Уопсастыба

Утарыта турсуу салҕанар

1921 сыл муус устар 26 күнүгэр П.А.Ойуунускай Сиббюро мунньаҕар дакылаат оҥорбута. Кэпсэтиигэ икки утарыта көрүүлээх өрүттэр бааллара көстөн тахсыбыта. Бастакы өрүт: автономияны биэрии эрдэтин уонна тоҕооһо суоҕун тутуһааччы. Маннык бигэргэтиини өйөөччүлэр В.И.Хотимскай уонна И.Н.Смирнов уобалас олус ыраах ойдом олохтооҕор, сэбиэскэй үлэһиттэрэ аҕыйахтарыгар, нэһилиэнньэ култуурата быстар намыһаҕар, хапытаал дойдулара чугастарыгар, о.д.а. биричиинэлэргэ сигэнэллэрэ.

Иккис өрүт – Саха уобалаһыгар автономия бэриллиитин өйөөччүлэр. Бу өрүт дьоно В.Н.Яковлева уонна С.Е.Чуцкаев этэллэринэн, автономияны аккаастааһын «национальнай боппуруоска сэбиэскэй былаас ыытар бэлиитикэтин кэһии буолара уонна сахалар ортолоругар национальнай хамсааһыны күөртүөн сөптөөҕө». Сиббюро чилиэннэрин ортолоругар икки аҥы санаа үөскээн, иккиэннэрин  Киин Кэмитиэт көрүүтүгэр киллэрэргэ быһаарыллыбыта.

Сиббюро ити мунньаҕар Саха сирин бэрэстэбиитэллэрэ аан бастакытын САССР автономиятын туһунан Балаһыанньа, Саха кыраайын салайыыга өрөпкүөп туһунан Балаһыанньа уонна Сибревком саха норуотугар Дэкэлирээссийэтин бырайыактарын киллэрбиттэрэ. Бу бырайыактарга, САССР инньэ 1924 сыллааҕы Төрүт сокуонугар тиийэ, сэбиэскэй былаас кэнэҕэски докумуоннарын сүрүн төрүттэрэ чуолкайдык тыктарыллан көстө сылдьаллар. Маннык дириҥ ырытыылаах докумуоннар бэлэмнэммит уонна уопсай билиигэ таһаарыллыбыт чахчыта, эдэр национальнай интэлигиэнсийэ элиитэтэ олус үчүгэй бэлитиичэскэй билиилээҕин-көрүүлээҕин уонна бэлэмнээҕин туоһутунан буолбута.

1921 сыл ахсынньы 20 күнүгэр ыытыллыбыт Сиббюро  мунньаҕар, М.К.Аммосов өссө төгүл бэйэтин утарсааччыларыгар Саха автономнай өрөспүүбүлүкэтин тэрийии уот курдук наадалааҕын итэҕэтэргэ холоммута. Утарааччылар автономия бэриллэрэ тоҕооһо суоҕун, уруккуларын курдук итийэн-кутуйан туран утары «дакаастаспатахтара» эрээри, ол оннугар статуһу автономнай уобалас таһымыгар түһэрэр туһунан бигэргэттэрэри ситиспиттэрэ.

Мантан барытыттан сылыктаан таһаардахха, алын уонна үөһээ бартыыйынай таһымнарга саха норуотун судаарыстыбаннаһын тэрийии боппуруоһун тула бэлитиичэскэй быһыы-майгы сытыырхайын тэҥэ, өссө ардыгар тыҥааһыннанан ылар чахчыта эмиэ баара. Салайар бартыыйынай эйгэҕэ автономия бэриллиитин утарааччылар түөрүйэ өттүнэн бэлэмнэрэ, бэлитиичэскэй өйдөрө-санаалара сөптөөх таһыма суоҕуттан, уустук национальнай кыһалҕалары быһаарыыга волюнтаризмҥа, үөһэттэн дьаһалымсыйыыга охтуу, үөскээбит уустугу биир далайыынан быһа охсон кэбиһэргэ холонуу түбэлтэлэрэ аҕыйаҕа суохтук таһаарыллаллара.

