Бэлиитикэ

Үс сүрүн хайысха 

Ил Түмэн пресс-сулууспатын салайааччыта Чокуур Гаврильев Петр Васильевичтан ааспыт 2020 сыл хамсыктан ураты үс сүрүн өйдөнөн хаалбыт түгэни бэлиэтииригэр көрдөстө.

 – Бастатан туран, 2020 сыл Арассыыйа Федерациятын Төрүт сокуонун саҥа көннөрүүлэригэр куоластааһынынан уонна федеральнай сокуоннарга олус суолталаах уларытыылары киллэриинэн ураты буолла. Сыл иккис аҥаарыгар парламент өрөспүүбүлүкэ сокуоннарын РФ саҥа уларытыллыбыт Төрүт сокуонугар сөп түбэһиннэриигэ үлэлэстэ, олохтоох сокуоннары тупсарыыга киэҥ далааһыннаах бэлэмнэнии үлэтин-хамнаһын ыытта.    Иккиһинэн, Улуу Кыайыы 75 сыллаах өрөгөйдөөх үбүлүөйүн бэлиэтээтибит. Бэлиэ түгэн төһө да уустук хамсык кэмигэр аастар, былааннаммыт тэрээһиннэри, дьаһаллары барытын олоххо киллэрдибит. Итинэн биһиги бүтүн аан дойдуга Улуу Кыайыыны утумнааччылар буоларбытын, устуоруйаны токурутар сатамматын ырылыччы көрдөрдүбүт. Улуу Кыайыы – биһиги аҕаларбыт, эһэлэрбит өрөгөйдөрө. Ону таһынан, бу фроҥҥа уонна тыылга охтубут дьоммутун кэриэстиир, өйдөөн-санаан ааһар ытык иэспит түгэнэ.

Үсүһүнэн, Арассыыйа Федерациятын Аартыкатыгар урбаан судаарыстыбаннай өйөбүлүн туһунан федеральнай сокуон барыла оҥоһулларыгар киэҥ хабааннаах, дьүккүөрдээх үлэ барда. Ол түмүгэр өрөспүүбүлүкэ сүрүн этиилэрэ бүтүннүү тустаах сокуоҥҥа киирдилэр. Маны таһынан, Ил Түмэн эрэгийиэннэртэн биир бастакынан бу сокуон барыла федеральнай таһымҥа дьүүллэһиитин ситистэ, – диэн Петр Васильевич парламент ааспыт сыллааҕы үлэтин үс сүрүн хайысхатын бэлиэтээтэ. 

Идэтийбит парламент туһунан 

«Ил Түмэн» хаһыат нууччалыы таһаарыытын эрэдээктэрэ Александра Бурнашева идэтийбит парламеҥҥа көһүү кэскилин туһунан сиэрдээх ыйытыыны биэрдэ. Санатан эттэххэ, 2020 сыл ахсынньы 25 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев Ил Түмэн Судаарыстыбаннай Мунньаҕар Анал этиитигэр идэтийбит парламеҥҥа көһүү боппуруоһун таарыйбыта. Ил Дархан: «Ил Түмэн аппараатын кыччатан баран, идэтийбит дьокутаат ахсаанын 35 киһиэхэ тиэрдиэххэ сөп. Оччоҕо парламент ороскуотун үрдэппэккэ эрэ, сокуону оҥорууну биллэ тупсарар кыахтанабыт»,  – диэн тус көрүүтүн эппитэ. Ону сэргэ, Айсен Николаев биир мандааттаах дьокутааттар ахсааннарын элбэтиэхпитин сөп диэн этии киллэрбитэ. 

