Экэниэмикэ

Эһэ сыһан баран өрүһүйүү

Бу тыйыс тымныылаах хотугу дойдуга саханы саха дэппит төрүт сүөһүбүт «үүтэ-этэ аҕыйах» аатыран, 1960-с сыллартан көйгөтүтүллүбүтэ, соҕурууттан аҕалыллар боруоданан үтүрүйүллүбүтэ. Ол түмүгэр ахсаана быста аҕыйаан, Эбээн Бытантайга эрэ ордубута. 1990 сыллаах чахчынан онно 965 эрэ саха сүөһүтэ хаалбыта. Уруурҕаһыы тахсан, итэҕэс ньирэйдэр төрөөн киирэн барбыттарыгар, 1994 сыллаахтан төрүт сүөһүнү киин улуустарга аҕалан иитии саҕаламмыта.

Саха сүөһүтүн генопуондатын харыстааһыҥҥа туһаайыллыбыт сокуон (2001), Бэрэсидьиэн Вячеслав Штыров ыйааҕа (2002) тахсыбыттара. Дьэ, бу дьаһалларга тирэҕирбит утумнаах үлэ түмүгэр, уруурҕаһыы бохсуллан, саха сүөһүтэ эстэр кирбииттэн таһаарыллыбыта.

Ыйаах толорулларынан күүстээх

Күн бүгүн «Саха сүөһүтэ» хааһынаттан үбүлэнэр генопуонда тэрилтэтэ (салайааччы Александр Артемьев) Амма, Горнай, Үөһээ Бүлүү, Ньурба, Мэҥэ Хаҥалас, Мииринэй, Нам уонна Эбээн Бытантай улуустарыгар салаалардаах, ону таһынан улуустарга 7 бааһынай хаһаайыстыбатын тирэх хаһаайыстыба быһыытынан үлэлэтэр.

Быйыл тохсунньу 1 күнүнээҕи чахчынан, аҕыс салаанан барыта холбоон 967 сүөһүлээх. Кэлиҥҥи түөрт сыл устатыгар төрүөх дьыалабыай тахсыытын 90 %, улахан сүөһүнү чөл тутууну 96 % ситиһэн, сүөһүтүн ахсаанын икки төгүл, ол иһигэр ыанар ынаҕын 1,7 төгүл элбэттэ!

Манна 14 улуус чааһынай, бааһынай хаһаайыстыбаларыгар иитиллэн турар саха сүөһүтүн эптэххэ, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн, бас билии көрүҥүттэн тутулуга суох, барыта 2 378 ынах сүөһү, ол иһигэр 976 ыанар ынах баар. Итинэн Ил Дархан Айсен Николаев 2018 с. таһаарбыт тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын стратегическай хайысхаларын туһунан ыйааҕар 2024 сылга диэри саха сүөһүтүн ахсаанын үс тыһыынчаҕа, ол иһигэр ыанар ынах ахсаанын биир тыһыынчаҕа тиэрдэр соруга толоруллар кыахтанна!

Матырыйаалынай-тиэхэньиичэскэй базаны хаҥатыы үлэтэ былааннаахтык ыытыллан, Эбээн Бытантайга, Нам Таастааҕар, Мииринэй Сүлдьүкээригэр, Мэҥэ Хаҥалас Баатаратыгар толору хааччыллыылаах комплекстар, Ньурба Аканатыгар кыстык хотон уонна сайылык, Горнай Маҕыраһыгар сайылык тутулуннулар.

Нэһилиэк сүөһүтэ эмиэ сахатыйда

Таастаах нэһилиэгэр «Саха сүөһүтүн» салаата 2007 сыллаахха тэриллибитэ. Манна зоотехник идэлээх, Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумун бүтэрэн, «Нам» сопхуоска үлэлээбит уопуттаах Ольга Аргунова биригэдьиирдиир. Салаа 12 үлэһиттээх, ол иһигэр үс ыанньыксыт, икки субан көрөөччү, пиэрмэ ис-тас үлэһиттэрэ, хачыгаардар уонна тырахтарыыс бааллар. Бөһүөлэктэн арыый тэйиччи, бэрт чөкө сиргэ салаа базата олохсуйбут. Иллэрээ сыл үлэҕэ киллэриллибит, 150 ынахха анаммыт, комплекска 69 ыанар ынах уонна ньирэйдэр тураллар, оттон былырыын сэндвич-панелинэн тутуллубут 80 миэстэлээх хотоҥҥо субан сүөһү кыстаабыт.

– Биһиги сүөһүбүтүн сыллата 300 туонна отунан кыстатабыт, ону үрдүкү тэрилтэбит хааччыйар, – диэн кэпсиир Ольга Аргунова. – Итинтэн 100 туоннатын бу Таастаах хаһаайыстыбаларыттан атыылаһааччыбыт. Былырыын курааннаабытыгар эбии ойуур баһаара от бөҕөтүн былдьаан, олохтоохтортон кыайан атыыласпатахпыт, наар атын сирдэртэн атыылаһан, кыстыгы туораатыбыт. Ыкса күһүн оттоммут от буолан, хаачыстыбата соччото суох этэ, ол иһин эбии аһылык быһыытынан комбикорм сиэтэн, сүөһүлэрбитин этэҥҥэ күөххэ үктэннэрдибит. Ынахтарбыт сүнньүнэн төрөөн бүттүлэр, 60-ча ньирэйдээхпит, инньэ гынан, күн бүгүн кыралыын-улаханныын барыта 236 сүөһүлээхпит. Ньирэйдэрбитин улаатыннара түһээри, эмньик илдьэ сылдьабыт. Мэччирэҥ үчүгэйдик таҕыстаҕына, ол кэмҥэ нэһилиэктээҕи арыы собуота даҕаны үлэтин саҕалыаҕа, ынахтарбытын кыралаан ыахпыт.