Арааһынай социальнай катаклизмнартан төрүөттэнэн, сылбырҕата киирбит, хамсаныыта биллэ түргэтээбит историческай сабыытыйаларга норуот маассалара тардыллыылара, биир курдук, күүһүрэн испитэ. Ыраахтааҕылаах Арассыыйа холуонньата, Саха сирин төрүт олохтоох норуоттара үс үйэ тухары «туора урдустар» диэн ааттанан уонна оннук ааҕыллан кэлбиттэрэ. 1917 сыллааҕы Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолуор диэри. Ити кэмҥэ уобалас нэһилиэнньэтин 91,8 %-нын “туора урдустар» ылаллара: сахалар – 224 тыһ. киһи, эбэҥкилэр – 12,7 тыһ., эбээннэр – 2,1 тыһ., чукчалар – 1,3 тыһ., дьүкээгирдэр – 0,8 тыһ. киһи. 1917 сылга сахалар уобалас нэһилиэнньэтин 85 %-нын, нууччалар – 8,2 %-нын, хотугу норуоттар 6,4 %-ны, онтон атыттар – 1,5 %-ны ылаллара.

1897 сыллааҕы биэрэпис көрдөрөрүнэн, уобаласка 46 норуодунастар бэрэстэбиитэллэрэ олороллоро. Элбэх омук дьоно биир уопсай сиргэ-уокка үйэлэргэ ыаллыы алтыһан олороллоро, кинилэр икки ардыларыгар бигэ сыһыан олохтоноругар булгуччу улахан оруоллаах. Оттон өскөтө кинилэр бары биир батталга умса баттата сылдьар буоллахтарына күүстэрин, дьулуурдарын ол онтон босхолонууга ууруохтара. Арассыыйаҕа хара үлэһит норуот, ханнык омук буоларыттан тутулуга суох, батталы, бырааба суох буолууну утары итинник туруммута.

Уһулууччу ыарахан быһыыга-майгыга

Арассыыйа үрдүнэн олус уустук уонна тыҥааһыннаах быһыы-майгы сатыылаан турара. Аарыма дойду үрдүнэн Гражданскай сэрии уота кытыастыбыта. Улахан адьырҕа импэрэлистиичэскэй судаарыстыбалар байыаннай интервенциялара саҕаламмыта. Киин күбүөрүнэлэргэ уонунан мөлүйүөн дьон олоҕун илдьэ барбыт ынырыктаах хоргуйуу, онтон өссө биир оннук иэдээннээх сүтүктээх  сыстыганнаах  ыарыылар өрө туруулара саҕаламмыта. Бурдук, килиэп боппуруоһа – өлүү эбэтэр тыыннаах буолуу боппуруоһугар тэҥнэммитэ.

 Аһы-үөлү күүс өттүнэн былдьааһын бэлиитикэтэ уонна норуот маассата кылааһынан хайдыһыыта Саха сиригэр сэбиэскэй былаас олохтоммут кэмиттэн саҕаламмыта. Киин Арассыыйаҕа саҕаламмыт өрө-таҥнары ытыллыы, бутуллуу, буккулуу ыар тыына, сир уһугар олохтоох Саха сиригэр эмиэ хаҕыс  аргыардаммыта.  1918 сыл сайыныгар олохтоно сылдьыбыт сэбиэскэй былаас ыйы кыайбат кэм иһинэн сууллубута. Сотору Халчаак былааһа туругурбута. Саха сиригэр туох эмэ тастан тиэллэн кэлэр, киирэр суола сабыллыбыта. Улахан социальнай иэдээн тахсыаҕын, олохтоох нэһилиэнньэ үйэлэргэ бэйэтин бэйэтэ ииттинэн, көрүнэн кэлбит төрүт үгэстэрэ оччолорго олох чөл туруктаах буоланнар, өлүү-сүтүү дьон үрдүнэн барбатаҕа.

Олохтоох нэһилиэнньэ 100 %-на бэйэтин ийэ тылын тутан сылдьара. Нууччалыы төрдүттэн билбэтэ, ол үөһэ бүттүүн үөрэҕэ суоҕа. Үс үйэ тухары икки хос батталга олорбут, холуобунай хаайыылаах, сыылынай тэпсилгэнигэр сылдьыбыт саха норуота «нуучча былааһын» - сэбиэскэй былааһы итэҕэйбэт буолуута элбэх төрүөттээҕэ.