Петр Васильевич быыбарданар, сокуону оҥорор уонна хонтуруоллуур боломуочуйалар күүһүрүүлэрэ федеральнай сокуоннар бэбиэскэлэригэр номнуо киирэн турар диэн эттэ. Ол туһунан РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Федерация Мунньаҕар Анал этиитигэр эппитэ диэтэ. «Биһиги ити боппуруоһу номнуо билэр этибит. Эрдэ дьүүллэһэ сылдьыбыппыт. Итинник хабааннаах этиилэр федеральнай таһымҥа турбуттара. Онон өрөспүүбүлүкэ бэлитиичэскэй бэбиэскэтигэр эмиэ киирэллэрэ номнуо сэрэйиллибитэ», – диэн спикер бэлиэтээтэ.

– Ил Дархан Айсен Николаев реформаны толкуйдуохха уонна дьүүллэһиэххэ диэн этии киллэрдэ. Биллэн турар, Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын  этиилэрин сиһилии үөрэтиэҕэ. Парламены уларытыы боппуруоһун эйгэтэ киэҥ уонна сүрүн ноҕурууска өрөспүүбүлүкэ парламеныгар сүктэриллиэ, – диэтэ уонна «Салайыы көрүҥэ дойду географиятыттан уонна килиимэттэн тутулуктаах», — диэн Монтескье цитатын холобурдаата.  Маны таһынан,  дьүүллэһии кэмигэр туох-ханнык этиилэр киириэхтэрин сөбүн билэрин эттэ. Сүрүннээн, икки палааталаах парламеҥҥа көһүү боппуруоһа туруон сөбүн ыйда.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ быыбарданар, сокуону оҥорор уонна хонтуруоллуур боломуочуйалар дьүөрэлэһиилэрэ, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэриилэрэ ситиһиллиэхтээх диэн тоһоҕолоото.

– Өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын этиилэрэ олус суолталаахтар уонна инникитин булгуччу сиһилии үөрэтиллиэхтэрэ, – диэн бэлиэтээтэ.

Саҥа мэхэньииһим олоххо киириитэ хонтуруолланыа

Быйылгыттан үлэлээн эрэ тыа хаһаайыстыбатын өйүүр саҥа мэхэньииһимҥэ сыһыаннаан «Саҥа сокуон олоххо киириитин кыраҕытык кэтиир буолуохтааххыт, хайдах хонтуруоллуур былааннааххытый?», — диэн ыйытыы  киирдэ.

— Ил Дархан Айсен Николаев 2019 сыл ахсынньытыгар Ил Түмэҥҥэ  Анал этиитигэр бу сокуон  ис суолтатын, хайдах үлэлиэхтээх  хайысхаларын эппитэ.  Олор барыта бастаан утаа судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа  тиһиллэн киирбиттэрэ, онтон сокуонунан мэктиэлэннэ. Бу сокуону оҥорууга уһуннук үлэлээтибит, дьүүллэстибит. Анаан ыытыллыбыт  былаһааккаларга  улуустар олохтоох салайыныыларын уорганнара, бааһынай хаһаайыстыбалар, нэһилиэнньэ бары көхтөөхтүк кыттыбыттара.  Нэһилиэнньэ өттүттэн  ыанар ынах аайы көрүллэр  35 тыһ. солк.  отчуоттуур кыахтара суоҕун этиммиттэрин Ил Дархан ити боппуруоһу атыннык быһаарарга эппитэ. Онон отчуот формата уларыйда. 

2021 сыл бастакы кыбаарталын түмүгүнэн  үлэ хайдах барбытын  үчүгэйдик сыныйан көрүөхпүт.   Салгыы от ыйын 1 күнүн диэки улуустарга, нэһилиэктэргэ хаһаайыстыбаннай кинигэ толоруллан, этэргэ дылы, барыта дьэҥкэтик көстүөҕэ. Ити кэнниттэн  тыа хаһаайыстыбатын өйүүр саҥа мэхэньииһим үлэтин өссө төгүл барытын ырытан-сыныйан көрүөхпүт. Ол чэрчитинэн, сөптөөх боппуруостар, кыһалҕалар үөскээтэхтэринэ, тустаах сокуоҥҥа уларытыылары киллэриигэ ылсан үлэлиэхпит, — диэн Петр Васильевич эппиэттээтэ.

