Уопсастыба

90-с сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Арассыыйа Федерациятын иһигэр бэйэтин бэйэтэ дьаһанар сувереннай, демократическай судаарыстыба буолуутун ситиһиигэ үс сүҥкэн кэскиллээх хардыы оҥоһуллубута: Суверенитет туһунан декларация, саҥа Төрүт сокуон уонна Федеративнай дуогабар.

 Бу үс сүрүн докумуонтан Федеративнай дуогабары Климент Егорович Иванов сүрүннээччи уонна оҥорсооччу буоларын билэбит. Бастакы Бэрэсидьиэммит М.Е.Николаевы кытта бииргэ, биир өйүнэн-санаанан үлэлээннэр, төрөөбүт дойдубут чэчирии сайдар түһүн түһэрэннэр, күүстээх үлэни тэрийэн ыыппыттара. Онон кинилэри Максим Аммосов, Исидор Барахов, Платон Ойуунускай ааттарын кытта сэргэ тутан ааттыахтаахпыт.

Кылгас кэмҥэ үгүс үлэни ыыппыта

Климент Егорович оһуохайы өрө туппут, сылаас куттаах, сайдам ыччаттаах Сунтаар улууһугар күн сирин көрбүтэ. Кыра сааһыттан, син эмиэ оччотооҕу оҕолор курдук, аччыктааһын, тоҥуу-хатыы диэн тугун билэн улааппыта, олох тыйыс оскуолатын ааспыта. Ол эрээри ураты чаҕылхай күннээх сырдык алааһа, саймаархай салгына билиигэ кынаттыыр айан аартыгын аспыттара. Кини бэйэтэ: “Хас да сиргэ арахсар суол төрдүгэр түбэспит айанньыт курдук, олохпор өрүү тугу эрэ таларга дьулуһарым. Хата, дьолбор, дьылҕам үтүө хараҕынан көрөн, талбыт суолум табыллыбыт буолара”, -- диэн тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ ыччаттарга холобур эрэ буолуон сөп.

Климент Егорович 1983 сыл ыам ыйыттан 1985 сыл тохсунньутугар диэри Үөһээ Бүлүү оройуонугар ССКП райкомун сэкиритээринэн  үлэлээбитэ. Кини быһаччы тэрээһининэн уонна кэпсэтиитинэн, Үөһээ Бүлүү, Мэҥэ Хаҥалас, Уус Алдан комсомольскай тэрилтэлэрин икки ардыларыгар үлэ араас хайысхаларыгар куоталаһыы дуогабарын түһэрсэн, хардарыта дэлэгээссийэлэринэн сылдьыһан, үлэ бөҕөтүн ыыппыттара -- ол күн бүгүн үтүө өйдөбүл буолар. Ити туһунан бэйэтэ маннык ахтыбыта баар: “Когда Никита Хрущев объединил районы сельскохозяйственные производительные управления, меня направили комсоргом по Вилюйскому производственному территориальному управлению, куда входили комсомольцы Сунтарского, Верхневилюйского, Вилюйского, Ленинского (Нюрбинского), Кобяйского районов. Молодые, задорные, мы не боялись работы, претворяли в жизнь идеи, предложения. Словом, работа кипела!” (ЯСИА. Климент Иванов: “Важно оставаться человеком”. 26.04.2020 г.).

Үөһээ Бүлүү оройуонугар ССКП райкомун сэкирэтээринэн үлэлиир сылларыгар хаһаайыстыбаҕа эппиэтинэһэ суох сыһыаннаһыыны суох гынарга, ыһыллыыны-тоҕуллууну туоратарга, буруйу оҥорууну аччатыыга, итириктээһин курдук уопсастыба куһаҕан дьаллыктарын утары үгүс үлэни ыыталаабыта.

