Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

Норуокка иккис килиэбинэн ааттаммыт хортуоппуй Саха сиригэр олордуллубута икки үйэ буолара чугаһаата. Нуучча биллиилээх суруйааччыта Иван Гончаров «Паллада» фрегатынан акыйааннары уонна муоралары нөҥүөлээн устан баран, 1854 сыл күһүнүгэр Айаантан Дьокуускайга диэри айанныыр кэмигэр олохтоох нууччалар уонна сахалар бурдугу, көлөпүнэни таһынан оҕуруот аһын (ол иһигэр, хортуоппуйу) үүннэрэллэрин сөҕөн-махтайан суруйбута. Билигин өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн хортуоппуй сэттэ тыһыынча гектар иэннээх сиргэ үүннэриллэр. Мантан баһыйар улахан өттүн кэтэх ыаллар олордоллор.

Норуокка иккис килиэбинэн ааттаммыт хортуоппуй Саха сиригэр олордуллубута икки үйэ буолара чугаһаата. Нуучча биллиилээх суруйааччыта Иван Гончаров «Паллада» фрегатынан акыйааннары уонна муоралары нөҥүөлээн устан баран, 1854 сыл күһүнүгэр Айаантан Дьокуускайга диэри айанныыр кэмигэр олохтоох нууччалар уонна сахалар бурдугу, көлөпүнэни таһынан оҕуруот аһын (ол иһигэр, хортуоппуйу) үүннэрэллэрин сөҕөн-махтайан суруйбута. Билигин өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн хортуоппуй сэттэ тыһыынча гектар иэннээх сиргэ үүннэриллэр. Мантан баһыйар улахан өттүн кэтэх ыаллар олордоллор.

Кырдьыга даҕаны, хортуоппуйу хаһан, хайдах олордору уонна көрөрү-истэри бары бэркэ билэр курдукпут эрээри, идэтийэн дьарыктанар учуонайдар сүбэлэрэ мэһэйдээбэт. Онон бүгүн биһиги ааҕааччыларбытыгар анаан ТХНЧИ хортуоппуйга уонна агроэкологияҕа лабораториятын научнай үлэһитэ Наталья Константинова маннык сүбэлиир.

Суортар

Биһиги кылгас сайыннаах Сахабыт сиригэр үүннэрэргэ саамай табыгастаахтара дакаастаммыт маннык суортар бааллар: “Эрдэтээҥи тулунскай”, “Севернай”, “Якутянка” уонна “Вармас”. Бу биһиги айылҕабытыгар сөп түбэһэр, 50-70 хонугунан, ол эбэтэр эрдэ ситэр суортар.

Дьэ балартан саамай эрдэ “Эрдэтээҥи тулунскай” ситэр, буору булуоҕуттан 55-60 хонугунан хомуйуллар. Сэбиэскэй былаас саҕана Саха сирин сопхуостара сүрүннээн бу суорду ордук олордоллоро, оҕуруот хаһаайыстыбалара билигин да сөбүлээн үүннэрэллэр. “Якутянка” диэн суорт табыллан үүннэҕинэ, биир гектартан 20-25 туонна үүнүүнү биэрэр кыахтаах. Аһа бөдөҥ буолар. “Севернай” суорт аһа арыычча кыра эрээри, төрүөҕэ элбэх буолар. Оттон “Вармас” бу түөрт суортан саамай хойут ситэр, атырдьах ыйын бүтүүтэ биирдэ улахан аһын кутуон сөп.

Саха сиригэр 50-70 хонугунан ситэр суортар барсаллар, хойут ситээччилэр биһиги кылгас сайыммытыгар үүнүүнү ситэ биэрбэттэр, эбэтэр олус бытархай буолаллар. Сороҕор ырыынакка төрүт бэрэбиэркэлэммэтэх суортары аҕалан батарыахтарын сөп, ол иһин сиэмэ хортуоппуйу атыылаһарыгытыгар бастатан туран суордун уонна төһө өр үүнэрин быһааран эрэ ыларга сүбэлиибин.

