Биһиги интервьюбут

Екатерина Никитина, бастакы уонна иккис ыҥырыылаах Дьокуускай куорат дьокутааттарын мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ. Үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта, «Биир ньыгыл Арассыыйа» бэлитиичэскэй баартыйа Ил Түмэҥҥэ фракциятын салайааччыта. 1997-1998 с.с. Саха Өрөспүү­бүлүкэтин бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта. Физика-матымаатыка наукатын хандьыдаата. ХИФУ матымаатыкаҕа уонна информатикаҕа институтун алгебра уонна геометрия хаапыдыратын салайан үлэлэтэ олорор сэбиэдиссэйэ. СӨ үөрэхтээһинин үтүөлээх, Арассыыйа үрдүк үөрэҕин бочуоттаах үлэһитэ. «Арассыыйа физическэй култууратын уонна успуордун сайдыыларыгар үтүөтүн иһин», «Арассыыйа олимпийскай хамсааһынын сайдыытыгар үтүөтүн иһин» бэлиэлэр хаһаайкалара.

— Екатерина Семеновна, бэлитиичэскэй карьераҥ чаҕылхайдык саҕаламмыт эбит.

— Итинник тойоннуохха эмиэ сөп курдук. Иккитэ куорат мунньаҕар, биирдэ Ил Түмэҥҥэ турарбар, Дьокуускай Ойуунускай уокуругуттан дьокутаакка талыллыбытым. Биир уокуруктан үстэ талыллыы, тэрилтэ хотуна, биисинэс эйгэтин бэрэстэбиитэлэ буолбатах киһиэхэ сыһыаран эттэххэ, син куһаҕана суох дьокутаат буоларбын, быыбардааччыларым итэҕэллэрин ылбыппын туоһулуон сөп курдук.

— Уруккута силовик, Госдума бэрэссэдээтэллээбит Борис Грызлов: «Дуума мөккүһэр, дьүүллэһэр миэс­тэ буолбатах», — диэбит «кынаттаах тыллара» умнулла быһыытыйдылар быһыы­лаах. Дьиҥэр, туһаан­наах киһи баара-суоҕа дьиҥ бэйэтин өйдөбү­лүн уонна кырдьыгын, итэҕэйэр итэҕэлин эттэҕэ дии.

— Туохха иэҕэн этэргин өйдөөтүм. Парламент бэйэтин айыллыбыт айылгытынан уонна аналынан, хайдах да биир киһи эбэтэр бөлөх дьон «айбардыыр» миэстэлэринэн буолар кыаҕа суох. Өскөтө оннук быһыы-майгы олохсуйбут «миэстэтэ» баар буоллаҕына, ол парламент буолбатах. Ону хайдах ааттыахпын ыарырҕатабын. Үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ араас быһыы-майгы үөскүүрэ гынан баран, дьокутааты тууйуу, күүс өттүнэн кинини саба баттааһын хаһан да тахсыбатаҕа. Оннук түбэлтэ тахсар кыаҕа да суоҕа. Оттон мөккүөргэ, куоластааһыҥҥа кыайтарыы төрүөтэ атыҥҥа сытар.

— Үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ бэлитиичэскэй баартыйалар систиэмэлэрэ киллэриллибитэ. Бу туһунан ситэрэн кэпсээ эрэ.

— Адьас субу чугастааҕы устуоруйа да буоллар, 2001 с. үс баартыйа: «Аҕа дойду» («Отечество» салайааччылара Лужков уонна Примаков), «Арассыыйа бүттүүнэ» («Вся Россия», Шаймиев) уонна «Биир сомоҕо буолуу» («Единство», Шойгу) холбоһоннор «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйаны үөскэтэллэр. Манна өрөспүүбүлүкэбитигэр бу үс баартыйа эрэгийиэннээҕи салаалара бааллара эрээри, бас баартыйаларын холобурдарын батыһар санаата суох курдук олорбуттара. Балары холбооһун боппуруоһугар оробуочай хамыыһыйа тэриллибитэ, мин бэрэссэдээтэлинэн анаммытым. Холбоһоннор «Биир ньыгыл Арассыыйа» эрэгийиэннээҕи салаатын үөскэппиттэрэ. Бу баартыйа Ил Түмэҥҥэ фракциятын тэрийиини миэхэ салайбыттара. Тэрийбитим уонна фракция салайааччытынан анаммытым. Икки сыл үлэлээбитим кэннэ уһулан кэбиспиттэрэ, төрүөтэ – Михальчук «киһитэ» буоларбар сытара.

— Билигин баартыйаҕар бааргын дуо?

— 2012 с. тахсыбытым. 2007 сылтан чунуобунньук аймах түмсүбүт баартыйатыгар кубулуйан хаалбыта.

— Үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн биир салайааччытын быһыытынан уонна оттон матымаатык да буоларгынан, оччотооҕу үлэҕи­тин-хамнаскытын бүүс-бүтүннүүтүн өйгөр тутан сылдьар буолуохтааххын.

— Үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн, боломуочуйатын толорор кэмин устата, 49 пленарнай мунньаҕы ыыппыта. 556 сокуону, 2053 нуормалаах быраап аакталарын ылбыта. 1497 уурааҕы ылбытыттан 773 атын субьектар сокуону көҕүлээһиннэриттэн уонна туһааннаах этиилэртэн сиэттэрэн ылыллыбыта. 30 барылааман истиитэ, 60 бырабыыталыстыба чаастара ыытыллыбыттара. 35 бырагыраама бигэргэтиллибитэ, ол иһиттэн 18 өрөспүүбүлүкэ сокуоннарынан. Олохтоох салайыныыга 393 нуормалаах быраап аакталара, ол иһигэр 117 сокуон ылыллыбыттара.

— Ити бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан олох кылгас кэмҥэ үлэлээн ылбыт эбиккин. Биричиинэтэ туохханый?

— 1995 сылга куорат мунньаҕын дьокутаата буолбутум.  1997 сылга Бэрэсидьиэн Миахил Николаев ыйааҕынан бэрэссэдээтэли солбуйааччынан ананабын. Бэрэсидьиэн салайар истиилин кытта сөпсөспөт буолан испитим, онтум харахха быраҕылыннаҕа дии. 1998 сылга куорат мунньаҕын бэрэссэдээтэлинэн талыллан, солбуйааччы дуоһунаһыттан босхолонон барарбар, санныбыттан ыарахан таһаҕаһы түһэрбит курдук, чэпчээбиттии үөһэ тыыммытым. Солбуйааччы дуоһунаһыгар сылдьыбытым буоллар, үлэбинэн өйдүү-саныы сылдьар түгэннэрим, бука, суох буолуох этилэр. Куорат мунньаҕын салайар кэммэр, Дьокуускай өрөспүүбүлүкэ киин куоратын быһыытынан бары функциялара чопчуламмыттара, чуолаан «столица функцията» диэн өйдөбүлү  киллэрбитим. «Киин куорат анал туругун туһунан» сокуон барылын бэйэм көҕүлээммин уонна ырытан оҥоруутун салайан, сокуону ылынан турабыт. Бэрэсидьиэн бу сокуону сөпсөөбөт этэ, үп-харчы ороскуотун эбии эрэйэрин быһыытынан. Дьокуускай, өрөспүүбүлүкэ киин куоратын анал туругун сокуонунан ылыаҕыттан, бүддьүөтүгэр сылын ахсын 400 мөл. солк. киирэр буолбута.

— Үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэлээбит кэмигэр (2003-2008 с.с.) туох уустуктар өйгө-санааҕа олорон хаалбыттарай?

— Парламент икки палааталаахтан биир палааталаахха уларытан тэриллибитэ. Ханнык баҕарар устуруктуура уларыйыыта, тэрилтэҕэ буоллун, министиэристибэҕэ, учреждениеҕа буоллун, төһө эрэ кэмҥэ балачча ыарыылаахтык ылыныллара баар суол. Оттон өрөспүүбүлүкэ сокуону таһаарар, бэрэстэбиитэллээх үрдүкү судаарыстыбаннай уорганыгар биллэр-көстөр уларыта тутуу ыытыллыыта, биллэн турар, бастаан утаа «соһутуулаах» буолара чуолкай. Ил Түмэн сирэй бэрэссэдээтэлэ Н.И. Соломовка тэриллибит холуобунай дьыала уонна ону кытта сибээстээх кини өр кэмҥэ үлэтиттэн тэйитиллибит түбэлтэтэ, дьокутааттарга туох да буолбатаҕыныы чэпчэкитик ылыныллар кыаҕа суоҕа. Табыгаһа суох ыарахан быһыы-майгы үөскээн сылдьыбыта.

2003 сыл алтынньы 6 күнүгэр «РФ олохтоох салайыныыны тэрийии уопсай тускулларын туһунан» 131 №-дээх федеральнай сокуон ылыллыбыта. Бүтүн Арассыыйа үрдүнэн биһиги уонна Чечня Өрөспүүбүлүкэтэ олохтоох салайыныыга киирэ иликпит туһунан «ый-хай» бөҕөтө тоҕу тардыллыбыта. Манна бэйэбит ортобутугар, олохтоох салайыныыны ханнык таһымҥа киллэрэбит диэн боппуруоска мөккүөр бөҕөтүн мөҥүрэппиппит. Тиһэҕэр, улуустар таһымнарыгар уонна  нэһилиэктэргэ олохтоох салайыныы киирэр диэн быһаарыы ылыллыбыта.

2004 сыл атырдьах ыйын 22 күнүгэр 122 №-дээх бэдэрээлинэй сокуон, норуокка ааттаммытынан, «Монетизациялааһын сокуона» тахсыбыта. Бу нэһилиэнньэ араас араҥатыгар араас кэмҥэ олохтоммут социальнай чэпчэтиилэри барытын сотон таһаарарга туһуламмыт иһэ истээх сокуон этэ. Бу сокуон Уһук Хотугу сир уонна онно тэҥнэниллибит сирдэр-уоттар олохтоохторун бырааптарын уонна интэриэстэрин аһаҕастык күөмчүлүүр ис хоһооннооҕунан улаханнык сөхтөрбүтэ.

Маныаха биир суолу чорботон бэлиэтиэхпин баҕарабын. Бэдэрээлинэй былаас оччолорго норуот интэриэһин таарыйар улахан боппуруостарга дьүүллэһиини, дьон этиитин уонна санаатын истиини көҕүлүүрэ.  Холобур, Москубаҕа бу этиллибит икки сокуоҥҥа баартыйалар бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах кэмпириэнсийэлэр ыытыллыбыттара. Мин иккиэннэригэр сылдьыбытым. Кэпсэтиигэ, кэллиэгэлэрим, баартыйам дьоно, монетизацияны бары утараллар. Куоластааһын буолбутугар, арай туран, мин соҕотоҕун утары буоллум. Маны тоҕо аҕынным? Бу соторутааҕыта норуоту бүттүүнүн таарыйар биэнсийэни реформалааһын сокуона ылыллыбыта. Итиннэ былаас дьону кытта кэпсэтэри наадалааҕынан аахпатаҕа. Тэлэбиидэнньэ нөҥүө дойду бэрэсидьиэнин санаатын кэлтэйдии иһиттибит эрэ. Ол онон бүтэ турдубут. Ил Түмэҥҥэ «Монетизация сокуонун» сорунуулаахтык утарбыппыт.  Өрөспүүбүлүкэбитигэр олохтоммут бары социальнай чэпчэтиилэри оннуларынан хаалларбыппыт. Өссө эбиитин Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэтэрээннэрин туһунан сокуону ылбыппыт.

Үһүс ыҥырыы дьокутааттара, өрөспүүбүлүкэ интэриэһинэн салайтаран, «АЛРОСА аахсыйа­лаах хампаанньаҕа (САУо) Саха Өрөспүүбүлүкэтин интэриэһин көмүскээһин туһунан» Ил Түмэн уурааҕын уонна «АЛРОСА» АК (САУо-ҕа) СӨ аахсыйаларын уонна судаарыстыбаннай бас билиитин салайыы уонна дьаһайыы туһунан» сокуону ылбыттара. Ол түмүгэр хампаанньа бас-баттах приватизацияланан хаалар кутталыттан мүччү түспүтэ. Өрөспүүбүлүкэ хампаанньаҕа бас билиитэ, аахсыйата, нолуоктара, дибидиэнэ ханнык да мөккүөргэ турбат гына чопчуламмыттара.

— СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэн) Төрүт сокуо­­нунан мэктиэлэммит хонтуруоллуур функциятын сүтэрбитин туһунан чаастатык этэллэр. Эн итиннэ сөбүлэһэҕин дуо?

— Тус бэйэм санаабар, үһүс ыҥырыы кэнниттэн барылааман, Конституциянан мэктиэлэммит ити биир тутаах боломуочуйатын сүтэрэн турар. Баайы-дуолу приватизациялааһыны дьокутааттар бигэргэтэр уонна Хонтуруоллуур кэмитиэт хонтуруолга тутар этилэр. Үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ бу бэрээдэк толору тутуһуллан үлэлээбитэ. Кэлин бу боломуочуйаны толоруулаах былааска туран биэрбиттэр этэ. Бырабыыталыстыба оҥорон киллэрбит тыа сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын бырагырааматын ситэтэ суоҕунан, «сиикэйинэн» ааҕан, төттөрү тибэн баран, бэйэбит ырытан оҥорбут бырагыраамабытын үлэҕэ ылбыппыт. Парламент судаарыстыбаннай бырагыраамалары бигэргэтэр боломуочуйатын сүтэриэҕиттэн,  хонтуруоллуур эбээһинэһиттэн эмиэ маппыта. Бигэргэппэт буоллаҕына, хайдах хонтуруоллуой.

Хонтуруоллуур кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Борис Бубякин сокуонтан туорааһыны, көтүтүүнү, сыыһаны-алҕаһы хараҕын далын иһигэр тутан олороро. Ким да чыыныттан-хааныттан толлубакка, тустаах эбээһинэһинэн салайтаран ыйытара, чуолкай эппиэти ирдиирэ. Дэлэҕэ, оччолорго бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Егор Борисов, ыйытыылартан ыктаран, сөбүлээбэтин биллэрэн, сибиитэтинээн кэмитиэт мунньаҕыттан тахсан барыахтара дуо.

Биһиги, үһүс ыҥырыы дьокутааттара, саҥа эбийиэктэри үөрүүлээхтик аһыынан, арааһынай малааһыннарынан дьарыктамматахпыт. Ил Түмэн күннэрин, сис кэмитиэттэр көһө сылдьар мунньахтарын, парламент истиилэрин, үөрэтэр сэминээрдэри улуустарга ыыталаан, ол онон дьоҥҥо быһаччы тиийтэлээн, аһаҕас кэпсэтиилэри ыытарбыт. Нэһилиэнньэ тылын-өһүн, санаатын истэрбит. Сокуоннары уонна уураахтары ылынарбытыгар ол истибиппитин булгуччу туһанарбыт.

Өссө биир түбэлтэни ахтан аһарыам этэ.  15 сыл тухары кыайан ылыллыбакка сылдьыбыт өрөспүүбүлүкэ Өрөгөйүн ырыатын (гимнин) үһүс ыҥырыы дьокутааттара бигэргэтэн тураллар. Инники 4 хамыыһыйа үлэлээн туох да түмүгү ситиспэтэх этэ. Бэһис хамыыһыйаны мин салайбытым. Хамыыһыйа сылы быһа сыралаһан үлэлээбитэ. Бэйиэттэри, хампаһыытардары, муусуканы чинчийээччилэри, ырыаһыттары, култуура үлэһиттэрин кытта көрсүһүүлэри ыыппыппыт. Дьон санаатын истибиппит. Опера уонна балет тыйаатырын хуорун, оркестрын кытта бииргэ үлэлээбиппит. Тиһэҕэр, куоластааһын түмүгүнэн, Кирилл Герасимов муусукатыгар, Савва Тарасов уонна Михаил Тимофеев тылларыгар, Владимир Федоров тылбааһыгар бүгүн толорулла сылдьар Өрөгөй ырыата бигэргэммитэ.

— Екатерина Семеновна, түмүккэ туох баҕа санаалардааххын?

— Үлэлии сылдьар парламеҥҥа баҕа санаа быһыы­тынан маннык аҕыйах тыллары этиэм этэ. Ил Түмэн судаа­рыстыбаннай бырагыраамалары бигэргэтэр боломуочуйатын төнүннэриэн наада. Ыпсыыта кыттыбат дьыала тахсан кэлэр: бүддьүөт бырагыраамалаах, тус сыаллаах ньыманан таҥыллар. Парламент  бүддьүөтү бигэргэтэр, оттон бырагыраамаҕа сыстыбат. Төрүт сокуонунан мэктиэлэнэр хонтуруоллуур функциятын хаттаан бойобуой бэлэмҥэ тутуон наада.

Приватизация бырагырааматын булгуччу парламент бигэргэтиэхтээх. Манна диэн эттэххэ, бырабыыталыстыбаҕа боломуочуйаны туран биэрэр туһунан биһиги кэммитигэр эмиэ элбэхтэ этиллэ сылдьыбыта. Биһиги ылымматахпыт. «Профессиональнай парламент» диэн истэргэ эрэ үчүгэй. Парламент профессиональноһа соҕотох киритиэрийинэн сыаналаныахтаах: норуотун интэриэһин туруулаһыыга төһө үрдүк таһымнааҕынан уонна эрдээх хорсун санаалааҕынан. Толоруулаах былаас – бу федеральнай киин бэртикээлэ. Норуокка чугас турарынан уонна кининэн талылларынан, парламент эрэ кини интэриэһин туруулаһар кыахтаах.

Урукку кэллиэгэлэрбэр олохторугар дьолу-соргуну, үлэ­лэригэр үгүс ситиһиилэри! Эһиги кэннигитигэр норуоккут ту­рарын мэлдьитин санааҥ.

Прокопий Иванов, 2019 с.