Ымпыкчаан-чымпыктаан ырытара

 “1983 сыллаахха Боотулуу сопхуоһун парткомун уопсай мунньаҕар миигин сэкирэтээринэн талбыттара. Ол иннинэ мин эрдэ мунньахха кинини көрсөн өр кэпсэппитим. Райком бюротугар салайааччы киһи быһыытынан үгүстүк сылдьыбытым. Онно Климент Егоровиһы олус быһаарыныылааҕын буоларын бэлиэтии көрбүтүм. Туох баар боппуруоһу ымпыкчаан-чымпыктаан ырытара, туох эмэ кыһалҕа баар буоллаҕына, тута дьаһал ылына охсоро.

Үлэ кэмигэр Көтөрдөөх, Сургуулук, Маҥаас сирдэринэн бииргэ сылдьыталаабыппыт. Онно дьоҥҥо-сэргэҕэ олох эйэҕэс-сайаҕас киһи этэ. Көтөрдөөххө оччолорго үлэлии олорор управляющай Н.К.Петров ынахтары саптарыы үлэтин ыытар уопутун көрө бара сылдьыбыппыт. Онно хотонноро үөһэнэн түннүктээҕин, бэрт сырдыгын сөҕө көрөн, хаһаайыстыбанньык маннык буолуохтааҕын бэлиэтээбитэ. Сургуулукка үлэлиир В.Е.Ксенофонтов бостуук ыччат сүөһүнү төлөһүтүүгэ үлэтин олус астыммыта. 1983 с. Маҥааска саҥа үлэлээн эрэр управляющай үлэтин билсиспиппит. Нэһилиэк инники кэскилин кэпсэппиппит. Нэһилиэктэн 9 км сытар Чоҥоро алааска диэри буор кутуу суолунан бырысыап үрдүгэр айаннаабыппыт. Ардыгар суолбут синньээн, биирдии көлөһөбүт салгыҥҥа айанныыра. Климент Егорович куттанан, хараҕын быһыта симитэлиирин өйдүүбүн. Бу айан кэнниттэн кини баҕа санаата диэн, бу суолу оҥорторуу буолбута. Хомойуох иһин, итини олоххо киллэрбэккэ, атын үлэҕэ үрдээн көспүтэ”, -- диэн ахтар Павел Ионович⠀Львов.

Сонуну кэпсээн сэргэхситэр

⠀⠀СӨ үөрэҕириитин систиэмэтин бочуоттаах бэтэрээнэ, ССРС, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, Учууталлар учууталлара, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ кавалера       Егор Дмитриевич Иванов 1952 сыллаахха Климент Егоровичтыын Н.Г.Чернышевскай аатынан Бүлүүтээҕи педучилищеҕа бииргэ үөрэммиттэр. Оччолорго Климент Егорович устудьуоннар мунньахтарыгар, хомсомуоллар үгүс тэрээһиннэригэр мэлдьи көхтөөхтүк кыттар, “онно буһан-хатан, уһаарыллан, аҕа табаарыстарыттан үөрэнэн, үлэһит буола” үүммүт эбит.

Салгыы Егор Дмитриевич Иванов тус бэйэтин ахтыытын ааҕыаҕыҥ:

“1983 с. бэс ыйыгар Климент Егорович баартыйа Үөһээ Бүлүүтээҕи райкомун бастакы сэкирэтээринэн быыбарданан кэлбитэ. Кини кэлбит сөмөлүөтүнэн кыра кыыһым ийэтин кытта Хабаровскайтан, үөрэҕин бүтэрэн, икки ыйдаах оҕолоох кэлбиттэрэ, кэргэнэ үөрэнэ хаалбыт этэ. Климент Егорович кэлэрин билбэтэҕим, сөмөлүөтү көрсө, оройуон салайааччылара киирбит этилэр. Арай Климент Егорович кыһыл оҕо көтөҕүүлээх тахсан кэлэн, миигин да, дьону да соһуппута уонна: “Дьөгүөр, сиэҥҥин тутан кэбис”,-- дии-дии үөрэн-көтөн туран эҕэрдэлээбитэ. Дьэ, ол курдук табаарыһым улахан үлэһит да буолбутун иһин, боростуойун, дьон киһитэ буоларын сөхпүтүм.