Ил Түмэн уонна сыыппара

Андрей Шилов, «Якутия24» интэриниэт таһаарыытын эрэдээктэрэ:

— Ил Түмэн пандемия кэмигэр үлэтин тохтоппотоҕо. Сыыппара технологията  хас биирдиибит олоҕор-дьаһаҕар бигэтик киирдэ. Ил Түмэн ити өттүгэр туох  саҥа хайысханы ылынан үлэлээтэ?

— Пандемия буолуон иннинэ   улуустарга баар дьокутааттарбыт  кэмитиэттэр мунньахтарыгар, «төгүрүк остуолларга» кэллиэгэлэрин санааларын, этиилэрин  истибэккэ,  бэйэлэрин тус санааларын, этиилэрин  сурукка тиһэн баран, факс эбэтэр электроннай почта көмөлөрүнэн ыытааччылар. Биллэн турар, маннык үлэ көрүҥэ  бэйэлэрин уонна парламент үлэтигэр араас дьайыыны оҥороро чуолкай. Оттон субу буола турар мунньахтарга  сөптөөх иһитиннэрии  бэрт чуолкайдык бэриллэр,  тоҕо диэтэххэ, мунньахха дакылаатчыттар уонна ыйытыыны биэрээччилэр кыттыһаллар. Ол иһин, ити боппуруоһу быһаарар инниттэн дьокутааттар ыраахтан олорон үлэлиир усулуобуйаларын тэрийэр инниттэн  саайтпытын саҥардарга ылсыбыппыт. Анал куонкуруһу биллэрбиппитигэр,  өрөспүүбүлүкэтээҕи IT  паарка резиденэ кыайан, саайты оҥоруунан дьарыктанан барбыта. Түмүгэр ыраахтан олорон үлэлииргэ уонна куоластыырга аналлаах модуль оҥоһуллубута.  Санатар буоллахха, маннык саайтаах уонна модуллаах парламеннар Арассыыйаҕа өссө суохтар. Бу — Саха сирин IT эйгэтигэр идэтийбит исписэлиистэрбит дьоһуннаах таһымнарын, итиэннэ кинилэр Арассыыйаҕа инники күөҥҥэ сылдьалларын туоһута.

«Куһаҕан да үчүгэйдээх» диэбиккэ ды­лы,  инновацияны, сыыппараны туһаныы хайысхата лаппа кэҥээтэ. Этэргэ дылы, күн аайы үлэбитигэр туһанар кыахтанныбыт.  Ил Түмэн официальнай саайтын саҥардыбыппыт  түмүгэр, дьокутааттар ыраахтан олорон үлэлииллэригэр олус көдьүүстээх буолла. Тустаах модуль көмөтүнэн норуот дьокутааттара  өрөспүүбүлүкэ ханнык баҕарар муннугуттан  саайтка киирэн,  ханнык баҕарар мунньахха судургутук кыттар, куоластыыр кыахтаннылар.  Итини тэҥэ, саайтка тус кэбиниэттэригэр  нэһилиэнньэттэн киирбит этиилэри, туруорсуулары көрөн-истэн, ону быһаарыыга быһаччы кытталлара ситиһилиннэ. 

Манна эбии бэлиэтиир буоллахха,  өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо  сокуону оҥорууга кыттыахтарын сөп. Ол иһин, итини хааччыйар сыалтан саайтпытын онно эппиэттиир гына оҥоруохпутун наада. Бэрт сотору кэминэн электроннай парламеннар  профессиональнай дэниллэр парламеннары солбуйуохтара. Холобур,  Татарстааҥҥа  киһи лиичинэһин быһаарыыга, электроннай докумуону туһаныы кээмэйин элбэтиигэ  блокчейн технологиятын туһаныыны тургутан көрүү быһыытынан саҕалаатылар. Ол иһин сыыппара технологията  парламент үлэтигэр-хамнаһыгар  бигэтик киирэн туһаныллыаҕа.  Онон парламент кэлэр ыҥырыылаах мунньаҕа сылтан сыл дьоҥҥо чугас буолан иһэр  сыыппара саҥа технологиятын туһаныыга  күүскэ ылсан үлэлиэҕэ диэн эрэнэбин. Аны 15-25 сылынан быраактыкаҕа квантовай дэниллэр көмпүүтэрдэри туһанарбыт буолуо, — диэн Петр Васильевич чопчу эппиэти биэрдэ. 

