Парламент истиилэрэ

Истиини саҕалыырыгар Юрий Николаев үс сыллаах бүддьүөт барылын истии билиҥҥи судургута суох кэмҥэ ыытылларын учуоттаан, мунньах кыттыылаахтарыгар болҕомтону ураты чорботуллар хайысхалары үбүлээһиҥҥэ уурарга сүбэлээтэ.

Өрөспүүбүлүкэ 2023-2025 сс. социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын билгэлээһинин экэниэмикэ миниистирэ Майя Данилова билиһиннэрдэ. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2023 сылга уонна былааннаах 2024, 2025 сс. судаарыстыбаннай бүддьүөтүн туһунан» сокуон барылын туһунан дакылааты үп миниистирэ Валерий Жондоров оҥордо.

Сыыппаралар сэһэргииллэр

Кэлэр үс сыллаах бүддьүөт маннык аттарыллан барылламмыт.

2023 сыл: Дохуот – 257 млрд. 561 мөл. солк., ороскуот – 260 млрд. 293 мөл. солк., дэписсиит – 2 млрд. 730 мөл. солк.

2024 сыл: Дохуот – 252 млрд. 343 мөл. солк., ороскуот – 254 млрд. 661 мөл. солк., дэписсиит – 2 млрд. 317 мөл. солк.

2025 сыл: Дохуот – 226 млрд. 599 мөл. солк., ороскуот – 227 млрд. 818 мөл. солк., дэписсиит – 1 млрд. 218 мөл. солк.

Биллэрин курдук, дохуот сүрүннээн араас нолуоктартан-хомуурдартан, акцизтан, ааспыт сыллардаах иэһи төннөрүүттэн киирэр үбүнэн, итиэннэ субсидия, субвенция харчытынан таҥыллар. Холобур, тэрилтэлэр барыстарын нолуогуттан быйыл 54,6 млрд. солк. киирэрэ барылланар буоллаҕына, 2023 с. — 51,5 млрд., 2024 с. — 54,4 млрд., 2025 с. – 61,7 млрд. солк. хомуллуохтаах.

Өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыга 27 тус сыаллаах судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн үлэлиир. Бу хайысханан 2023 с. – 245,4 млрд., 2024 с. – 230,4 млрд., 2025 с. – 191,4 млрд. солк. көрүллэрэ торумнаммыт.

Үбүлээһин тоҕо аччаата?

Норуот дьокутааттара, улуустар бэрэстэбиитэллэрэ миниистирдэргэ чопчу салааларынан ырытан, элбэх ыйытыылары биэрдилэр. Кэккэ бырагыраамаларга, ол иһигэр ураты суолталаах тыа сирин территорияларын кэлим сайыннарыы, үөрэхтээһини сайыннарыы, судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллары сайыннарыы, научнай-тэхиньиичэскэй сайдыы бырагыраамаларыгар, үбүлээһин быйылгы сылга тэҥнээтэххэ, аччатыллыбытын бэлиэтээтилэр. Онуоха федерация бүддьүөтүттэн көрүллэр субвенция уо.д.а. тыырылла илигинэн итинник торумнаммыта, сокуон барылын иккис ааҕыыга биитэр бүддьүөт туолуутугар ол барыта учуоттанара быһаарылынна.

Куорат куулайбыт кыһалҕалара

Дьокуускай куорат баһылыга Евгений Григорьев киин куорат быһаарыыны эрэйэр боппуруостарын көтөхтө:

– Кэлэр сылга хаарбах туруктаах дьиэлэртэн дьону көһөрүү бырагырааматынан, 79 элбэх кыбартыыралаах мас дьиэни көтүрээри гынабыт, онуоха симиэтэнэн 93 мөлүйүөн наада. Сыллата бу ыстатыйанан 20 мөл. солк. көрөбүт да, ол сүүрбэччэ эрэ дьиэҕэ тиийэр. Уулуссалар ууларын сүүрдэр ситими тардыы үлэтигэр, ОДьКХ реформатын бырагырааматынан федеральнай үбүлээһиҥҥэ хапсарга, инвестиционнай төрүтү оҥорорго 187 мөл. солк. ирдэнэр, биһиги 64 мөлүйүөнү эрэ көрөр кыахтаахпыт. Онон бу хайысхаларынан үбүлээһини үрдэтэргэ этэбит, – диэтэ.

Маны таһынан, куорат гидроэйгэтин тупсарарга, Шестаковка уонна Сэргэлээх күөллэриттэн өрүскэ түһэр уу ситимин оҥороруу 104 мөл. солкуобайы ирдиир. Элбэх оҕолоох ыаллар дьиэ тутталларыгар анаан Намсыырга, Бүлүүлүүр суолга уонна Киллэмҥэ бэриллибит сир учаастактарыгар гааһы киллэрии бырайыактаах симиэтин оҥорторуу 71 мөл. солк. харчыны эрэйэр. Билигин да хаарбах туруктаах дьиэлэртэн дьону көһөрүү бырагырааматыгар киллэриллэ илик 920 элбэх кыбартыыралаах эргэ дьиэ баар, ол иһигэр 39 дьиэ олорорго кутталлаахтар, 10 дьиэ быстар мөлтөх туруктаахтар...

2,7 % эрэ!

Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Поскачин кэлэр сылга тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһиҥҥэ аҕыйах харчы көрүллүбүтүн сэмэлээтэ:

– 257 млрд. солкуобай харчыттан 7 миллиард, ол эбэтэр бүддьүөт 2,7 %-а эрэ көрүллэрэ олус кыра! Бу харчы үүккэ бэриллэр уонна 61 %-а судаарыстыбаннай аппараат, судаарыстыбаннай тэрилтэлэр ороскуоттарын сабарга ананар эбит. Көтөрү иитэр судаарыстыбаннай тэрилтэлэр барыстаахтык үлэлиэхтээх этилэр. Тыа хаһаайыстыбатыгар үбүлээһини 15 %-ҥа тиэрдиэххэ наада. Иккиһинэн, тыа сирин поселениеларыгар бүддьүөтүнэн хааччыллыыны тэҥнээһиҥҥэ көрүллэр үп үрдэтиллэрэ наада. Үсүһүнэн, Дьүллүкү орто оскуолата парашютистары бэлэмниир байыаннай-патриотическай кулууптаах. Бу нэһилиэктэн элбэх киһи билигин анал байыаннай дьайыыларга сылдьар, биир уол олоҕун толук уурда. Ону да кэриэстээн, манна саҥа оскуола тутуутун 2023 сыллаах инвестбүддьүөккэ киллэриэххэ.

Көмө аһаҕас буолуохтаах

– Нэһилиэк таһымыгар үп-харчы кырыымчыгын туһунан мэлдьи этиллэр, – диэтэ аҕыйах ахсааннаах, төрүт олохтоох хотугу омуктар уонна Арктика дьыалаларын боппуруостарыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева. – Дойду төрүт Сокуонугар айылҕа баайа чааһынай, судаарыстыбаннай уонна муниципальнай бас билии буолар диэн этиллэр. Урутаан сайдар территориялары (ТОР-дары) ким да утарбат эрээри, аһаҕас буолуохха наада, бырамыысаланнай тэрилтэ муниципалитекка хайдах көмөлөһөрө биллиэхтээх. Ааспыт нэдиэлэҕэ Кэбээйиттэн аҕа ууһун общинатын бэрэстэбиитэлэ кэлэ сырытта. Кинилэр сирдэригэр үлэлиир Чычынбаал тэрилтэ сыллааҕы дохуота 4 млрд солк. эбит эрээри, нэһилиэккэ 700 тыһ. солк. эрэ биэрэр эбит. Маны хайдах өйдүөххэ сөбүй?

Тыын боппуруос

– Таба хаһаайыстыбаларыгар субвенция быйыл толору көрүллүбэтэ, аҥардас биһиги улууска 22 мөл. солк. тиийбэтэ. Инньэ гынан хаһаайыстыбалар табаһыт хамнаһыгар иэстээх олороллор. Сыл бүтүөр диэри эбии үп көрүллүө дуо? – диэн ыйытта Усуйаана улууһуттан тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начальнига Артем Милютин.

Онуоха үбүлээһин бастакы түһүмэҕэ 2022 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан баар таба ахсаанынан ааҕыллан ыытыллыбыта. Аны от ыйын 1 күнүнээҕи статистика чахчытыгар олоҕуран, харчы эбии көрүллэрэ этилиннэ.

Үлэһиттэр идэлээх сойуустарын өрөспүүбүлүкэтээҕи федерациятын бэрэссэдээтэлэ Николай Дегтярев хамнаһы түһүмэҕинэн үрдэтии боппуруоһун хонтуруолга ыларга эттэ:

– Быйыл, ахсынньыга хомунаалынай өҥө иһин төлөбүр 9 %-ын кэриҥинэн үрдэтиллэр буолла. Онон, бүддьүөт үлэһиттэрин хамнастарын 2023 сыл тохсунньу 1 күнүттэн үрдэтиэххэ наада, сыл бүтүүтүгэр буолбатах.

Былырыыҥҥыттан аччатыллыа суоҕа

Алексей Еремеев, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ:

– Билиҥҥи буола турар быһыыга-майгыга өрөспүүбүлүкэ кэлэр сыллаах бүддьүөтүн барыллааһына куһаҕана суох диэххэ наада. Эрэгийиэннээҕи баалабай оҥорон таһаарыы эбиллибит, кэлэр 2023 сылга да маннык буоларыгар эрэнэбит. Бу өрөспүүбүлүкэ салалтатын, Ил Дархан Айсен Николаев, Бырабыыталыстыба уонна бөдөҥ бырамыысаланнай хампаанньалар таһаарыылаах үлэлэрин түмүгэ буолар.

Маннык кэккэ түгэннэри бэлиэтиэхпин баҕарабын. Эрэгийиэн баалабай дохуотун көрдөрүүтэ үрдүүр, ол эрээри нолуоктан киирэр бэйэ дохуота үһүс сылын биир таһымҥа турар. Иккиһинэн, бүддьүөт социальнай хайысхатын салгыы өйүөхтээхпит, сокуонунан бигэргэммит социальнай мэктиэлээһиннэри хааччыйыахтаахпыт итиэннэ анал байыаннай дьайыыларынан ситимнээн киллэриллибит социальнай төлөбүрдэри учуоттуохтаахпыт. Үсүһүнэн, сокуон барылыгар ааспыт сылы кытары тэҥнээтэххэ, хамнас 1,3 %-ынан намтыыра этиллибит, оттон инфляция таһыма үрдүө, оччотугар нэһилиэнньэ дохуота, атыылаһар кыаҕа кыччыырыгар тиийэр... Биһиги, норуот дьокутааттара, тыа хаһаайыстыбатын судаарыстыбаннай бырагырааматын үбүлээһин быйылгы көрүллүбүтүттэн итэҕэһэ суох буоларын туһугар үлэлэһиэхпит.

Хаартыскаҕа Василий Кононов (Ил Түмэн) түһэриилэрэ