Бэлиитикэ

Кини билигин Арассыыйа  аан дойду таһымыгар бэйэтин оннун булан, дойдубут кыраасданнара ханнык сокуоннарынан салайтаран олоруохтаахтарын чочуйан, сокуонун хонуута бүтүннүүтэ оҥоһуллан турар диэн саҕалаата.

Бэрэссэдээтэл Федеративнай судаарыстыбаҕа олоробут, онон Арассыыйа бэйэтэ боломуочуйалаах. «Маны таһынан өрөспүүбүлүкэ бэйэтин боломуочуйалара диэннэр бааллар. Ону биһиги дойдубут сиригэр-уотугар, олорор усулуобуйатыгар, бэйэтин уратыларыгар олоҕуран тирэх (базовай) бэйэбит сокуоннарбытын ылынаммыт оҥоробут. Билигин Ил Түмэн бу үлэлии олорор сокуоннарбытыгар кэм-кэрдии  ирдэбиллэригэр олоҕуран уларытыылары киллэрэр. Олох биир сиргэ турбат, бэлиитикэ, бириэмэ ирдэбилэ уларыйа турар», – диэн бэрэссэдээтэл сырдатта.

Алексей Еремеев 2024 сылга СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа тэриллибитэ 30 сылын туолбутунан кылгастык парламент устуоруйатыгар тохтоон кэпсээтэ. Бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Николаев ыйааҕынан икки түһүмэхтээх быыбар анаммыта. Бастайааннай палаата бэрэссэдээтэлинэн дириҥ билиилээх юрист Афанасий Петрович Илларионов талыллыбыта, оттон өрөспүүбүлүкэ палаататыгар эмиэ улахан уопуттаах Егор Михайлович Ларионов талыллан үлэлээбиттэрэ.

Кини Ил Түмэн бастакы салайааччылара парламент атаҕар туруутун саамай уустук кэмнэригэр олус көдьүүстээхтик үлэлээбиттэрин аҕынна. Ол иһин Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр, атын субъектарга холоотоххо, улахан дьалхаана суох 90-с уустук сылларын туораабыппыт. Ону ааһан, Михаил Ефимович мындыр салалтатынан, күннээҕинэн буолбакка, инникибитин, кэскилбитин көрөммүт, Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ дьылҕатын быһаарар элбэх быһаарыныыны, сокуоннары бириэмэтигэр ылынан сайдыы суолугар бигэтик үктэммиппит диэн эттэ.

«Дойдубут уһун кэмҥэ оннун булбакка улахан дьалхааннаах кэмнэргэ олорбута, үп-харчы тиийбэккэ ыһыллыы-тоҕуллуу кэмэ турбутун аҕа көлүөнэ дьон бары өйдүүгүт. Арассыыйаҕа сокуон тирэҕэ 2000 сыллартан эрэ оҥоһуллан саҕаламмыта. Ол саҕана парламент I, II ыҥырыылаах дьокутааттара өрөспүүбүлүкэбитигэр, Арассыыйа сокуоннара оҥоһулла иликтэринэ, «Биһиги сокуона суох олорор кыахпыт суох, бэйэбит сокуоммутунан салайтаран олоруохтаахпыт» диэн кэтэһэн олорон хаалбакка, туох да үлүгэрдээх улахан үлэни ыыппыттара. Ол түмүгэр, биһиги улаханнык ыһыллыбакка-тоҕуллубакка эрдэттэн дьаһанан уонна бу маннык быраабыланан олоруохтаахпыт диэн үгүс сокуоннары суһаллык ылыммыттара дьон-сэргэ олоҕор, өрөспүүбүлүкэ инники сайдыытыгар улахан оруолу ылбыта. Онон Ил Түмэн I, II ыҥырыылаах дьокутааттарыгар бэйэм ааппыттан уонна кэллиэгэлэрим ааттарыттан улахан махталбын тириэрдиэхпин баҕарабын!», - диэн бэрэссэдээтэл аҕынна.

Салгыы Алексей Ильич Ил Түмэн билиҥҥи үлэтигэр тохтоон, сүрүн сорук - тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга, туруктаах оҥорууга сытар диэн эттэ. Кинилэргэ сөпкө дьаһанан олороллоругар ханнык боломуочуйалары биэрэбитий? Хайдах гынан тыа сирин өрө тардабыт? «Ил Түмэн ити хайысханы тутуһан  бүддьүөтү көрүүгэ күһүнү быһа үлэлээтэ. Бары билэргит курдук, СӨ муниципальнай оройуоннарын олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарыгар тыа хаһаайыстыбатын үлэтин өйөөһүҥҥэ сорох боломуочуйалары биэрии туһунан сокуоҥҥа улахан уларытыылары киллэрбиппит. Онон улуустар бэйэлэрэ ханнык хайысха кинилэргэ ордук көдьүүстээҕин көрөн сайыннаралларыгар,  кыра тутуулары бэйэлэрэ көрөн ыыталларыгар улахан боломуочуйалар бу сокуонунан бэрилиннилэр. Манна тыа сирин дьонун-сэргэтин, бааһынай, тэриллиилээх хаһаайыстыбалар, тыа хаһаайыстыбатын салайааччыларын санаалара учуоттаммыта. Ахсынньыга бу үлэлэри сүрүннээһин үлэтин ыытан саҥа бүттүбүт. Кулун тутарга бүддьүөккэ өссө уларытыылары киллэрэбит, онтон сайын эмиэ киллэриэхпит», - диэн кини чопчулаата.