«Бастакы бэрэсидьиэммит идиэйэтэ киэҥник ырытыллыан наада»

СӨ бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев «О пространственном развитии и территориальном управлении в контексте народосбережения в Республике Саха» диэн ыстатыйата  былырыын кулун тутарга биһиги саайтпытыгар тахсыбыта уонна дьон сэҥээриитин ылбыта.   СӨ Уопсастыбаннай палаататын  экэнэмиичэскэй сайдыыга уонна экологияҕа, ОДьКХ-ҕа хамыыһыйатын  чилиэнэ,  блогер Николай Барамыгин  бу ыстатыйаҕа этиллэр  норуоту харыстааһын диэн идиэйэ хайаан да дьүүллэһиллиэхтээҕин туһунан  этэн туран, ити  боппуруоска  Петр Васильевич туох  санаалааҕын ыйытта.  

— Ыстатыйаҕа туруоруллубут боппуруо­һунан Михаил Николаевтыын иккитэ анаан-минээн көрсөн кэпсэппитим.  Онно сорох  боппуруостарга кинини кытта сөпсөспөтүм туһунан быһачча эппитим.  Мин биир бэйэм  өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо өрүс умнастарынан    олороллоро быдан инникилээх, табыгастаах диэн көрөбүн. Тоҕо диэтэххэ, өрүстэр кытылларынан олордохпутуна,  олохпут-дьаһахпыт сайдарыгар, чэчирииригэр сөптөөх усулуобуйа түргэнник тэриллиэ этэ. Олохпутугар күн аайы туһанар хааччыллыыбыт түргэнник быһаарыллыахтаах, ол курдук,   уунан  хааччыллыы, ууну ыраастаан туһаныы. Итинтэн сиэттэрэн, социальнай эбийиэктэр инфраструктуралара сайдаллар. Онон олох хаачыстыбатын  сайыннарыы бары сүөгэйэ-сүмэтэ өрүстэр, уулаах сирдэр аттыларыгар түргэнник сайдар диэн биир бэйэм оннук өйдөбүллээхпин. Михаил Ефимовичка  Саха сирин территорияларын былаанын схематыгар олоҕуран,  олохпут укулаатын   сайыннарыахтаахпытын туһунан  эппитим. Бу туһунан  СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьыбыт  Владимир Солодовка, итини тэҥэ,   билигин үлэлии сылдьар Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлэ  Андрей Солодовка эппитим. Бу мин  бэйэм  тутуһар тосхолум, санаам уонна итини олоххо киллэрэргэ  дьулуһабын, үлэлиибин.

Михаил Николаев  тэлгэһэнэн тэринэн олоруу туһунан идиэйэтэ кэскиллээҕин, инникилээҕин пандемия бигэргэттэ.  Хааччахтанан олоруу кэмигэр  таас дьиэлэргэ түөрт эркиҥҥэ хаайтарбыттар,  туох кыһалҕа тирээбитин  эттэринэн-хааннарынан, өйдөрүнэн-санааларынан үчүгэйдик биллилэр.  Ил Дархан Айсен Николаев Ил Түмэн дьокутааттарыгар Анал этиитигэр кэтэх дьиэни туттарга учаастагы, уотунан, гааһынан хааччыллыы көҥүллэрин биэриини судургутутар туһунан эппитэ  норуоту харыстааһын идиэйэҕэ оруобуна сөп түбэһэр диэн сыаналыыбын.

Иккис боппуруоһунан Михаил Ефимович  дьадайыыны утары охсуһууга экэнэмиичэскэй өттүнэн  саҥа саҕалааһын, толкуй наада диир. Биллэн турар, итинтэ суох уонна   үлэ миэстэтин таһаарбакка сылдьаммыт ити боппуруоһу оннуттан хамсатан хайдах да быһаарар кыахпыт суоҕа өйдөнүллэр. Ааспыт сыл – пандемия сыла. Аччыгый  урбаанынан дьарыктанар 13 тыһ. тэрилтэ үлэтин тохтоторго күһэллибитэ, итиннэ барыта 20 тыһ. тахса үлэ миэстэтэ баара. Статистиканы көрдөххө,  дьон-сэргэ дохуота лаппа түспүт.  Онон  социальнай хантараак, төлөбүрдэр,  кыаммат уонна элбэх оҕолоох ыаллары өйүүр дьаһаллар парламент бэбиэскэтигэр эрэ буолбакка,  судаарыстыбаннай бары уорганнар күннээҕи  үлэлэрин бэбиэскэлэригэр баар буолуохтаах.  Бүгүҥҥү күҥҥэ комплекснай бырагыраама баар, ону былырыын сэтинньигэ СӨ Бырабыыталыстыбата ылынарын ситиспиппит. Тустаах бырагыраамаҕа олох бары хайысхатын, эйгэтин  сайыннарыы киллэриллибит уонна олор  норуоту харыстыырга, араҥаччылыырга туһаайыллаллар.  СӨ бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович  Николаев  этиитэ  киэҥник дьүүллэһиллиэ диэн эрэнэбин.  Норуоту харыстааһын сүрүн боппуруостара өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр уонна  атын хайысхаларга,  салааларга сыһыаннаах сокуоннарга хайаан да баар буолуохтаахтар, — диэн Петр Васильевич санаатын эттэ.

Бастакы бэрэсидьиэммит  Михаил Ни­колаев «О пространственном развитии и тер­риториальном управлении в контексте наро­досбережения в Республике Саха» диэн ыстатыйатын ааҕа иликтэр sakhaparliament.ru  саайтка киирэн билсэргитигэр сүбэлиибит.

Олохтоох бэйэни салайыныы туһунан 

Пресс-кэмпириэнсийэҕэ нэһилиэк баһылыктара туруорбут сытыы кыһалҕалара эмиэ ахтылыннылар. Санатан эттэххэ, икки нэдиэлэ анараа өттүгэр өрөспүүбүлүкэ нэһилиэктэрин баһылыктара бэйэлэрин икки ардыларыгар туспа онлайн-мунньах тэрийэн, нэһилиэктэр бүддьүөттэрин ааҕыллыытын саҥа ньыматын, муниципальнай ыстаас, биэнсийэҕэ тахсыы уо.д.а. кыһалҕалар тула мунньахтаабыттара.

— Тохсунньу 28 күнүгэр Ил Түмэн Судаа­рыстыбаннай Мунньаҕын бэйэни салайыныы боппуруостарын сис кэмитиэтигэр улуус уонна нэһилиэк баһылыктарын кытта «төгүрүк остуол» буолаары турар. Ити боппуруостар бүтүннүү мунньах бэбиэскэтигэр киирбиттэрэ. Бу көрсүһүү кэмигэр биир сүбэҕэ кэлэр этиилэри хомуйуохпут. Ити этиилэри бастаан сис кэмитиэт көрүө. Онтон СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын таһымыгар таһаарыахпыт.

