Экэниэмикэ

Ол курдук, социальнай-экэнэмиичэскэй бигэ туруктаах буолууну мэктиэлиир уонна хааччыйар дьаһаллары ылыналлар.

 Ол эрээри социальнай ситиминэн “бородуукта бүттэ”, “саахара суох хааллыбыт”, “харчы умайар”, “инфляция буолар” диэбит курдук оруна суох сымыйа сураҕы тарҕатаннар, дьон долгуйара, сорохтор уолуйаллара баар суол. Ону биһиги саайпытыгар баар кэмэнтээрийдэр да туоһулууллар.

Ааҕааччыларбыт ол боппуруостарыгар норуот дьокутаата, Ил Түмэн бүддьүөккэ, үпкэ, нолуок уонна сыана бэлиитикэтигэр, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев хоруйдууругар көрдөстүбүт.

-- Юрий Михайлович, аска-үөлгэ, туттар малга-салга, тутуу матырыйаалларыгар сыананы ааспыт сыл көрдөрүүтүттэн таһаарбакка тутар кыах баар дуо?

-- Аска-үөлгэ сыана тахсыбатыгар судаарыстыба өттүттэн хонтуруол күүһүрэн турар. Нэһилиэнньэ, тэрилтэлэр үҥсүүлэринэн борокуратуура уонна муниципалитет өттүттэн бэрэбиэркэ ыытыллар. Сыана бэлиитикэтигэр хас оройуон ахсын анал үлэһит, салаа баар. Урбаанньыт сүрүн суолталаах бородуукталар испииһэктэригэр киирбит ас-үөл бигэргэммит сууматыттан сыанатын аһара таһаарыа суохтаах. Сыанаҕа надбавка хонтуруолланар, бэрэбиэркэлэнэр. Бастатан туран, кууһунан атыыласпыт докумуоннара үөрэтиллэллэр, ол кэннэ эбиилик сыана төһө оруннааҕа көрүллэр. Атыыланар сыана кууһунан атыылаһыллыбыт сыанаҕа бигэргэммит надбавка эбиллибит сууматыттан улаатыа суохтаах.

Уопсайа бу күҥҥэ оруна суох сыананы үрдэппиттэрин туһунан 400-тэн тахса иһитиннэрии нэһилиэнньэттэн киирдэ. Докумуоннарын бэрэбиэркэлээбиттэрин түмүгэр, 200-чэкэтэ оруннааҕа билиннэ. 30-ча түгэҥҥэ миэрэлэр ылылыннылар, сыаналара түстэ.

Кууһунан атыылыыр маҕаһыыннарга бородуукта саппааһа сайыҥҥа диэри холкутук тиийэр кыахтаах. Кууһунан атыылыыр улахан тэрилтэлэргэ аһы-үөлү, малы-салы атыылаһалларыгар өйөбүл олохтонно. Мууһунан суол баар кэмигэр тыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллар эбии аһылыгы аҕалыыга  үлэ барар.

 -Оттон тутуу матырыйаалларыгар тохтуур буоллахха?..

-Манна сыана үрдэ суох барыытан тохтоторго үлэ ыытыллар эрээри, судаарыстыба сыананы салайар бырааба суох. Буола турар балаһыанньаны өйдүүбүт, маныаха тутуу эйгэтигэр үлэлиир урбаанньыттар сыана үрдээһинэ оруннаах буоларыгар болҕомтолорун уураллара тоҕоостоох.

Оттон бэйэбит маспытыттан оҥоһуллан тахсар тутуу матырыйаалларыгар, ол иһигэр хаптаһыҥҥа, лафекка, бурууска сыана үрдээһинэ былырыыҥҥыттан саҕаламмыта. Мин бу салааҕа үлэлиир дьону кытары кэпсэтии ыыта сырыттым. Кинилэр этэллэринэн, маһы суулларар, таҥастыыр тэриллэрэ үксэ тас дойдуттан киирбиттэр. Тэриллэр сыаналара үрдээбитэ таһаарар бородууксуйа сыанатыгар эмиэ охсор. Быйыл аны саппаас чаастарын атыылаһыахтаахтар, саҥардыахтаахтар. Маныаха сыана  биллэ тахсыбыта эмиэ биллэр. Мантан сиэттэрэн, пиломатырыйаалга сыана эмиэ үрдүүр.