Сырдык, сылаас суолтата

Үүнээйи барыта күҥҥэ тардыһан үүнэр. Күн сырдыга тиийбэт түбэлтэтигэр, ол эбэтэр күлүк сиргэ олортоххо, хортуоппуй уга уһаан хаалар, аһын кутара бытаарар итиэннэ үүнүүтэ намтыыр.

Олордуох сүүрбэччэ хонук инниттэн сиэмэ хортуоппуйу умуһахтан таһааран наарданыллар, эчэйиилээхтэри уонна ыарыылаахтары ылан быраҕыллар. Чэгиэннэрин талан, сөбүгэр сырдык уонна сылаас сиргэ таһааран, араскы тартарыллар. Онуоха бастакы үс-түөрт хонукка +18 -- +20°С сылааска, салгыы +18 – +14°С сылааска сытыарыллар. Үчүгэй араскы чэгиэн, бөҕө, күөх дьүһүннээх, 1 – 1,5 сантиметр усталаах буолар. Маннык агрономическай ньыма хортуоппуй тахсыытын уон-уон биэс хонугунан түргэтэтэр уонна үүнүү көрдөрүүтүн 7 – 12 %-ынан үрдэтэр. Хараҥа сиргэ сытан быкпыт араскы кубаҕай, уһун синньигэс уонна ыарыыга бэринимтиэ буолар, хойут ситэр. Ол иһин, итинник арыскылааҕы олордубат ордук. Оттон утарынан сиир хортуоппуйу сырдыкка төрүт таһаарыллыбат, тоҕо диэтэххэ, оннук хортуоппуй көҕөрөн хаалар, киһи доруобуйатыгар буортулаах, дьааттаах соланин диэн алкалоид үөскүүр.

Картофель_--_2.jpeg

Өҥ буор

Хортуоппуй тураҥнаах буорга мөлтөхтүк үүнэр, кумахтаах, “чэпчэки” буору сөбүлүүр. Ити иһин, бааһына буора тууһа, тураҥа суох буолуохтаах. Хортуоппуй 20 сантиметрга диэри хорутуллубут, көпсөркөй буорга дьэ бэркэ табыллан үүнэр. Маннык таҥастаммыт буорга салгын уонна уу эрэсиимнэрэ сөпкө дьүөрэлэһэр буоланнар, хортуоппуй силистэрэ үчүгэйдик сайдаллар.

Ханнык баҕарар оҕуруот аһа, эгэ, хортуоппуй дуо, сиртэн иҥэмтиэлээх эттиги иҥэринэн үүнэллэр-сайдаллар. Холобур, биир туонна хортуоппуй үүнэригэр почваттан биэс киилэ азоту, икки киилэ фосфорнай кислотаны уонна тоҕус киилэ калийы туһанар. Ити иһин, кэмиттэн кэмигэр бааһына, оҕуруот буордарыттан боруоба ылан, Дьокуускай куоракка, Каландаришвили аатынан уулусса 3-с №-дээх дьиэтигэр баар Агрохимическэй ыстаансыйа исписэлиистэригэр анаалыс оҥорторон, туох эттик тиийбэтин быһаартарар наада. Итиэннэ иҥэмтэлээх эттиктэри ситэрэн биэрэр мочевина, диаммофоска, двойной суперфосфат, хлористай калий, нитрофоска курдук минеральнай уоҕурдуулары (маҕаһыын аайы баар) инструкциятын тутуһан киллэриллэр.

Олордуу

Биһиэхэ, Саха сиригэр, бааһына, оҕуруот олордуллар буора сүрүннээн ыам ыйын иккис аҥаарыттан ситэр, бу кэмҥэ буор 10 сантиметр дириҥҥэ +10 -- +15°С кыраадыска тиийэ сылыйар. Инньэ гынан, хортуоппуйу даҕаны, төрдүгэр астаах атын да култууралары (моркуобу, сүбүөкүлэни...) сүрүннээн Ньукуолунтан, ол эбэтэр ыам ыйын 22 күнүттэн саҕалаан олордуллар.