⠀Сэкирэтээрдии сылдьан Нам нэһилиэгэр элбэхтик сылдьара. Нэһилиэнньэ мунньаҕын ыытыан иннинэ дэриэбинэ кыаммат-түгэммэт, иһэр-аһыыр дьонун ыалынан кэрийэ сылдьан кэпсэтэр, киэһэ мунньахха ол дьонун ыҥыртарар этэ. Кини ити үлэтин стилэ эбит. Намҥа сырыттар эрэ, биһиэхэ сылдьан ааһааччы. Кэнники: “Дьөгүөр кэргэнин Матрена Павловна чэйин элбэхтик испитим”,--диэн табаарыстарыгар ахтан аһарар үһү.

⠀⠀Үөһээ Бүлүүгэ аҕыйах бириэмэҕэ үлэлээтэр да, нэһилиэнньэ ытыктабылын, махталын ылбыта, салалтаҕа улахан аптарытыаттаммыта. Биэнсийэҕэ тахсан бараммын, Уулаах Ааҥҥа көһөн кэлбитим. Кэнники кэмҥэ доруобуйам мөлтөөн, онно-манна сылдьыбатым. Ону өйдөөн, Климент Егорович училищеҕа үөрэммит куоракка олорор табаарыстарбын түмэн, миигин көрсө, Уулаахха тахса сылдьыбыта. Ол миэхэ улахан үөрүү этэ. Кыһын куоракка кыстыы киирдэхпинэ, төлөпүөнүнэн доруобуйам туругун куруук туоһулаһар, сонуну кэпсээн сэргэхситэр.

⠀Дьэ, киһиэхэ итинник болҕомтолоохтук сыһыаннаһар, эдэр эрдэҕинээҕи доҕотторун, табаарыстарын умнубат. Мин кини курдук  сайаҕас санаалаах табаарыстаахпынан киэн туттабын".

Эдэр дьону олус өйүүрэ

Уруккута хомсомуол, баартыйа үлэһитэ, билигин “Тиссен Пласт” ХЭТ дириэктэрэ Петр Иннокентьевич Иванов Климент Иванов Үөһээ Бүлүү оройуонугар үлэлээбитин туһунан ахтыытыгар “Климент Егорович бэйэтиттэн балыс, эдэр дьоҥҥо өрүү аһаҕас, сайаҕас сыһыаннааҕын” бэлиэтиир.

“Саҥа сэкирэтээрбит кимиилээх тэрээһиннээҕэ, улгум, судургу дьаһаллааҕа тута биллэн, кистээбэккэ эттэххэ, бүппэт, түмүгэ тута биллибэт уопсастыбаннай аҥаардаах үлэттэн салҕа быһыытыйбыт киһиэхэ, миэхэ сонун буолбута. Ол иннигэр өтөр-өтөр “көбүөргэ ыҥырыллар”, сэмэлэнэр отдел үлэһиттэригэр салалта өттүттэн болҕомто олохтонон, көмө оҥоһуллан, көҥүлгэ тахсыбыт курдук, саҥа тыын киирбитэ. Саҥа сэкирэтээрбит өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар, улахан тэрилтэлэригэр тылын ылыннарара, аптарытыаттааҕа биллэн, элбэх дэлэгээссийэ, салайааччы үгүстүк оройуоҥҥа кэлэр буолбута. Ону тэҥэ отделбыт түбүгэ биллэ үксээбитэ. Ол да буоллар, Климент Егорович эрдэ ыҥыран ылан, оройуон иннигэр ханнык хайысхаҕа сүрүн соруктар туралларын, туох эбии тэрээһин ирдэнэрин быһаарсар, биһиги санаабытын үллэстэр, үлэ түмүгүн таһаарарга: “Дьэ, хомсомуол ииппит хотойдоро, маладьыастар, бэркэ тэрийдигит, өссө эбэн, сүүрэн-көтөн, үлэлээн-хамсаан иһиҥ!” – диэн киһиргэтэн биэрэрэ” (Климент Егорович Иванов. Серия “Почетные граждане Республики”. Якутск. “Бичик”. 2011 г.)