– Быраап судаарыстыбатын тутулугар киирэн истэхпит аайы, киһи көҥүлэ күөмчүлэнэн иһэр. Ону туох дии саныыгыт?

– Биир өттүнэн көрдөххө, ити баар көстүү, ону киһи мэлдьэһэрэ суох. Эспиэртэр этэллэринэн, киһи-аймах хайдах дьаһанан олорорун икки сүрүн бириинсип салайар: бастакытынан, майгы-сигили; иккиһинэн,  сокуон. Сокуон уопсастыбаҕа бэрээдэк баар буоларыгар профилактика быһыытынан эмиэ үлэлиир. Тоҕо диэтэргит, сокуон «эн маны оҥорортон туттунуохтааххын» диэн сэрэтии курдук бэриллэр. Холобур, күһүн өрүстэрбитигэр, күөллэрбитигэр тахсыыны тоҕо бобобут? Тоҕо диэтэргин, муус чарааһыгар киһи тахсан дэҥнэниэн сөп. Сокуон кэлэр көлүөнэлэрбитигэр бу хайдах дьайыай диэн толкуйдаан оҥоһуллар. Ол гынан баран, сорох түгэннэргэ аһары барыы баар диэн аһаҕастык этиэхпин наада. Ол иһин дьон санаатын истэммит, норуот талбыт дьонноро буоларбыт быһыытынан, өрөспүүбүлүкэ сокуоннарыгар уонна федеральнай сокуон өттүгэр уларытыылары киллэрэргэ үлэлэһэ олоробут.

– «Саха баар-суох буоларын тыа сирэ быһаарыаҕа» диэн этиигэ тус санааҕыҥ этиэҥ буолаарай?

– Биһиги сүрүннээн тыа сириттэн үөскээн тахсыбыт саха сирэйдээх, сахалыы өйдөөх-санаалаах дьон буоларбыт быһыытынан, тыабыт сирин хаһан да умнубаппыт. Тыа сирэ баар буоллаҕына, саха омуга баар буолуоҕа диэн этиини кытта толору сөбүлэһэбин. Биһиги туох баар үгэс буолбут дьарыктарбыт, сүрүн сыаннастарбыт, сиэрбит-майгыбыт, омук быһыытынан уратыбыт, өбүгэлэрбитин кытта ситиммит тыа сирин кытта ыкса сибээстээҕин өйдүүбүн уонна сыаналыыбын. Ол иһин үлэбит хайысхатын тыа сирэ сайдарыгар, ынах-сылгы элбииригэр, дьон олоҕо тускуллаах буолуутугар туһаайан үлэлиирбит -  саамай улахан сыалбыт уонна сорукпут буолар.  Кыахпыт онно сороҕор тиийбэт, баҕабыт хоту буолбат. Өрөспүүбүлүкэҕэ тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаныы биһиги усулуобуйабытыгар олус уустук уонна ночооттоох. Атын сылаас килиимэттээх эрэгийиэннэри кытта күрэстэһэр  кыахпыт суох. Тыабыт хаһаайыстыбатын эһэн кэбистэхпитинэ, эппит, үүппүт син биир баар буолуоҕа эрээри, кэлии ас үтүрүйүөҕэ, саамай кутталлааҕа - норуот олоҕун сүрүн укулаата ыһыллыаҕа. Онон тыа хаһаайыстыбатын өйүүр бэлиитикэни салгыы ыытыахпыт уонна кыахпыт тиийэринэн  сайыннарыахпыт.

– Тас дойдуттан кэлии сүрдээҕин элбээтэ. Ити хайысханан туох үлэ ыытылларый?