РК(б)П Күбүөрүнэтээҕи бүрүөтүн иһинэн Саха сиэксийэтэ тэриллиэҕиттэн, нэһилиэнньэ ортотугар аҕытаассыйалыыр-бырапагаандалыыр үлэ күүһүрбүтэ уонна улам тупсан киирэн барбыта. Автономияны туруулаһыы быһыытынан барбыт бэлэмнэнии үлэ уонна кэлин тиһэххэ  Саха АССР статуһун ылыы, бэйэтин кэмигэр орто бааһынайы бэйэҕэ тардыы уонна нэһилиэнньэ кыанар олохтоох араҥатын маассабайдык эрэпириэссийэлээһини тохтотуу бэлиитикэлэрин кытта сөп түбэспитэ. Норуот маассата бытааннык эрээри, улам көхтөөхтүк саҥа олоҕу уонна судаарыстыбаннаһы тутууга тардыллан испитэ.

300 сыллаах хараҥаны халбарытарга

1921 сыл алтынньы 3–9 күннэригэр ыытыллыбыт  Саха күбүөрүнэтин уезтардааҕы уонна буоластардааҕы өрөпкүөмнэрин бэрэстэбиитэллэрин бастакы сийиэстэрин үлэтэ тахсыылаах түмүктэммитэ. Сийиэс үлэтигэр бары уокуруктартан дэлэгээттэр талыллан кыттыбыттара. 17 хомунньуус, 14 баартыйата суох, 21 саха, 10 нуучча баара. Дэлэгээттэр М.К.Аммосов автономия туһунан дакылаатын дьүүллэһэн бараннар,  Саха АССР-ы тэрийии боппуруоһун бары өйөөбүттэрэ. «Үлэлээн иитиллэр саха норуота, ыраахтааҕы 300 сыллаах хараҥа баттабылын халбарытан туран, национальнай автономияны өрө тутан, бэйэтин омук быһыытынан быраабын олоххо киллэриэхтээх…», -- диэн этиллибитэ.

Автономнай өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун уонна кыраныыссаларын быһаарыыга, Төрүт сокуонун, үлэһиттэрин бырааптарын уонна эбээһинэстэрин дэкэлирээссийэлэрин ырытан оҥорууга анал хамыыһыйаны тэрийэригэр сийиэс күбүөрүнэтээҕи өрөпкүөмү сорудахтаабыта. Бу сийиэс историческай суолтата, бүттүүн үлэһит норуот аатыттан автономияны ылыы саха омугар булгуччу наадалааҕын уонна ол олоххо киириитин соҕотох сөптөөх туоһутунан автономнай өрөспүүбүлүкэ буоларын  бэлиэтээбитигэр сытар. Өрөпкүөмнэр бастакы сийиэстэрэ кэнэҕэски автономия олохтоох былааһын төрүтүнэн буолуохтаах Сэбиэттэргэ 1921 сыл сэтинньитигэр быыбардары ыытарга быһаарыы ылыммыта уонна Саха сирин Сэбиэттэрин бастакы Тэрийэр сийиэстэрин ыытыы күнүн-ыйын   - 1922 сыл кулун тутар 25 күнүн - анаабыта. Ол эрээри бу улахан тэрээһин ити ыйыллыбыт болдьоххо кыайан ыытыллыбатаҕа: үөскээбит суһал байыаннай-бэлитиичэскэй быһыы-майгы уонна субу биллэриллибит автономнай өрөспүүбүлүкэҕэ былаас саҥа уорганнарын тэрийии үлэлэрэ мэһэйдээбиттэрэ.

Саха АССР-ы тэрийэр туһунан бүтэһиктээх быһаарыыны ылыы түмүктэнэр түһүмэҕэр тиийэн кэлбитэ. Саха норуотун үтүө дьулуурун РСФСР былааһын үрдүкү уорганнарын быһаарыыларын кытта «ыпсыһыннарар» наада этэ.

