Ил Түмэҥҥэ

Управление сүрүн соруктарынан өрөс­пүү­бүлүкэҕэ судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тыллары сайыннарыыга судаарыстыба бэлиитикэтин торумнуур эйгэҕэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын боломуочуйаларын олоххо киллэриини хааччыйыы, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тыллары туттарга, чөл хаалларарга, үөрэтэргэ уонна сайыннарарга бэлиитикэҕэ экэниэмикэҕэ, быраапка, олоххо-дьаһахха усулуобуйаны уонна көдьүүстээх ньымалары тэрийии буолар.

Управление Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин баһылыкта­рыгар судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тыллары сайыннарарга уонна чөл хаалларарга үлэлэһэр муниципальнай хамыыһыйалары тэрийэр үлэни ыытар. Маннык хамыыһыйалар Алдан, Амма, Верхоянскай оройуоннарыттан, Дьокуускайтан уонна Жатайтан ураты  өрөспүүбүлүкэ 31 муниципальнай тэриллиитигэр олохтоннулар.

Муниципальнай хамыыһыйалар үлэлэрэ сир-уот административнай единицэлэр, нэһилиэнньэлээх пууннар, социальнай объектар, муниципальнай тэриллии сиригэр-уотугар баар судаарыстыба бас билиитигэр киирэр географическай уонна да атын объектар ааттарын бэрээдэктииргэ, судаарыстыбаннай юридическэй сирэйдэр ааттарын чопчулуурга, уларытарга,  култуура нэһилиэстибэтин быстыспат сорҕотун быһыытынан урукку ааты-суолу сөргүтүүгэ уонна чөл хаалларыыга туһуланар.

Управление ырытан оҥорбут Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тылларын чөл хаалларыы, үөрэтии уонна сайыннарыы концепцията Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын 2019 сыл олунньу 21 күнүнээҕи 384 №-дээх Ыйаа­ҕынан бигэргэммитэ.

Тыл бэлиитикэтин олоххо киллэрэр биир сүрүн уорганынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин тылларын сайыннарыыга сүбэтэ буолар. Сүбэ бэрэссэдээтэлэ – Ил Дархан А.С. Николаев. Бу Сүбэ тыл бэлиитикэтин олохо киллэрэргэ судаарыстыбаннай былаас уорганнарын уонна гражданскай уопсастыба институттарын ситимниир. Сүбэ үлэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай тылларын уонна Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын тылларын сайыннарыыга, өйөөһүҥҥэ, чөл хаалларыыга уонна туттууга үөскүүр уустуктары быһаарар аналлаах.

Тылы уонна култуураны чөл хаалларыы сүрүн мэктиэтинэн үөрэх эйгэтэ буолар. 2019 сылга 652 уопсай үөрэх тэрилтэтэ баарыттан 368 оскуолаҕа үөрэтии саха тылынан барар. Ити оскуола уопсай ахсаанын 56,4% тэҥнэһэр. Саха тылын үөрэтэр бары үөрэх тэрилтэлэрэ учууталларынан, учебниктарынан уонна үөрэтэр пособиеларынан толору хааччылыннылар.

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тылга, култуу­раҕа уонна социальнай эйгэҕэ аныгы бы­һыыны-майгыны учуоттаан саха тылын эйгэтигэр фундаментальнай научнай чинчийиилэр ыытыллаллар.

Россия Наукаларын академиятын Сибиир­дээҕи салаатын гуманитарнай чинчийиигэ уонна Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын кыһалҕаларыгар института Саха сирин төрүт олохтоох норуоттарын омук быһыытынан уратыларын уонна култуурунай нэһилиэстибэлэрин чөл хаалларыыга уонна сайыннарыыга сүҥкэн кылааты киллэрэр. 2019 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин тылларын үөрэтии, чөл хаалларыы уонна сайыннарыы эйгэтигэр институт үлэтэ-хамнаһа наукалар судаарыстыбаннай академияларын фундаментальнай чинчийиилэрин Программатын сүнньүнэн уонна “Сибиир, Уһук Илин норуоттарын тылларын уонна нуучча тылын типологическай, историческай уонна ареальнай чинчийии” Россия Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын программатын чэрчитинэн ыытылынна.

Институт үлэһиттэрэ 2019 сылга грамматика, лексика, лексикография, терминология, ономастика, диалектология, социолингвистика боппуруостарынан үгүс ахсааннаах монографияларын, хомуурунньуктарын уонна научнай ыстатыйаларын бэчээккэ таһаардылар.

Саха тылын терминологиятын сайыннарарга нууччалыы-сахалыы, сахалыы-нууччалыы уонна биир тыллаах тылдьыттар типологияларын тупсарар сорук турар. Бу эйгэҕэ филологическай наука доктора Е.И. Оконешников “Саха тыла: лексикография уонна терминография кыһалҕалара” диэн монографиятыгар киирбит чинчийиилэр түмүктэрэ улахан ситиһиинэн буолар. Бу кинигэҕэ лексикография, ону тэҥэ терминологическай тылдьыттары оҥорорго терминография кыһалҕалара сырдатыллыбыта.

