Бэлиитикэ

Тутуу, ОДьКХ салаатыгар — 9 сокуон таҕыста

Сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Александр Корякин этэринэн, өрөспүүбүлүкэ парламена тутууга, олох-дьаһах, хомунаалынай хаһаайыстыбаҕа уонна энэргиэтикэҕэ сокуону тупсарыыга үлэтин салгыыр. Бу салааҕа 2024 сылга 9 олохтоох сокуон ылылынна.

Холобур, куораты тутууга олохтоммут сокуоҥҥа уларыйыы киирэн, бу салааҕа үс сокуон таҕыста. Бастакытынан, сири-уоту биир кэлим сайыннарыыны тупсарарга, иккиһинэн, сири-уоту былаанныырга, итиэннэ куораты түөлбэлэринэн араарарга генеральнай былаан, сиргэ-уокка дьиэни-уоту туттуу быраабылаларын чэрчитинэн биир докумуон оҥоһуллуохтаах.  

Элбэх кыбартыыралаах дьиэҕэ уопсай бас билиигэ хапытаалынай өрөмүөнү оҥорорго быраап өттүн көрүү-истии боппуруоһа болҕомто киинигэр тутулунна. Хапытаалынай өрөмүөн туһунан сокуоҥҥа парламент уларытыылары киллэрэргэ түөрт сокуону ылынна. Норуот дьокутааттарын көҕүлээһининэн, аныгы олох ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн хапытаалынай өрөмүөнү оҥорорго элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр тиэхиньиичэскэй туруктарын кэтээн көрүөхтэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Борокурорун туруорсуутунан, өскөтүн саҥа тутуллубут дьиэ түһүмэхтэринэн үлэҕэ киирэр түгэнигэр хапытаалынай өрөмүөнү оҥорорго дьиэни бас билээччилэр хаһан усунуос төлүүр эбээһинэстээхтэрин  чуолкайдыырга сокуон оҥоһулунна.

Ону таһынан, хапытаалынай өрөмүөнү оҥорор эрэгийиэннээҕи оператор тутуу матырыйаалын, оборудованиены, ол иһигэр үрдүкү технология көмөтүнэн оҥоһуллубут тэрили атыылаһарыгар тустаах боломуочуйа бэрилиннэ. 

Эрэгийиэннээҕи сокуону федеральнай сокуону кытта сөп түбэһиннэрэн оҥорорго үлэ салгыы ыытыллар. Холобур, «Дьиэни тутааччы бэйэтин эбэһээтилистибэтин оҥорботоҕуна онтон эмсэҕэлээбит дьоҥҥо судаарыстыбаннай көмөнү оҥоруу», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин куоратын уокуруктарыгар, тыа сирин нэһилиэктэригэр сири-уоту тупсарыы» туһунан сокуоннарга уларыйыылар киирдилэр.

Маастар-былааны олоххо киллэрии

2024 сыл олунньутугар ыытыллыбыт Бырабыыталыстыба чааһыгар федеральнай сокуон уларыйар кэмигэр тарыыбы тэҥнээһини ситиһэргэ эрэгийиэҥҥэ уот эниэргийэтигэр сыананы (тарыыбы) быһыы боппуруостара көрүллүбүттэрэ. Ол түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ Барыбыыталыстыбата Уһук Илин уонна Аартыка сайдыытын көҕүлүүр министиэристибэни кытта 2035 сылга диэри уот тарыыбын тэҥнииргэ Уһук илиҥҥи эбилиги көрүөхтээх уонна хочуол тарыыба тиийбэтин быһаарыахтаах.

Өрөспүүбүлүкэҕэ сири-уоту биир кэлим сайыннарыы, хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү боппуруостарын муус устарга Бырабыыталыстыба чааһыгар көрбүттэрэ. Тыа сирин сайыннарарга бу боппуруоһу салгыы кэҥэтэн, сис кэмитиэт мунньаҕар дьүүллэһиэхтээхтэр.

Ааспыт сылга алтынньыга Бырабыыталыстыба чааһыгар Саха Сиригэр муниципальнай тэриллиилэргэ маастар-былааны оҥорон, ону олоххо киллэрэргэ генеральнай былааҥҥа, сиргэ-уокка дьиэни-уоту туттуу быраабылаларыгар уларытыылары киллэрэр тоҕоостооҕо этиллибитэ. Итиниэхэ олоҕуран, маастар-былааны оҥорон, ону олоххо киллэрии боппуруостарын кииннээн, биир сиргэ быһаарар көдьүүстээҕэ бэлиэтэммитэ.

Сыл бүтүүтэ ахсынньыга Барыбыыталыстыба чааһыгар парламент хонтуруолун чэрчитинэн «Саахалланар туруктаах хаарбах дьиэттэн 2019-2025 сылларга дьону көһөрүү» өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраама хайдах туолан иһэрин туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин тутууга министиэристибэтин отчуотун истибиттэрэ.

Ити бырагырааманы бүтэрэн, түмүктээн «Олох инфраструктурата» национальнай бырайыак иһинэн саҥа бырагыраамаҕа киириэхтээхтэр. Манна 2017 с. тохсунньу 1 күнүттэн 2022 с. тохсунньу 1 күнүгэр диэри саахалланар туруктаах дьиэлэр испииһэктэригэр киирбит хаарбах дьиэлэр хабыллыахтара.