 Судаарыстыбаннай Мунньах олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын этиилэрин учуоттаабакка эрэ сокуоннары ылына олорор дииллэрэ төрүкү сыыһа өйдөбүл. Ааспыкка нэһилиэк баһылыктара олохтоох бүддьүөттэри ааҕыы саҥа ньыматын туһунан мунньахтаабыттар этэ. Итиннэ мин биири чопчулуохпун баҕарабын.  Ил Түмэн СӨ Үбүн министиэристибэтин саҥа ньыманы оҥорууга үлэлиир бөлөҕүн отчуотун истибитэ. Ити бөлөххө бары улуустар бэрэстэбиитэллэрэ киирбиттэрэ. Күһүн бу боппуруоһу хаттаан «төгүрүк остуолга» көрбүппүт. Бу көрсүһүүгэ улуустар уонна нэһилиэктэр бэрэстэбиитэллэрэ ыҥырыллыбыттара. Онно олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара боппуруоһу ситэ дьүүллэспэтэхтэрэ биллибитэ. Онон этиилэри хомуйуу саҥа болдьоҕун анаабыппыт. Хомойуох иһин, улуустартан биир да этии киирбэтэҕэ.

Күн бүгүн хас биирдии улууска уонна нэһилиэккэ быһалыы тахсар саҥа систиэмэни оҥоро сылдьабыт. Нэһилиэк баһылыктара иһитиннэриилэри тиэрдии, өйдөтүү үлэтэ ситэтэ суоҕун ыйаллар. Ол эрээри, ити боппуруоһунан аҥаардас парламент эрэ буолбакка, олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара эмиэ күүскэ дьарыктаныахтаахтар, – диэн Петр Васильевич бэлиэтээтэ.

Өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуона уларыйыа дуо?

«В Якутии ру.» интэриниэт таһаарыытын эрэдээктэрэ Елена Тихонова былырыын сайын дойду Төрүт сокуонун көннөрүүлэригэр куоластаабыппыт диэтэ. Онон сиэттэрэн өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонугар туох улахан уларыйыылар киирээри туралларын ыйытта.

— Ил Дархан Айсен Николаев Анал этиитигэр аһаҕас былаас уларыйарын туһунан эппитэ. Чуолаан парламены уларытыы (идэтийбит парламеҥҥа көһөрүү) бүтүн биир кэлим систиэмэни уларытыыга тиэрдэр. Онно парламент, бырабыыталыстыба, олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара бары киирэллэр.

 Аны туран, РФ Төрүт сокуонугар социальнай хайысхаҕа, гражданнар социальнай бырааптарыгар сыһыаннаах саҥа нуормалар киирбиттэрэ. Итини барытын кэлэр көлүөнэлэр социальнай-култуурунай бырааптарын көмүскүүр уонна мэктиэлиир сыалтан өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонугар киллэриэхпитин наада. Күн бүгүн өрөспүүбүлүкэ парламена эспиэрдэри кытта Саха Өрөспүүбүлүкэтин олохтоохторун социальнай-култуурунай бырааптарын үрдүк мэктиэлэрин оҥорорго бэлэм, – диэн Петр Васильевич хоруйдаата.

Кэскиллээх көрсүһүүлэр күүтэллэр

Петр Васильевич пресс-кэмпириэнсийэ кэмигэр  ыйытыылар киирбиттэринэн бэйэтигэр кэккэ түмүктэри оҥорбутун иһитиннэрдэ. Ол курдук, парламент үлэтэ аһаҕас, дьоҥҥо-сэргэҕэ өйдөнүмтүө буоларыгар тустаах үлэ салҕаныа диэтэ. Иккиһинэн, суруналыыстар бары үгүс боппуруостарга тус көрүүлээх дьон буолалларын бэлиэтээтэ. Онон Ил Түмэн иһинэн пресс-кулууп үлэтин сөргүтүөхпүт, санаа атастаһар былаһаакка оҥоруохпут диэн эрэннэрдэ. Үсүһүнэн, хамсык кэнниттэн олохпут-дьаһахпыт урукку сүнньүгэр түстэҕинэ, парламент уонна уопсастыбаннас кэскиллээх түһүлгэлэргэ сирэй көрсөн кыһалҕалары быһаарсар кыахтаныаҕа диэн эттэ.