Бэлиитикэ

Саха – мындыр, оҕото өссө тобуллаҕас

Икки мэйиитэ тэҥинэн үлэлиир, өрүүтүн сэргэх, наар истэргэ-билэргэ дьулуһуулаах, ол онтун төбөтүгэр илдьиритэ сылдьар саҥнаах, аттыгар истээччилээх, сэргээччилээх эрэ буоллар куолуһут атамаана хайдахтаах да кэпсэтииттэн наар кэтэх санаа­лаах хаалааччы – кини. Бэлиитикэ баара-суоҕа – күннээҕи оттуур ходу­һата, бэйэтэ сир быта, олоҕу, быһыыны-майгыны дириҥник анаарар дьоҕурдаах сахам дьонун туһунан этэбин. Саха айылҕаттан мындыр омук, оттон тобуллаҕас оҕото, ол онтон ордон, аҕа баһын тосту олоро, аарааннаах аартыктарга атыыр оҕус буолан аҥаардастыы айаатыы, омук-омук түөлбэлээбит түһүлгэлэригэр бар атыыр буолан кимиэллээхтик кистээн дьырылата сырыттар ханнык. Саха киһитэ балаҕанын аанын сэмээр сабан, таһырдьа тахсыа кэрэх, бэлэм бэлиитик бэрдэ буолан хаалар дьиктилээх кубулҕаттаах. Онно холоотоххо, «убайдарбытынан» ааттыыр омуктарбыт быдан көһүүннэр. Баҕар, ол хаачыстыбалара кинилэр аттарын бытааннык көлүйэр эрээрилэр, түһэрэллэрэ дохсунун кытта сибээстээҕэ буолуо. Буолуон сөп. Оттон былыр-былыргыттан хараҥа, ньүкэн саха киһитэ барахсан өйө-санаата олоруута атыттартан туспалаа­ҕын, уратылааҕын туһунан,  өссө төгүл өйдөөн-санаан кэлиэх­хитин баҕарар буоллаххытына, кылаассык суруйааччыбыт Ньукулай Ньостуруойап чахчыта даҕаны кылаассыка айымньы буолбут «Балыксыт Былатыан» кэпсээнин өссө төгүл ааҕан көрүҥ. Бэл, мин, тугу даҕаны улаханнык хоҥоруутугар хоҥнорбот аныгы үйэ ыамайа киһи, дэҥ-дуҥ саастаах, кырдьаҕас дьону кытта буолары-буолбаты балкыс­тахпына, кинилэр саҥаны, сонуну билиэх-истиэх баҕалара киэҥин, күүстээҕин бэлиэтиир буоларым.

Бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн

1994 сыл тохсунньутугар бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн тэрээһин мунньаҕа ыытыллыбыта. Бу ыҥырыы дьокутаата Егор Михайлович Ларионов, ити кэмҥэ бэлиитик быһыытынан, киэҥ билиниини ылан сылдьар кэмэ. Өрөспүүбүлүкэ сүбэринитиэтин декларациятынан уонна Төрүт сокуонун ылыммыт, XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлин (М.Е.Николаев) солбуйааччыта, уопсайынан, Саха Сирэ саҥалыы сайдыахтаах хайыс­хатын торумнаспыт уонна ол оҥкулун уурсубут дьонтон биирдэстэрэ, Арассыыйаны кытта Федеративнай дуогабары түһэрсиигэ киэҥ билии­лээх юрист уонна эппититтэн туораабат биир чиккэ көнө сүрүннээх бэлиитик быһыытынан, бииргэ үлэ­лээбит дьонун улахан убаастабылларын уонна билиниилэрин ылбыт, наар инники күөҥҥэ сылдьыбыт киһибит кини этэ.

Егор Михайлович Ил Түмэн быыбарын иннинэ, икки ый устата Арассыыйа саҥа Конституциятын ырытан оҥоруу үлэтигэр кыттыбыта. Намнар киһилэригэр тэлэгэрээмэ охсоннор, Ил Түмэн быыбарыгар хандьытаатынан турарга сөбүлэҥин биэрэригэр эппиттэрэ. Онон, Егор Михайлович, «таах ааһан иһэн кэриэтэ» быыбарга кыттан, быыбардааччыларын 86% куоластарын ылан, дьокутаат мандаатын туппута.

Бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн тэрээһин сиэссийэтигэр палааталар бэрэссэдээтэллэрин быыбардааһын бэбиэскэтэ турбута. Уопуттаах парламентарийдар Дмитрий Попов, Артур Алексеев уонна Андрей Кривошапкин буоланнар Өрөспүүбүлүкэ палаататын бэрэссэдээтэлин дуоһунаһыгар Е.М.Ларионовы туруорбуттара. Дьокутааттар Егор Михайлович туһатыгар куоластарын 100% биэрбиттэрэ.