Сталин кыбартыыратыгар иккиэйэҕин кэпсэтии кэнниттэн

1921 сыл сэтинньи саҥатыгар, М.К.Аммосов  салайааччылаах Саха күбүөрүнэтин өрөпкүөмүн анал дэлэгээссийэтэ өрөпкүөмнэр 1-кы сийиэстэрин быһаарыыларын бигэргэттэрэ уонна аптаныамыйа боппуруоһугар бэлэмнэммит  бары бырайыактары билиһиннэрэ Москвалаабыта. Маныаха Сиббюро 1921 сыл ахсынньы 20 күнүнээҕи мунньаҕар баара эрэ Саха автономнай уобалаһын тэрийэри наадалааҕынан ааҕарын туһунан быһаарыытын өссө төгүл чиҥэтэн биэрбитэ. Сибревком бэрэстэбиитэллэрэ Москваҕа кэлэннэр ити быһаарыыларын тутуһууну салҕаан ыыппыттара.

1922 сыл тохсунньу 2 күнүгэр Национальностар дьыалаларыгар норуодунай хамыһаар солбуйааччыта О.Я.Карклин ыҥырыытынан, Саха күбүөрүнэтээҕи өрөпкүөмүн бэрэстэбиитэллэрэ М.К.Аммосов, С.А.Новгородов уонна Сибревкомтан С.Е.Чуцкаев кыттыылаах сүбэ мунньах ыытыллыбыта. Бу сүбэ мунньах автономнай уобалаһы тэрийии туһунан этиини ылыммыта. Тохсунньу 6 күнүгэр тэриллибит НацНХ кэллиэгийэтэ бу быһаарыыны бигэргэппитэ уонна бу боппуруоска БРКСК (ВЦИК) уурааҕын бырайыагын ырытан оҥоруохтаах хамыыһыйаны анаабыта.

Тохсунньу 9 күнүгэр РК(б)П Саха күбүөрүнэтинээҕи бүрүөтүн пленума автономнай өрөспүүбүлүкэни тэрийэр наадатын туһунан быһаарыытын өссө төгүл бигэргэтэр. М.К.Аммосов И.В.Сталин кыбартыыратыгар иккиэйэҕин кэпсэтиилэрин кэнниттэн, О.Я.Карклин тохсунньу 13 күнүгэр норуодунай хамыһаартан инники ыытыллыбыт кэллиэгийэ уурааҕын хос көрөргө сорудах ылбыта. Тохсунньу 17 күнүгэр «НацНХ кэллиэгийэтэ иннинээҕи уурааҕы уларытар сыалынан уонна саха табаарыстар  санааларыгар холбоһон, Саха автономнай өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан быһаарыы ылынна» диэн этиллэр.

Үрдүкү бартыыйынай инстанцияны ааһан туран (тохсунньу 21 күнүнээҕи Политбюро мунньаҕын), саха судаарыстыбаннаһын боппуруоһа БРКСК Президиумугар бэриллэр. НацНХ кэллиэгийэтинэн бэлэмнэммит БРКСК уурааҕын бырайыагын дьүүллэһии кэнниттэн, БРКСК Президиума 1922 сыл олунньу 16 күнүгэр Саха АССР-ы тэрийэр туһунан уураахтыыр уонна НацНХ, Ис дьыала НХ уонна Сир НХ бэрэсэбиитэллэриттэн састааптаах, сахалар уонна Сибревком бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах хамыыһыйаны тэрийэргэ сорудахтыыр. Икки нэдиэлэ иһинэн болдьоххо Саха АССР туһунан балаһыанньаны ырытан оҥоруу уонна кыраныыссаларын олохтооһун соруктара сүктэриллэллэр.

Ол эрээри, саҥа өрөспүүбүлүкэ кыраныыссаларын дьүүллэһиигэ хайдыһыылаах санаалар уонна көрүүлэр күөрэйтэлээн тахсаллар. Чуолаан урукку өттүгэр Өлүөнэ кыраайын састаабыгар киирсэр сирдэргэ-уоттарга сыһыаннаан мөккүөрдэр үөскүүллэр. Маныаха саҥа өрөспүүбүлүкэ үөскээһинин бүддьүөт  балаһыанньатыттан көрөр уонна адьас тоҕооһо суоҕунан ааҕар Үп НХ сүрдээх кытаанах позицияны тутуһар. Ол да үрдүнэн,  1922 сыл олунньу 16 күнүгэр Сэбиэттэр сийиэстэрин икки ардыларынааҕы судаарыстыбаннай былаас үрдүкү уоргана БРКСК (ВЦИК) Саха АССР-ы тэрийэр туһунан бүтэһиктээх быһаарыыны ылынар.