– Тастан киирэр дьон өттүгэр өрөспүүбүлүкэбитигэр кубуоталааһын быһыытынан хааччахтааһын баар. Хас биирдии хайысханан биһиэхэ бачча үлэһит тастан киириэхтээх диэн сайаапка бэриллэр. Миграционнай сулууспа онон салайтаран дьону эрэгэстэрээссийэлиир. Ол быыһыгар сокуоннайа суох миграция диэн эмиэ баар. Биһиги бүгүҥҥү туругунан, 2023 сыл дааннайынан, өрөспүүбүлүкэбитигэр 12 тыһыынчаттан тахса үлэ миэстэтэ баар да, дьоммут онно үлэлии барыахтарын баҕарбаттар. Араадьыйа, тэлэбиидэнньэ, хаһыат, интэриниэт нөҥүө эрэкэлээмэ бөҕөтө барар. Ол онно хамнаһа ботуччу соҕус. Усулуобуйата да баар. Дьоммут барбаттар. Ол иһин атын субъектартан кэлэн биһиэхэ үлэлииллэр. Өҥөнү оҥоруу өттүгэр Дьокуускай куоракка үлэ миэстэтэ эмиэ баар да, эмиэ биһиги дьоммут тоҕо эрэ киирбэттэр. Олох ахсааннах тэрилтэлэргэ сахалар биригээдэ тэринэн идэтийэн үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Судаарыстыба өттүттэн хааччахтааһыны оҥоро сатыыбыт, ол да буоллар, бырамыысыланнас өттүгэр балысхан үлэлэр бара турар буоланнар  ардыгар үлэһит илии тиийбэт. Бэйэбит омук быһыытынан сирбитигэр-уоппутугар хаһаайынныы сыһыаннаһан, чиҥник туран, туох да үлэни көрөн турбакка ылсан иһиэхпитин уонна үлэһит быһыытынан оҕолорбутун күүскэ иитиэхпитин наада.

– Олохтоох бэйэни салайыныыга киирээри турар сокуон туһунан санааҥ... 

– Ил Түмэн «Публичнай былаас ситимигэр олохтоох бэйэни салайыныы уопсай бириинсиптэрин туһунан» федеральнай сокуон барылыгар 8 этиини киллэрэн турар. Саамай бастакы улахан этиибит – сир-уот (территориялар) туһунан. Анал сирдэр-уоттар баар буолуохтарын сөп диэн. Саха норуотугар саамай сүрүн баайбыт – сирбит-уоппут буолар. Өрөспүүбүлүкэбит сирэ-уота бүтүннүүтэ  аттарыллан турар. Бу сирбитигэр-уоппутугар биһиэхэ «анал территориялар» диэн бааллар – ол аата тугунан даҕаны (өрөспүүбүлүкэ сокуоннарынан, нэһилиэк уураахтарынан) сүрүннэммэт территориялар баар буолуохтарын сөп диэн сылдьар. Оннук буолуо суохтаах. Ханнык баҕарар сир-уот олохтоох салайыныы уорганнарынан сүрүннэниэхтээх. Итинник түгэннэргэ өрөспүүбүлүкэ Ил Түмэнин көрүүтэ бигэ уонна чопчу.

Оттон олохтоох бэйэни салайыныы биир дуу, икки дуу тиһиктээх буолар диэни толкуйдаан көрдөххө, икки тиһиктээх хааллаҕына саҥа сокуон наадата суох. Билиҥҥи 131-с федеральнай сокуоммутун аатын уларытан хаалларыахпыт этэ. Саҥа сокуону киллэрии сүрүн ис хоһооно – биһиги биир тиһиктээх, биир таһымнаах олохтоох салайыныыга киирэбит. Билигин сорох субъектар этэллэр: эһиги киллэрэр буоллаххытына, субъектарга бэйэлэригэр биэриҥ. Арассыыйа оннук биэриэҕэ диэн мин саарбахтыыбын. Онон сокуон барыла ситэтэ суох буолан Госдуумаҕа иккис ааҕыыга киириитэ 2025 сылга көстө.

– Ил Дархан Туһаайыытын хайдах сыаналыыгыный?

– Ил Дархан Анал этиитигэр бэйэтин санаатын чопчу уонна эрэллээхтик эттэ уонна маннык дьаһаллары биһиги хайаан да оҥоруохпут, экэниэмикэбит маннык хайысханан сайдыаҕа, дьиэ кэргэни көмүскүүр маннык социальнай мэхэниисимнэри киллэриэхпит, маннык тутуулар баар буолуохтара, тыа хаһаайыстыбатын, үөрэх систиэмэтин өйүөхпүт диэн кини этиилэриттэн  биһиги чахчы кэлэр 2025 сылы этэҥҥэ ааһыахпыт уонна сайдыыбыт суолунан салгыы барыахпыт диэн бигэтик эрэнэбин.

Түмүгэр  Алексей Ильич   2025 сылга өрөспүүбүлүкэ дьонугар-сэргэтигэр, дьиэ кэргэттэригэр дьолу-соргыны, доруобуйаны, или-эйэни, этэҥҥэ буолууну баҕаран туран  истиҥ эҕэрдэтин тиэртэ.

Ил Түмэн пресс-киинин хаартыската, матырыйаалларынан.