Хара бастакыттан үөһэттэн салалла олорор санаата суоҕун биллэрбитэ

Егор Михайлович кэлиҥҥи биир интервьютугар маннык диэбитэ: «Толоруулаах былаас аан маҥнайгыттан парламены сиэтиллэ сылдьар «истигэн оҕо» оҥостор былааннаах этэ. Үөһэттэн түһэриллибит бырайыагынан, өрөспүүбүлүкэ палаататын салалтатын састаа­быгар оччотооҕу вице-бэрэсидьиэн Вячеслав Штыровка анаан хоһулаһар дуоһунас көрүллүбүтэ. Дьокутааттар маны утарбыттара.  Вячеслав Анатольевич бэйэтэ эр­дэ эмиэ сөбүлэспэтин туһунан эппиттээҕэ. Түмүгэр, өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ өрөспүүбүлүкэ палаататын бэрэссэдээтэлин туһунан ыйааҕы таһаарарга күһэллибитэ. Демократтар тутатына палаата бэрэс­сэдээтэлэ сыл ахсын саҥаттан талыллыахтааҕын туһунан этиини киллэрбиттэрэ. Дьокутааттар бу этиини эмиэ ылымматтахтара. Манан парламент хара ааныттан суобас быһыытынан уонна сыччах сокуоҥҥа эрэ салайтаран «самостоя­тельнай» төрүккэ үлэлиир быһаарыныылааҕын биллэрбитэ.

Ил Түмэн тэрээһинин туһунан сокуон бырайыагар барылааман сокуону таһаарар үлэтэ эрэ бэлиэтэммитэ, тутаах — бэрэстэбиитэллээх уонна хонтуруоллуур боломуо­чуйалара «умнууга» хаалбыттара. Барылааман көҕүлээһининэн, «Сокуону таһаарар мунньах» диэн оннугар «Судаарыстыбаннай мунньах» диэн аат ылыллыбыта, маннык түбэлтэҕэ Ил Түмэни сокуону таһаарыынан эрэ хааччахтааһын кыаллыбат дьыаланан буолар.

«Элбэх мөккүөр кэнниттэн»

«Быһатын эттэххэ, бастаан «Сокуону таһаарар мунньах» диэн ааты ылынар туһунан кэпсэтии турбута. Бу туһунан быыбар туһунан балаһыанньаҕа эмиэ этиллибитэ. Ол эрэн, бу уорган САССР Үрдүкү Сэбиэтин сокуонунан утумнааччыта буоларынан, Конституцияҕа уларытыыны киллэрии боппуруоһа турар. Ааттары кытта сибээстээх икки этии киирбитэ: «Судаарыстыбаннай сокуону таһаарар мунньах» уонна «Судаарыстыбаннай мунньах» диэн. Элбэх мөккүөр, кэпсэтии, сүбэлэһии кэнниттэн, дьокутааттар парлламены «СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэнэ) диэн ааттыыр­га биир санааҕа кэлбиттэрэ. Бу быһаа­рыныы 1994 сыл тохсунньу 26 күнүгэр ылыныллыбыта.

 СӨ Конституционнай суутун Бэрэссэдээтэлэ Д.Н.Миронов ахтыытыттан.

2014 сыл муус устар ыйа.

Өйгө-санааҕа хаһан да сүппэттии...

Өрөспүүбүлүкэҕэ парламентаризм саҥалыы сайдыытыгар күүһүн-күдэҕин бүүс-бүтүннүүтүн кэччэммэккэ биэрбит уон­на ол курдук норуотугар уонна өрөспүүбүлүкэтигэр үрдүк үтүөлээх судаарыстыбаннай диэйэтэлинэн Афанасий Петрович Илларионов буолар. Афанасий Петрович өрүү бастакы кэккэҕэ этэ. Кини Ил Түмэн Бэрэстэбиитэллэрин палаататын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит сыллара Арассыыйаҕа бүттүүнүгэр, ол иһигэр Саха Сиригэр ураты хамсаа­һыннаах, түрбүөннээх түллүүлээх, ыһар уонна урусхаллыыр бааллардаах кэм этэ.

Бастакы уонна иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутааттара сокуон киэҥ нэлэмэн  оһорботуйбут хонуутун кырыһын бастакы саҥалыы тиэрээччилэринэн үлэлээн барбыттара диэтэххэ, улахан киэргэтии буолуо суоҕа. Биллэн турар, социализм саҕанааҕы Үрдүкү Сэбиэт баай уопута баара. Бу гынан баран, ол уопуту төрдүттэн уларыта тутан, букатын атын быһыыга-майгыга үлэлиир эрэ буолбакка, туох-ханнык иннинэ норуоту саҥалыы хараанныырын, дойдуну сайдыы эриэлсэтигэр саҥалыы үктэннэрэрин ситиһиэххэ наада этэ. Биир тылынан, барытын саҥалыы, ол иһигэр наада буоллаҕына, өрөбөлүүссүйэлии майгынан дьаһанар наада буолбута.

Саамай ыарахана, өй-санаа туох да өрүһүлтэтэ суох айгыраан, норуот эрэлэ букатыннаахтык эстэн, экэниэмикэ сиҥнэн, дойду баайа-дуола атыыланан,  кыраныысса таһыгар хоро таһыллан, салалтатыгар, улуу дойду удурҕаччылара, аан дойду сүллэр сүүлүктэрэ, ол иһигэр Арассыыйа хаан өстөөхтөрө  оннуларын бигэтик булунан олороллоро. Түһүөтэхтээҕи ынырык быһыы-майгы, аны күн хаһан да тыгыа суоҕунуу, Арассыыйаны саба халыйбыта… Социализмтан хапытаал хабалатыгар төттөрү көһөн күккүрээһин диэн тугун-хайдаҕын билбит барахсаттар диэн биһиги буоллахпыт.