Араскыламмыт хортуоппуйу буор сылааһа +10°С кыраадыска тиийдэҕинэ да олордуохха сөп. Хортуоппуйу 10-15 сантиметр дириҥҥэ, кирээдэҕэ лууҥка («чааскы») оҥорон, ол түгэҕэр кыратык күл кутан баран, араскытын үөһэ гына олордуллар. Онуоха кирээдэ икки арда 50 сантиметр, лууҥкалар икки ардылара 25-35 сантиметр буолуохтаах. Ити уу кутарга уонна көмөргө табыгастаах.

Манна биири учуотуур наада: сир сиртэн уратылаах буолар. Ол курдук, кумахтаах буордаах сир эрдэ, туойдаах буор арыый хойут сылыйар. Оттон уу ылан ааһар сирэ бэс ыйын саҕаланыытыгар да кууран, сылыйан, бэлэм буолуон сөп.

Картофель_--_3.jpg

Ууну кутуу

Хортуоппуй үүнэр-ситэр кэмиттэн тутулуктанан итиэннэ дьылыттан көрөн, ууга наадыйыыта араас. Холобур, олордуллуоҕуттан ото тахсыар диэри сиэмэтин сиигинэн сөп буолар, салгыы ото, сэбирдэхтэрэ төһөнөн үүнэр, аһын кутар даҕаны, ууга наадыйыыта соччонон улаатан иһэр. Ити кэмҥэ буорун сиигэ 70 %-тан намтыа суохтаах. Быстах да кэмҥэ буора куурдаҕына-хаттаҕына, үүнүүтэ бытаарар.

Ууну бастаан ото тахсан эрдэҕинэ, иккиһин ото тахсыбытын кэннэ кутуллар. Ууну үһүс төгүлүн ас кутар, төрдүс төгүлүн сибэккилэнэр кэмигэр кутуллар. Кураан сайыҥҥа ууну ити курдук түөрт-биэс төгүл, орто баайыылаах сайыҥҥа үстэ-түөртэ, оттон ардахтаах дьылга биирдэ-иккитэ кутуохха сөп.

Ууну шланганан ыстарар буоллахха, үөһэттэн ыһар оннугар кирээдэлэр быыстарынан сүүрдэр ордук. Оччоҕуна уу кирээдэ икки өттүнэн тарҕанан, хортуоппуй силиһигэр диэри тиийэр. Оттон илиинэн кутар түбэлтэҕэ, уктар төрдүлэригэр, ол эбэтэр лууҥкаҕа чопчу, кутар быдан көдьүүстээх.

Аһары «уулатар» эмиэ сэрэхтээх, аһа сытыйан хаалар, ыарыыга ылларар кутталлаах. Күһүн, үүнүүнү хомуйуох уонча хонук иннинэ, ууну кутууну тохтотуллар.

Көмүү

Сайын устатыгар хортуоппуйу тээпкэнэн үстэ көмүллэр. Бу ньыма ууну куппут эбэтэр ардах кэнниттэн туһаныллар, буор сииги тутарыгар уонна сыыс оту суох оҥорорго, силис киэҥник тарҕанан элбэх аһы кутарыгар, ол улаатарыгар, сайдарыгар аналлаах.

Бастакы көмүүнү умнас быктар эрэ, иккиһи умнас 15-20 сантиметр тахсыбытын кэннэ оҥоһуллар, үсүһүн ас кутар кэмигэр көмүллэр. Онуоха кирээдэлэр быыстарын буорун көпсөтөн биэриллэр, хас биирдии умнаһы үчүгэйдик көмүллэр уонна таарыйа сыыс отун ылҕанар.

Умнас олус үүннэҕинэ

Сороҕор хортуоппуй ото-маһа олус үүнэн хаалар. Дьэ ону букатын хойут, күһүн хостуох уонча хонук иннинэ, сарбыйыллар. Тоҕо диэтэххэ, кутуллар уу, буор иҥэмтиэлээх эттигэ хортуоппуй аһыгар тиийбэккэ, барыта умнаска бэриллэ туруон сөп.

Күөх сайын быйаҥын туһаныҥ, өлгөм үүнүүнү хомуйуҥ!

  • 6
  • 1
  • 0
  • 0
  • 1
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением