буолуу киинин, Идэлээх сойууһу сэрэтиэхтээхтэрин туһунан эттэ. Холобур, маассабай сарбыйыы буолуо 3 ый инниттэн үлэһиттэргэ сэрэтии суругу туттарыахтаахтар.

Бырабыыталыстыба хас киһини сарбыйарын кистээбэккэ аһаҕастык этиэхтээҕин, ууратыллыбыт дьону үлэнэн хааччыйарга былаан оҥостон, бу хайысханан үлэ барыахтааҕын модьуйда. Аҥаардас биэнсийэҕэ киһи кыайан олорботунан сибээстээн, кинилэри эмиэ үлэнэн хааччыйар наадалааҕын бэлиэтээтэ.

СӨ Үбүн миниистирин э.т. Иван Алексеев 36,3 млрд. солк. үп эһиил бүддьүөт үлэһиттэрин хамнаһын үрдэтэргэ көрүллүбүтүн туһунан хардарда. Тэҥнээн көрдөххө, быйыл хамнаһы үрдэтэргэ 19 млрд. солк. ыыппыттар.

«Хамнаһы үрдэтэргэ бүддьүөт үлэһиттэрин барыларын ахсаанын ылбыппыт, туох даҕаны сарбыйыы, оптимизация диэн суох. 36,3 млрд. солк. доруобуйа харыстабылын, үөрэх, култуура үлэһиттэрин хамнаһын үрдэтэргэ туттуллуоҕа. Ону таһынан, 2026 с. тохсунньу 1 күнүттэн хамнас алын кээмэйэ эбиллиэҕэ, «атыттар» («прочие») ыам ыйынааҕы ыйаахха киирбэтэх бүддьүөт үлэһиттэрин хамнаһа от ыйын 1 күнүттэн үрдүөҕэ. Бу барыта бүддьүөккэ киирбитэ. Онон маассабай сарбыйыы буолбат диэн дьону уоскутуохха сөп», — диэтэ Иван Алексеев.

Биир улууска 210 киһи сарбыллыахтаах

Үөһээ Дьааҥы улууһун дьокутааттарын сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Екатерина Ноговицына сарбыйыы буолбат дииллэр эрээри, уһуйааннары уонна оскуолалары холбуулларын, улууска 210 киһи сарбыллыахтааҕын туһунан этэн туран, тоҕо маннык быһыы-майгы буоларын ыйытта.

СӨ Үөрэҕин уонна билимин миниистирэ Ньургууна Соколова бу сааскыттан улахан аналитическай үлэ ыытылларын, оскуолаҕа хас оҕо үөрэнэрин, үбүлээһин кээмэйин, үөрэх хаачыстыбатын чинчийэр үлэ барарын туһунан эппиэттээтэ. Ону үөрэтэн баран дьокутааттары, улуус дьаһалтатын кытта бу боппуруоһу быһаарыахтаахтар.

Публичнай истиигэ Дьокуускайдааҕы үп-экэниэмикэ кэллиэһин устудьуоннара кытыннылар, кинилэртэн Луиза Сергеева хамнас 45 000 солк., куоракка дьиэ куортама эмиэ итиччэ сыанаттан саҕаланар, оччотугар ипэтиэкэни ыларга бастакы усунуоһу хайдах мунньуохха сөбүн туһунан токкоолосто.

СӨ Үбүн миниистирин э.т. Иван Алексеев кэлэр сыл тохсунньу 1 күнүттэн хамнас алын кээмэйэ үрдүүрүн, Бырабыыталыстыба эдэр дьон дьиэлэнэригэр элбэх көмөнү оҥорорун, кыра бырыһыаннаах Уһук Илиҥҥи, дьиэ кэргэн ипэтиэкэтэ баарын бэлиэтээтэ.

Эмиэ ити кэллиэс устудьуона Анна Маркова эминэн хааччыйыыга үбүлээһин кээмэйин улаатыннарыы хайдах ыытылларын интэриэһиргээтэ. Эмп сыаната үрдүүрүгэр ол төһө эппиэттэһэрин, сыана инфляция хаамыытын куоһарарын бэлиэтээтэ.

Иван Алексеев этэринэн, 2026 с. бүддьүөт бастакы ааҕыытыгар эминэн хааччыйыыга 3,8 млрд. солк. көрүллүбүт, ити быйылгы үбүлээһинтэн 1,2 млрд. солк. элбэх.

Ким кырдьыгы этэрий?

Сарбыйыы, оптимизация буолбат дииллэр эрээри, Үөһээ Дьааҥы улууһугар, атыттарга даҕаны бүддьүөт үлэһиттэрин 20% сарбыйыахтаахтар, оччотугар ким кырдьыгы этэрий? — диэн Михаил Санников ыйытта.

«Бүддьүөт уустук кэмигэр оптимизация, үлэ көрдөрүүтэ хайаан даҕаны көрүллүөхтээх. Ол эрэн барыларын сарбыйабыт диэн буолбатах. Наада буоллаҕына, оптимизация ыытыллыахтаах, үлэ туох түмүктээҕэ көстүөхтээх, бу боппуруоска бырабыыталыстыба улахан үлэни ыытар. Ол түмүгэ сотору көстүөхтээх уонна бүддьүөтү кытта дьон дьүүлүгэр тахсыахтаах», — диэн эппиэттээтэ СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Георгий Степанов.

Публичнай истиигэ Дьокуускайтан Тиксиигэ диэри биир киһи сөмөлүөтүнэн көтөр билиэтин сыаната бара-кэлэ 90 000 солк., үс оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ 500 000 солк. наадатын эттилэр. Норуот дьокутаата Елена Голомарева Аартыка улуустарыгар көтөр ааллары субсидиялыырга үбүлээһин суоҕун, ол хаһан көрүллэрин ыйыталаста.

Иван Алексеев этэринэн, бүддьүөт иккис ааҕыытыгар киллэриэхтээхтэр, уопсайынан хоту көтөр салгын тырааныспарын субсидиялааһыны федеральнай бүддьүөккэ киллэриэхтэрин баҕаралларын биллэрдэ.

Ону таһынан, тыа хаһаайыстыбата уустук балаһыанньалааҕа, үбүлээһин кыччаабыта этилиннэ, оччотугар тыа сирэ хайдах сайдыан сөбө үгүс саха киһитин долгутар. Эдэр дьон бары куоракка тардыһаллар, Дьокуускай нэһилиэнньэтин ахсаана 38% эбилиннэ, оччотугар ынах-сүөһү төбөтө аҕыйыы турар кэмигэр эппитин-арыыбытын, төрүт аспытын ким астыыр?

Публичнай истии кэнниттэн өрөспүүбүлүкэ кэлэр сыллардааҕы бүддьүөтүн сис кэмитиэккэ, онтон пленарнай мунньахха көрүөхтэрэ. Үп тиийбэт салааларыгар иккис ааҕыыга эбии үп көрүллүөхтээх, онтон ол харчыны хантан эрэ булуохха наада. Дьону сарбыйыы, үлэтэ суох хаалларыы суотугар буолбатар ханнык.

Василий Кононов хаартыскаҕа түһэриилэрэ.