Кини кэпсэтиилээх буолан

1984 сыл саас ыам ыйыгар икки төгүл хаар түһэн, ууллан, оройуон сирэ-уота барыта ууга барар кутталламмыта. Климент Егорович бэйэтин ахтыытыгар маннык суруйбута баар:  “Билигин да ол көстүү харахпар сотору-сотору ойууланан кэлэр: ырыых-ыраах саҕаҕы кытары силбэһэр нэлэмэн киэҥ уу дьалкылдьыйара”.

Ити -- сайын харбалаахтар оттуур ходуһалара эбит. Олохтоох “Мелиоводстрой” салайааччыта А.М.Петровы кытта оройуон ууга барбыт сирдэрин кэрийэн, кырдьаҕастары кытта сүбэлэһэн, нүөлсүтүү үлэтин ыытар тоҕоостоох кэмэ буолбутун өйдүүр. Онон А.М.Петров мелиоративнай үлэ бырайыагын суһаллык оҥорторор. Суот-орочуот быһыытынан ходуһалары куурдар-нүөлсүтэр былааннанар, үп көрүллэр. Урукку ханааллары, шлюзтары сөргүттэрэр.

“Ходуһалары куурдар, нүөлсүтэр дьаһалы ситиһиигэ үгүс киһи, тиэхиньикэ туһаныллыбыта. Харбалаахтааҕы, Ороһутааҕы мелиоративнай тиһиктэри таҥан бүтэрбиппит уонна көдьүүстээх түмүгү ситиспиппит” диэн суруйар Климент Егорович. Маны таһынан исполком бэрэссэдээтэлэ Сидор Афанасьевич Филиппов, баартыйа райкомун иккис сэкирэтээрэ Николай Дмитревич Олесов Климент Егорович туруорсан ылбыт сөмөлүөтүнэн, бөртөлүөтүнэн сопхуостар, нэһилиэктэр салайааччыларын көмөлөрүнэн, ынах сүөһүнү, сылгыны, саҥа төрүөҕү быыһаабыттара. Өрөспүүбүлүкэ көмөтүнэн күннэтэ 2-3 бөртөлүөт комбикорму хас биирдии пиэрмэҕэ, сайылыкка тириэрдибиттэрэ, АН-2 сөмөлүөтүнэн дьону, аһы-үөлү нэһилиэктэргэ таспыттара.

Халаан уутун түһэриигэ, от үрэхтэр сүнньүлэрин ыраастааһыҥҥа, Климент Егорович быһаччы кэпсэтиитинэн, саҥалыы тэрээһин олохтоммута, элбэх дэлби тэптэрэр үлэлэр ыытыллыбыттара. Көрдөххө чэпчэки курдугун иһин, взрывчатка булуута, төлөбүрэ, аҕалыллыыта, хараллыыта, ыраах сирдэргэ тиэрдэргэ кытаанах ирдэбил курдук тэрээһиннэрэ үгүс сыраны эрэйэллэрэ. Ону барытын Климент Егорович сатабыллаахтык кэпсэтиитин, тэрээһинин ирдиирин түмүгэр оҥоһуллубуттара.

⠀⠀Маны таһынан нэһилиэктэргэ дьон олорор, култуура, оскуола дьиэлэрин, оҕо уһуйааннарын тутуутун ыытар, үс сиргэ сүөһү турар улахан хотоннорун, керазмит уонна кирпииччэ оҥорор сыахтары туттарар, сайылыктарга уот ситимин тартарар, улуус киинин ыраас уунан хааччыйар.⠀

⠀⠀Үөһээ Бүлүү оройуонугар кылгас кэмҥэ да үлэлээтэр, нэһилиэнньэҕэ үтүө өйдөбүлү хаалларбыт салайаачылартан биирдэстэрэ -- Климент Егорович Иванов.

⠀

Евдокия ⠀⠀Семенова,

И.Н.Барахов аатынан

 СӨ судаарыстыбаннаһын мусуойун үлэһитэ,

Үөһээ Бүлүү.