– Үүтү туттарыыга былааҥҥыт төһөнүй?

– Былырыын 15 туоннаны туттарарга сорудахтаабыттарын куоһаран, 16 туоннаны туттарбыппыт. Быйыл даҕаны оччо буолар ини.

– Киилэтин хастыы туттараҕытый?

– Саха ынахтара хааһынаттан үбүлэнэр судаарыстыба сүөһүлэрэ буолалларын быһыытынан, үүт субсидията көрүллүбэт, онон үүппүтүн соҕотуопкалыыр тэрилтэ бэйэтин үбүнэн тутар.

– Саҥа хотонноргут хайдахтарый?

– Тыый, үчүгэй хотоннонон абыранныбыт. Ыанньык комплекса толору хааччыллыылаах буолан, үлэлииргэ-хамсыырга үчүгэйэ сүрдээх. Урут ынахтарбытын ойбоҥҥо уулатар буоллахпытына, билигин бэлэм ууну уулатабыт. Ити эрээри, саха сүөһүтэ симменталь уонна холмогор боруода курдук буолбатах, наһаа сылааһы сөбүлээбэт, инньэ гынан улахан тымныы ыйдары аһардан баран, саас таһырдьа таһааран дьаарбатабыт. Субан хотоно хочуолунайа суох, оттон комплекс хочуолунайа үлэһиттэр сынньанар, таҥас уларыттар хосторун, ньирэй турар сирин уонна гарааһы сылытар. Ынах турар сирин сылыппат, онон салгын температуратын эрэсиимэ кэһиллибэт. Төрүөҕү ылыыга көрдөрүүбүт сыллата ортотунан 95-98 % буолар. Үлэлиэхпититтэн, ол эбэтэр 2007 сылтан, барыта 500-тэн тахса араас саастаах сүөһүнү саҥа тэриллэр салааларга, тирэх хаһаайыстыбаларга биэрэн кэллибит.

– Көрдөххө, нэһилиэк сүөһүтэ эмиэ сахатыйбыт эбит ээ.

– Бастаан тэриллэрбитигэр нэһилиэк уопсай мунньаҕар саха сүөһүтүн иитии технологиятын, тоҕо туспа тутуллан көрүллүөхтээҕин туһунан быһаарбыппыт уонна хааны булкуйбат туһуттан “манна атын боруода оҕус төрүт суох буолуохтаах, төрүүр оҕус ньирэйдэри аттатан иһиэхтээххит” диэн ирдэбили туруорбуппут. Оччотугар эрэ салаа тэриллэрин, нэһилиэккэ эбии үлэ миэстэтэ тахсарын эппиппит, онуоха нэһилиэнньэ сөбүлэспитэ. Ол иһин бэйэбит ынахтарбытыгар «үлэлиир» оҕустары таһынан, нэһилиэк ыалларын ынахтарыгар анаан эмиэ атыыр оҕустары тутабыт. Ол оҕустарбытын, технология ирдэбилин быһыытынан, биэстии сыл буола-буола уларытан иһэбит. Холобур, быйыл үс оҕуһу Эбээн Бытантайга ыыппыппыт уонна онтон үс оҕуһу аҕалтарбыппыт.

Тураҥнаахха – Научнай киин

Иллэрээ сыл «Саха сүөһүтэ» генопуонда тэрилтэтин салайааччы Александр Артемьев, М.Г.Сафронов аатынан Саха Сиринээҕи тыа хаһаайыстыбатын научнай чинчийэр институт дириэктэрэ Леонид Владимиров уонна Нам улууһун баһылыга Юрий Слепцов өрөспүүбүлүкэ тэриллибитэ 100, бөдөҥ бэлитиичэскэй диэйэтэл Максим Аммосов төрөөбүтэ 125 сыллаах үбүлүөйдэрин көрсө, саха сүөһүтүгэр селекциялыыр-племенной үлэни тупсарар, бородууксуйатын састаабын үөрэтэр сыаллаах Таастаахха саха сүөһүтүн генопуондатын ууһатан элбэтэр Научнай киини тутарга сөбүлэһии түһэрсибиттэрэ. Онон былырыыҥҥыттан бөһүөлэктэн таһынааҕы Тураҥнаах диэн алааска улахан тутуу ыытыллан, научнай-чинчийэр үлэҕэ анаммыт стационар, 30 миэстэлээх титиик, учуонайдар уонна үлэһиттэр олороллоругар икки кыбартыыралаах дьиэ, икки балаҕан баар буоллулар.

Ыам ыйын 22 күнүгэр, Сайылык күнүгэр, Научнай киини арыйыы сиэригэр-туомугар Бырабыыталыстыба бэрэсэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров, тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов, кини бастакы солбуйааччыта Петр Попов, «Саха сүөһүтэ» генопуонда тэрилтэтин, улуус, нэһилиэк салалталара, учуонайдар, нэһилиэк олохтоохторо кыттыыны ыллыллар.

– Бу Научнай кииҥҥэ селекционер-учуонайдар аныгы технологиянан чинчийиилэри ыытаннар, төрүт сүөһүбүт генетикатын уратыларын туһунан саҥа чахчылары арыйыахтара, онно тирэҕирэн, саха сүөһүтүн ууһатан элбэтэргэ, хаачыстыбатын тупсарарга саҥа саҕахтар арыллыахтара, – диэтэ миниистир Александр Атласов.