Мин билэрбинэн, дойду Бырабыыталыстыбата Арассыыйа үрдүнэн тимир уонна мас тутуу матырыйаалларын сыанытын тутарга үлэни ыытар. Онон чугас кэм иһинэн миэрэлэр ылыллыахтара диэн эрэнэбин. Оччотугар дойдубутугар хостонор, кэрдиллэр, оҥоһуллар табаарга сыана түһүө.

--Бензин сыаната түһэр диэн истибитим. Ол табаар сыанатыгар дьайыа дуо?

--Бүгүҥҥү туругунан бэнсииҥҥэ сыана лаппа түһүүтэ биһиэхэ биллэ илик. Дойду үрдүнэн биржаларга тас дойдуттан кыттааччылар аҕыйаан,  бензиҥҥэ сыана түһүүтэ кэккэ эрэгийиэннэргэ кыралаан бэлиэтэнэр. Маннык салҕанар түгэнигэр, навигациянан кэлбит уматык сыаната намтыан сөп. Оччотугар, биллэн турар, табаар, бородуукта сыаната тэҥинэн түһүө.

--Арыгыны атыылыыр маҕаһыыннар ахсааннара олус элбэх. Аччатыахха сөп дуо?

--Сокуон барылын киллэрэн, арыгы атыылыыр маҕаһыын ахсаанын аччатыахха сөп. Билиҥҥитэ эбии кытаанах ирдэбиллэр киирдилэр. Арыгы атыылыыр маҕаһыыннары куорат таһыгар көһөрүүгэ этии киллэрэ сылдьыбыппыт. Оччотугар арыый балаһыанньа тупсуо этэ. Толкуйдуохха, үлэлэһиэххэ сөп.

--Бүлүү бөлөх улуустарыгар электрическэй уоту уонна гааһы бэйэбит оҥоробут. Сыаната түһүөн сөп дуо?

--Өрөспүүбүлүкэ бары бырамыысыланнай тэрилтэлэригэр үлэлиир дьон хамнастара быһаччы тэрилтэ дохуотуттан тутулуктаах. Сыана үрдээһинэ электрическэй уоту уонна айылҕа гааһын хостооһуҥҥа эмиэ охсор. Себестоимоһа улаатар. Ол эрэн сыаната судаарыстыбанан хонтуруолланар, салайыллар.

-Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн кэтэх дьиэ туттарыгар туох өйөбүл баарый?

--Тутууга сыана үрдүүр эрээри, бырабыыталыстыба өттүттэн кыаммат араҥаҕа өйөбүл аччаабат, өссө эбиллэр кэриҥнээх.

Инбэлииттэргэ, сэрии кыттыылаахтарыгар, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ олорор дьиэ тутуута уонна инфраструктуратын оҥорууга дойду уонна Саха Сирин салалтатын өттүттэн улахан болҕомто ууруллар. Тутуу кэриҥэ, тэтимэ аччаабат. Сыана үрдээбитин сабыдыалыгар кэккэ уларыйыылар, чопчулааһыннар киириэхтэрэ. Көмөҕө наадыйар нэһилиэнньэ сорох араҥатыгар өйөбүл эбии баар буолуо. Билигин саҥа дьиэни дьэндэтэргэ уустуктар бааллар эрээри, быһаарыллыахтарын сөп.

-2022 сылга диэри потребительскай кирэдьиит ылбыттарга амнистия киириэ дуо?

-Маннык боппуруос киирэрэ оруннаах. Маныаха нэһилиэнньэ хас суумаҕа кирэдьиит ылбытын барытын ааҕан көрүөххэ сөп. Судаарыстыба хайдах көмө оҥоруон сөбүн эмиэ толкуйдуубут. Кирэдьиит сууматын барытын буолбакка, хайа эмэ чааһын, холобур, хаалбыт бырыһыан сууматын төлүүргэ өйөбүл киирэрэ буоллар, нэһилиэнньэҕэ сүдү көмө буолуо этэ. Кэпсэтиилэр бараллар, этиилэр киирэллэр. Нэһилиэнньэ туһатыгар ылыллыахтара диэн эрэнэбин.

-Бүддьүөт үлэһиттэригэр хамнас 30% үрдүөн сөп дуо?

-Хамнас аныгыс ыйтан бүддьүөт тэрилтэлэрин үлэһиттэрин сорох араҥатыгар үрдүүрүн туһунан быһаарыы ылыллан турар, сыл түмүгүнэн 10 бырыһыан. Сыана тахсарыттан сиэттэрэн, хамнас, биэнсийэ, босуобуйа үрдээһинигэр салгыы үлэ барыа.