Сыччах норуоттарын дьоллуур сыалынан

1922 сыл муус устар 22 күнүгэр Саха өрөпкүөмэ бэйэтин өрөспүүбүлүкэни салайар тутаах уорганынан официальнайдык биллэрэр уонна Манифест таһаарар. Онно «Уруккута сыылка дойдута – Саха уобалаһа мантан ыла Саха АССР-нан биллэриллэр. Норуотунан талыллыбыт сэбиэттэр нөҥүө, былаас бүттүүнэ үлэһит норуокка бэриллэр» дэммитэ.

Өрөпкүөмнэр уталытыллыбат соруктарынан үрүҥ хамсааһыны түргэнник эһии, Саха сирин Сэбиэттэрин 1-кы сийиэстэрин ыҥырыы этэ. Сэбиэскэй былааһы утары хамсааһыннар кыттыылаахтарыгар, ол иһигэр бастакы уочаратынан национальнай интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэригэр амньыыстыйалааһын бэлиитикэтин туттуу туһунан Манифеска аан маҥнайгынан этиллибитин бэлиэтиэххэ наада. Бэйэлэрин идиэйинэй утарсааччыларыгар маннык харыһыктаах сыһыан көстүүтэ, саха эдэркээн өрөспүүбүлүкэтин биир оннук эдэркээн бэйэлээх салайааччылара хара бастакыттан норуоттарын хараанныыр, харыһыйар айыы санаалаахтарын көрдөрөн, биир уустааҕын өстөөҕүм диэбэккэ, кини, үөрэхтээх, сайдыылаах киһи норуотугар сулууспалыан, туһаны аҕалыан сөбүн, инникитин санаан, барыларыгар амньыыстыйа бэриллэрин ситиспит чахчы үтүөкэннээх, дьиҥ норуот үөһүттэн тахсыбыт салалта этэ – ол бастакы салайааччыларбыт.

БРКСК 1922 сыл муус устар 27 күнүнээҕи Дэкириэтэ конституциялаах бэрээдэгинэн Саха автономията тэриллибитин иһитиннэрбитэ. Онуоха бастакы уочаратынан саҥа өрөспүүбүлүкэ сирэ-уота уонна тас кыраныыссалара чопчуламмыттара. (3 пуун хос быһаарыытыгар, муораҕа тахсар ураты стратегическай суолталаах Охуоскайдааҕы уеһы салайыы, БРКСК туспа уурааҕа тахсыар диэри, быстах кэмҥэ Саха АССР-га сыһыарыллар диэн этиллибитэ). Судаарыстыбаннай былаас аппараата, РСФСР Конституциятыгар сөп түбэһиннэрэн тутуллубута, ол эбэтэр бары национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ биир тииптээх судаарыстыбаннас төрүтэ ууруллубута. БРКСК Дэкириэтигэр төрүтэ ууруллубут судаарыстыбаннай былаас эрдэттэн дьылҕаламмыт бүттүүн систиэмэтэ, эдэр өрөспүүбүлүкэ салгыы сайдыытын процеһын уопсай федеральнай схема эрдэттэн бэлэмнэммит параметрдарынан хайыһыннарбыта.

Ол түбүктээх эрээри, дьоллоох күннэргэ

Эдэр өрөспүүбүлүкэ былааһын саҥа уорганнарын тэрийиигэ, Дэкириэт уратылаах быраап төрүтүн быһыытынан сулууспалаабыта. Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи сийиэстэригэр өрөпкүөм былааһы сокуоннайдык талыллыбыт бырабыыталыстыбаҕа туттарыахтаах этэ. Ону сийиэс ыҥырыллыытын күүтэ барбакка, РК(б)П Саха күбүөрүнэтинээҕи бүрүөтэ 1922 сыл ыам ыйын 24 күнүгэр тэриллибит бэйэтин мунньаҕар, П.А.Ойуунускай этии киллэриитинэн, САССР 10 норуодунай хамыһаарын  бигэргэппитэ. Ыам ыйын 29 күнүгэр өрөпкүөм Бүрүсүүдьүмэ бэс ыйын 1 күнүттэн САССР Норуодунай хамыһаардарын сэбиэтин  (СНК) тэрийэргэ, НХС бэрэссэдээтэлин эбээһинэһин өрөпкүөм бэрэссэдээтэлэ П.А.Ойуунускайга хос толоруу быһыытынан сүктэрэргэ уонна  өрөпкүөмү Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтигэр (ЯЦИК-СКСК) уларытан тэрийэр үлэни ыытарыгар уурар.