15 томнаах “Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытын” таҥан, бэлэмнээн бэчээккэ таһаарыы сахалыы тылдьыты оҥоруу эйгэтигэр дьоһун ситиһии буолла. Бүтэһик 15-с том Новосибирскайга “Наука” издательствоҕа бэччээттэнэн таҕыста. Бу тылдьыкка саха тылын баайа бүтүннүүтэ аан бастаан түмүлүннэ. Манна литературнай лексика эрэ буолбакка, түөлбэ тыллар, кэпсэтии тыла, терминнэр, эргэрбит тыллар, сомоҕо тыллар нууччалыы тылбаастанан киирдилэр. Бүтэһик томҥа “Саха тылын кылгас грамматическай очерката” нууччалыы уонна сахалыы тылынан бэчээттэннэ.

2019 сыл түмүгүнэн, 52 социальнай суолталаах национальнай литература бэчээккэ тахсан, сыллааҕы тематическай былаан 100% туолла. Ол иһигэр оҕолорго уонна эдэр ыччакка анаммыт 13 литература, 19 уус-уран литература, 15 маассабай-политическай, научнай-популярнай, 5 Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын литературалара күн сирин көрдүлэр. Ол онтон биирэ аудиокинигэ, аҕыһа электроннай кинигэ быһыытынан, ол иһигэр иккитэ оҕолорго ананан таҕыста.

Барыта 90,05 тыһ. экземпляр кинигэ бэчээттэнэн таҕыста, онон сыллааҕы былааннаммыт сорудах 109,5% туолла.

2019 сылга саҥа кинигэлэри сүрэхтээһин, үөрэтэр семинардар, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах араас айар куонкурустар, тиэмэлээх биэчэрдэр, маастар-кылаастар ыытылыннылар.

2010 сыллааҕы биэрэпис көрдөрүүтүнэн, саха тыла бигэ туруктаах тыллар ахсааннарыгар киирбитэ. Ол курдук, төрөөбүт тылын билэр саха ахсаана 99,9% тэҥнэспитэ. Ол эрээри, билиҥҥи туругунан өрөспүүбүлүкэҕэ тыл балаһыанньатыгар араас уларыйыы тахсара бэлиэтэнэр. Бүтэһик ыйытык түмүгүнэн төрөөбүт тылын билэр саха ахсаана 87,4% тэҥнэстэ: 5,5% төрөөбүт тылынан нуучча тылын, 10,3% икки тылы төрөөбүт тылынан талла. Онуоха 2014 сыллаахха Дьокуускайга ыытыллыбыт ыйытык көрдөрөрүнэн, омук бэйэтин тылын төрөөбүт тылынан билиниитэ 82,4% тэҥнэстэ. Икки тылы (нуучча уонна саха) төрөөбүт тылынан билинии көрдөрүүтэ халбаҥнаабат. Маны тэҥэ төрөөбүт тылынан нуучча тылын ыйар саха ахсаана 2007 сыллааҕы көрдөрүүттэн 2 төгүл аҕыйаабыт (2007 сылга 8,15%, 2014 сылга 4,1%). Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн саха уонна нуучча тылын туттуу көрдөрүүтэ үрдүү турар. Саха 87,2% нуучча тылын көҥүл туттарын биллэрдэ.

2019 сылы Холбоһуктаах нациялар тэрилтэлэрин Генеральнай ассамблеята Төрүт омуктар тылларын норуоттар икки ардыларынааҕы сылынан биллэрбитэ. Онуоха сүҥкэн суолталаах тэрээһининэн “Аан дойду омуктарын тылларын чөл хаалларыы уонна кибер эйгэҕэ тыл арааһын сайыннарыы: контекст, бэлиитикэ, практика” норуоттар икки ардыларынааҕы конференция буолла. Бу тэрээһиҥҥэ тыл уонна култуура арааһын сайыннарарга бэлиитикэ, култуура эйгэтигэр, социальнай уонна технологическай хайысханан үлэлиир аан дойду экспертэрэ кытыннылар.

“Саха тылын электроннай корпуһа” бырайыак уонна компьютернай программалар бырайыактара, ону тэҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын тылларынан аудиовизуальнай фондатын бырайыага оҥоһулла сылдьар.

Дойдуга бэриниилээх буолуу сылыгар өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тылларын сайыннарарга утумнаах үлэ салгыы ыытыллыаҕа. Төрөөбүт тылга, култуураҕа, атын омуктар төрүт үгэстэригэр харыстабыллаах сыһыан хас биирдиибит ытык иэспит буолар. Биһиги иннибитигэр саха уонна нуучча тылларын өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай тылларын быһыытынан, эбээн, эбэҥки, чукча, дьүкээгир, долган тылларын өрөспүүбүлүкэ дьиҥ таһымнаах тылларын быһыытынан сайыннарар стратегическай сорук турар. Онуоха ааҕыыны өйүүргэ, тыллары үөрэтиигэ интэриэһи үөскэтэргэ, көҕүлүүргэ туһаайыллыбыт тэрээһиннэри кэҥэтии, тыллары үөрэтэргэ аныгы технологиялары туһаныы ирдэнэр.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Дьаһалтатын Тыл сайдыытын боппуруостарын сүрүннүүр управлениета бэлэмнээтэ