Тыа сиригэр эдэр үлэһиттэри дьиэнэн хааччыйыы

Эдэр үлэһиттэри удамыр сыаналаах олорор дьиэнэн хааччыйыы боппуруоһун сис кэмитиэт болҕомто киинигэр тутар. Чуолаан, тыа сиригэр үлэлии барбыт эдэр ыччаты дьиэлииргэ төгүрүк остуол ыытыллыбыта.

Маны таһынан, «Мин Сахам Сирэ XXI үйэҕэ» үтүө дьыала өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһынын тэрээһиннэрин үбүлээһинин улаатыннарарга этии киирбитэ. Оччотугар эдэр үлэһиттэргэ дьиэ тутарга, хоту уонна Аартыка улуустарыгар тутуу матырыйаалын тиэрдии ороскуотун төлүүргэ субсидияны биэрэргэ, тыа сиригэр дьиэ тутарга бырайыагын, симиэтэтин оҥорорго, судаарыстыбаннай эспэртиисэни ааһарга ППМИ олохтоохтор туруорсууларын өйүүр бырагыраама чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэ муниципальнай тэриллиилэригэр туһунан субсидия көрөргө үп-харчы көрүллүөхтээх.  

Тохсунньу тоһуттар тымныытын, унньуктаах уһун кырыа кыһыны этэҥҥэ туоруурга дьиэни-уоту сылааһынан, аптаныамынай гааһынан хааччыйар чааһынай тэрилтэлэр үлэлэрин сис кэмитиэт илиитин араарбакка хонтуруоллуур.

Кытаанах хомунаалынай тобоҕу хомуйуу

Хонтуруоллуур үлэ таһынан, парламент сүрүн үлэтэ — федеральнай таһымҥа сокуону ылыныыга кыттыы. Киин сиртэн кытыы сытар нэһилиэктэргэ кытаанах хомунаалынай тобоҕу хомуйарга эрэгийиэн ураты усулуобуйатын учуоттуурга өрөспүүбүлүкэ туруорсуутунан «Оҥорон таһаарыы, туттуу тобоҕо”, «Тулалыыр эйгэни харыстааһын туһунан» федеральнай сокуоннарга уларытыылары киллэрдилэр.

Күн бүгүн Саха Сирин кытыы нэһилиэктэрэ төгүрүк сыл тырааныспарынан кыайан хааччыллыбаттар, сырыы суох, маннык балаһыанньа кытаанах хомунаалынай тобоҕу хомуйуу реформатыгар быһаччы сабыдыаллыыр. Реформа хомунаалынай өҥө тиһигин быспакка оҥоһулларын, инфраструктураны сайыннарыыны ирдиир.

Бу реформа Саха Сиригэр бүүс-бүтүннүү киирэрин айылҕабыт, сирбит-уоппут уратыта, ыраах улуустарга, кытыы нэһилиэктэргэ эрэгийиэннээҕи оператор тигинэччи үлэлиэҕин нэһилиэнньэ ахсаана олох кырата, төгүрүк сыл суол-иис суоҕа атахтыыр эбит.

«Оҥорон таһаарыы, туттуу тобоҕо” федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэргэ ыраах сытар нэһилиэк уонна перегрузочнай ыстаансыйа диэн саҥа өйдөбүллэри киллэрэн биэрдилэр.

Ыраах сытар нэһилиэк ахсааныгар биир, эбэтэр хас даҕаны муниципальнай тэриллии кыраныыссатыгар сытар, географическай балаһыанньаны учуоттаан, массыынанан төгүрүк сыл, ый ахсын кытаанах хомунаалынай тобоҕу тиэйэн таһаарар кыаллыбат нэһилиэктэрэ киирэллэр.

Оттон перегрузочнай ыстаансыйа диэн кытаанах хомунаалынай тобох мунньуллар, онтон салгыы ыытыллар сирэ ааттанар. Ыраах улуустарга, кытыы нэһилиэктэргэ ТКО (кытаанах хомунаалынай тобоҕу) харайыы болдьоҕо уһатыллан, перегрузочнай ыстаансыйаҕа 12 ыйга диэри мунньуллуон сөп.

Арассыыйа Айылҕа баайыгар уонна экологияҕа министиэристибэтин этиитинэн, I уонна II кылаас сэрэхтээх тобоҕу харайарга, иккис материальнай ресурсаны дьапталҕалыырга, энергетическай утилизацияны оҥорорго кэккэ уларытыылар киирдилэр. Федеральнай сокуон 2025 с. балаҕан ыйын 1 күнүттэн, киин сиртэн тэйиччи сытар кытыы нэһилиэктэргэ кытаанах хомунаалынай тобоҕу харайыы 2025 с. тохсунньу 1 күнүттэн олоххо киирэр.

Айылҕабыт усулуобуйатынан сокуонунан ыйыллыбыт болдьоххо тобоҕу тиэйэн таһаарыы кыаллыбат сиригэр уонна тобоҕу мунньар эбийиэктэри тутуу улахан ороскуоттаах эрээри, көдьүүһэ кыра буолан, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр уонна Уһук хоту эрэгийиэннэргэ бу улахан ситиһии.

Хаартыска: Василий Кононов уонна ааптар хаартыскаҕа түһэриитэ.