1922 сыл ыам ыйыгар-ахсынньыга өрөпкүөм саҥардыыҥҥыта тэриллибит өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай тутуутун бастакы быраап аакталарынан буолбут хас биирдии наркомат анал балаһыанньаларын ырытан оҥорор уонна бигэргэтэр.

1922 сыл атырдьах ыйыгар САССР НХС нэһилиэктэргэ, улуустарга уонна уокуруктарга былаас олохтоох уорганнарын туһунан балаһыанньаны бигэргэтэр. Ити төрүккэ олоҕуран, күһүнүгэр Сэбиэттэргэ быыбардар ыытыллаллар, оттон Сэбиэттэр уокуруктардааҕы сийиэстэригэр бастакы Бүтүн Саха сиринээҕи тэрийэр сийиэскэ дэлэгээттэр талыллаллар. Быыбардар, С.М.Аржаков салалталаах күбүөрүнэтээҕи быыбардыыр кэмитиэт оҥорбут инструкциятыгар сөп түбэһиннэрэн, ыытыллыбыттара. Быыбардыыр быраап, байыаннай-бэлитиичэскэй быһыыны-майгыны учуоттаан, хааччахтардаах этэ. Нэһилиэнньэ 12 категорията быыбардыыр бырааба быһыллыбыта.

Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи тэрээһин сийиэстэрэ 1922 сыл ахсынньы 28 күнүттэн 1923 сыл тохсунньу 19 күнүгэр диэри барбыта. Сийиэскэ 102 дэлэгээт кыттыбыта, 55 хомунньуус, 47 баартыйата суохтар бааллара. Омугун састаабынан: саха – 58, нуучча – 34 уо.д.а. омуктар бэрэстэбиитэллэрэ кыттыбыттара.

Сийиэс улахан дьоһун суолталаах быһаарыытынан, саха норуотун национальнай судаарыстыбаннаһын лэгитииминэй бигэтитиитэ уонна судаарыстыбаннай аппараат устуруктуураларын уонна боломуочуйаларын бигэргэтиитэ буолбута. СКСК (ЯЦИК) САССР чэрчитинэн уопсай федеративнай бэлиитикэни ыытааччы быһыытынан сокуону таһаарар, дьаһайар уонна хонтуруоллуур бырааптардааҕа. Уопсай федеративнай уонна олохтоох нолуоктары, хомуурдары үллэрэр, БРКСК (ВЦИК) иннигэр өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар уопсай федеративнай хараактырдаах быраап аакталара уларыйыыларын эбэтэр тарҕаммат буолууларын тустарынан боппуруоһу көтөҕөр бырааптааҕа.

1923 сыл тохсунньу 23 күнүгэр ыытыллыбыт СКСК бастакы сиэссийэтигэр, СКСК бэрэссэдээтэлинэн П.А.Ойуунускай, солбуйааччынан А.Д.Широких талыллыбыттара. Президиум 7 чилиэннээҕэ, 3 хандьытааттааҕа. Бу сиэссийэҕэ И.Н.Барахов баһылыктаах, 13 норуодунай хамыһаардартан састааптаах Саха АССР совнаркома (бырабыыталыстыбата) тэриллибитэ. Солбуйааччынан С.Н.Донской-I анаммыта. Дьэ, итинник национальнай өрөспүүбүлүкэҕэ судаарыстыбаннай былаас лэгитииминэй быыбара түмүктэммитэ.

Терентий Ермолаев,  история наукатын хандьытаата, ГЧИ наукаҕа үлэһитэ. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһа олохтонуута уонна сайдыыта» монографиятыттан.